3. วนวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

อจฺโฉทิกา ปุถุสิลาติ อายสฺมโต วนวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลพีชํ โรเปนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ปรสฺส กมฺมํ กตฺวา ชีวนฺโต กสฺสจิ อปราธํ กตฺวา มรณภเยน ตชฺชิโต ปลายนฺโต อนฺตรามคฺเค โพธิรุกฺขํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ตสฺส มูลํ สมฺมชฺชิตฺวา ปิณฺฑิพนฺเธหิ อโสกปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา วนฺทิตฺวา โพธิํ อภิมุโข นมสฺสมาโน ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน มาเรตุํ อาคเต ปจฺจตฺถิเก ทิสฺวา เตสุ จิตฺตํ อโกเปตฺวา โพธิํ เอว อาวชฺเชนฺโต สตโปริเส ปปาเต ปปติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ‘‘วจฺโฉ’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต พิมฺพิสารสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.7-14) –

‘‘ปรกมฺมายเน ยุตฺโต, อปราธํ อกาสหํ;

วนนฺตํ อภิธาวิสฺสํ, ภยเวรสมปฺปิโตฯ

‘‘ปุปฺผิตํ ปาทปํ ทิสฺวา, ปิณฺฑิพนฺธํ สุนิมฺมิตํ;

ตมฺพปุปฺผํ คเหตฺวาน, โพธิยํ โอกิริํ อหํฯ

‘‘สมฺมชฺชิตฺวาน ตํ โพธิํ, ปาฏลิํ ปาทปุตฺตมํ;

ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, โพธิมูเล อุปาวิสิํฯ

‘‘คตมคฺคํ คเวสนฺตา, อาคจฺฉุํ มม สนฺติกํ;

เต จ ทิสฺวานหํ ตตฺถ, อาวชฺชิํ โพธิมุตฺตมํฯ

‘‘วนฺทิตฺวาน อหํ โพธิํ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;

อเนกตาเล ปปติํ, คิริทุคฺเค ภยานเกฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โพธิปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ ตติเย กปฺเป, ราชา สุสญฺญโต อหํ;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิเวกาภิรติยา วเนเยว วสิ, เตน วนวจฺโฉติ สมญฺญา อุทปาทิฯ