9. สงฺฆรกฺขิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

น นูนายํ ปรมหิตานุกมฺปิโนติ อายสฺมโต สงฺฆรกฺขิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ปพฺพตปาเท วสนฺเต สตฺต ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กทมฺพปุปฺผานิ คเหตฺวา ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส สงฺฆรกฺขิโตติ นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อญฺญตรํ ภิกฺขุํ สหายํ กตฺวา อรญฺเญ วิหรติฯ เถรสฺส วสนฏฺฐานโต อวิทูเร วนคุมฺเพ เอกา มิคี วิชายิตฺวา ตรุณํ ฉาปํ รกฺขนฺตี ฉาตชฺฌตฺตาปิ ปุตฺตสิเนเหน ทูเร โคจราย น คจฺฉติ, อาสนฺเน จ ติโณทกสฺส อลาเภน กิลมติฯ ตํ ทิสฺวา เถโร, ‘‘อโห วตายํ โลโก ตณฺหาพนฺธนพทฺโธ มหาทุกฺขํ อนุภวติ, น ตํ ฉินฺทิตุํ สกฺโกตี’’ติ สํเวคชาโต ตเมว องฺกุสํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.30-34) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, กุกฺกุโฏ นาม ปพฺพโต;

ตมฺหิ ปพฺพตปาทมฺหิ, สตฺต พุทฺธา วสนฺติ เตฯ

‘‘กทมฺพํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, ทีปราชํว อุคฺคตํ;

อุโภ หตฺเถหิ ปคฺคยฺห, สตฺต พุทฺเธ สโมกิริํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, สตฺตาสุํ ปุปฺผนามกา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ทุติยกํ ภิกฺขุํ มิจฺฉาวิตกฺกพหุลํ วิหรนฺตํ ญตฺวา ตเมว มิคิํ อุปมํ กริตฺวา ตํ โอวทนฺโต –

[109]

‘‘น นูนายํ ปรมหิตานุกมฺปิโน, รโหคโต อนุวิคเณติ สาสนํ;

ตถาหยํ วิหรติ ปากตินฺทฺริโย, มิคี ยถา ตรุณชาติกา วเน’’ติฯ –

คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ น นูนายนฺติ น-อิติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ นูนาติ ปริวิตกฺเกฯ นูน อยนฺติ ปทจฺเฉโทฯ ปรมหิตานุกมฺปิโนติ ปรมํ อติวิย, ปรเมน วา อนุตฺตเรน หิเตน สตฺเต อนุกมฺปนสีลสฺส ภควโตฯ รโหคโตติ รหสิ คโต, สุญฺญาคารคโต กายวิเวกยุตฺโตติ อตฺโถฯ อนุวิคเณตีติ เอตฺถ ‘‘น นูนา’’ติ ปททฺวยํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘นานุวิคเณติ นูนา’’ติ, น จินฺเตสิ มญฺเญ, ‘‘นานุยุญฺชตี’’ติ ตกฺเกมีติ อตฺโถฯ สาสนนฺติ ปฏิปตฺติสาสนํ, จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนนฺติ อธิปฺปาโย ฯ ตถา หีติ เตเนว การเณน, สตฺถุ สาสนสฺส อนนุยุญฺชนโต เอวฯ อยนฺติ อยํ ภิกฺขุฯ ปากตินฺทฺริโยติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ยถาสกํ วิสเยสุ วิสฺสชฺชนโต สภาวภูตอินฺทฺริโย , อสํวุตจกฺขุทฺวาราทิโกติ อตฺโถฯ ยสฺส ตณฺหาสงฺคสฺส อจฺฉินฺนตาย โส ภิกฺขุ ปากตินฺทฺริโย วิหรติ, ตสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มิคี ยถา ตรุณชาติกา วเน’’ติ อาหฯ ยถา อยํ ตรุณสภาวา มิคี ปุตฺตสฺเนหสฺส อจฺฉินฺนตาย วเน ทุกฺขํ อนุภวติ, น ตํ อติวตฺตติ, เอวมยมฺปิ ภิกฺขุ สงฺคสฺส อจฺฉินฺนตาย ปากตินฺทฺริโย วิหรนฺโต วฏฺฏทุกฺขํ นาติวตฺตตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ตรุณวิชาติกา’’ติ วา ปาโฐฯ อภินวปฺปสุตา พาลวจฺฉาติ อตฺโถฯ ตํ สุตฺวา โส ภิกฺขุ สญฺชาตสํเวโค วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ

สงฺฆรกฺขิตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อุสภตฺเถรคาถาวณฺณนา

นคา นคคฺเคสุ สุสํวิรูฬฺหาติ อายสฺมโต อุสภตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทิพฺพปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ สา ปุปฺผปูชา สตฺตาหํ ปุปฺผมณฺฑปากาเรน อฏฺฐาสิฯ เทวมนุสฺสานํ มหาสมาคโม อโหสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โกสลรฏฺเฐ อิพฺภกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส อุสโภติ นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต เชตวนปฏิคฺคหเณ สตฺถริ ลทฺธปฺปสาโท ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ อรญฺเญ ปพฺพตปาเท วิหรติฯ เตน จ สมเยน ปาวุสกาลเมเฆ อภิปฺปวุฏฺเฐ ปพฺพตสิขเรสุ รุกฺขคจฺฉลตาย ฆนปณฺณสณฺฑิโน โหนฺติ ฯ อเถกทิวสํ เถโร เลณโต นิกฺขมิตฺวา ตํ วนรามเณยฺยกํ ปพฺพตรามเณยฺยกญฺจ ทิสฺวา โยนิโสมนสิการวเสน ‘‘อิเมปิ นาม รุกฺขาทโย อเจตนา อุตุสมฺปตฺติยา วฑฺฒิํ ปาปุณนฺติ, อถ กสฺมา นาหํ อุตุสปฺปายํ ลภิตฺวา คุเณหิ วฑฺฒิํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต –

[110]

‘‘นคา นคคฺเคสุ สุสํวิรูฬฺหา, อุทคฺคเมเฆน นเวน สิตฺตา;

วิเวกกามสฺส อรญฺญสญฺญิโน, ชเนติ ภิยฺโย อุสภสฺส กลฺยต’’นฺติฯ –

คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ นคาติ รุกฺขา, ‘‘นาคา’’ติ เกจิ วทนฺติ, นาครุกฺขาติ อตฺโถฯ นคคฺเคสูติ ปพฺพตสิขเรสุฯ สุสํวิรูฬฺหาติ สุฏฺฐุ สมนฺตโต วิรูฬฺหมูลา หุตฺวา ปริโต อุปริ จ สมฺมเทว สญฺชาตสาขคฺคปลฺลวปฺปสาขาติ อตฺโถฯ อุทคฺคเมเฆน นเวน สิตฺตาติ ปฐมุปฺปนฺเนน อุฬาเรน มหตา ปาวุสเมเฆน อภิปฺปวุฏฺฐาฯ วิเวกกามสฺสาติ กิเลสวิวิตฺตํ จิตฺตวิเวกํ อิจฺฉนฺตสฺส, อรญฺญวาเสน ตาว กายวิเวโก ลทฺโธ, อิทานิ อุปธิวิเวกาธิคมสฺส นิสฺสยภูโต จิตฺตวิเวโก ลทฺธพฺโพติ ตํ ปตฺถยมานสฺส, ชาคริยํ อนุยุญฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อรญฺญสญฺญิโน’’ติฯ อรญฺญวาโส นาม สตฺถารา วณฺณิโต โถมิโตฯ โส จ โข ยาวเทว สมถวิปสฺสนาภาวนาปาริปูริยา, ตสฺมา สา มยา หตฺถคตา กาตพฺพาติ เอวํ อรญฺญคตสญฺญิโน เนกฺขมฺมสงฺกปฺปพหุลสฺสาติ อตฺโถฯ