7. ธมฺมสวตฺเถรคาถาวณฺณนา
ปพฺพชิํ ตุลยิตฺวานาติ อายสฺมโต ธมฺมสวตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สุวจฺโฉ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ฆราวาเส โทสํ ทิสฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน ปพฺพตนฺตเร อสฺสมํ กาเรตฺวา พหูหิ ตาปเสหิ สทฺธิํ วสิฯ อถสฺส กุสลพีชํ โรเปตุกาโม ปทุมุตฺตโร ภควา อสฺสมสมีเป อากาเส ฐตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปูเชตุกาโม นาคปุปฺผานิ โอจินาเปสิฯ สตฺถา, ‘‘อลํ อิมสฺส ตาปสสฺส เอตฺตกํ กุสลพีช’’นฺติ ปกฺกามิฯ โส ปุปฺผานิ คเหตฺวา สตฺถุ คมนมคฺคํ โอกิริตฺวา จิตฺตํ ปสาเทนฺโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธมฺมสโวติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ทกฺขิณาคิริสฺมิํ วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.39-45) –
‘‘สุวจฺโฉ นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;
ปุรกฺขโต สสิสฺเสหิ, วสเต ปพฺพตนฺตเรฯ
‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํฯ
‘‘เวหาสมฺหิ จงฺกมติ, ธูปายติ ชลเต ตถา;
หาสํ มมํ วิทิตฺวาน, ปกฺกามิ ปาจินามุโขฯ
‘‘ตญฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
นาคปุปฺผํ คเหตฺวาน, คตมคฺคมฺหิ โอกิริํฯ
‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผํ โอกิริํ อหํ;
เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคติํ นุปปชฺชหํฯ
‘‘เอกติํเส กปฺปสเต, ราชา อาสิ มหารโห;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต อุทานวเสน –
[107]
‘‘ปพฺพชิํ ตุลยิตฺวาน, อคารสฺมานคาริยํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;
ตตฺถ ปพฺพชิํ ตุลยิตฺวานาติ ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.191; ม. นิ. 2.10; สํ. นิ. 2.154) ฆราวาเส, ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา’’ติอาทินา (ปาจิ. 417; ม. นิ. 1.177) กาเมสุ อาทีนวํ ตปฺปฏิปกฺขโต เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ตุลภูตาย ปญฺญาย วิจาเรตฺวา วีมํสิตฺวาติ อตฺโถฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสีติฯ
ธมฺมสวตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
8. ธมฺมสวปิตุตฺเถรคาถาวณฺณนา
ส วีสวสฺสสติโกติ อายสฺมโต ธมฺมสวปิตุตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร พุทฺธสุญฺเญ โลเก กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ภูตคเณ นาม ปพฺพเต วิหรนฺตํ ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ติณสูลปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ทารปริคฺคหํ กตฺวา ธมฺมสวํ นาม ปุตฺตํ ลภิตฺวา ตสฺมิํ ปพฺพชิเต สยมฺปิ วีสวสฺสสติโก หุตฺวา, ‘‘มม ปุตฺโต ตาว ตรุโณ ปพฺพชิ , อถ กสฺมา นาหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ สญฺชาตสํเวโค สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.35-38) –
‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, ภูตคโณ นาม ปพฺพโต;
วสเตโก ชิโน ตตฺถ, สยมฺภู โลกนิสฺสโฏฯ
‘‘ติณสูลํ คเหตฺวาน, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํ;
เอกูนสตสหสฺสํ, กปฺปํ น วินิปาติโกฯ
‘‘อิโต เอกาทเส กปฺเป, เอโกสิํ ธรณีรุโห;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สญฺชาตโสมนสฺโส อุทาเนนฺโต –
[108]
‘‘ส วีสวสฺสสติโก, ปพฺพชิํ อนคาริยํ;
ติสฺโส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;
ตตฺถ ส วีสวสฺสสติโกติ โส วีสํวสฺสสติโก, โส อหํ ชาติยา วีสาธิกวสฺสสติโก สมาโนฯ ปพฺพชินฺติ ปพฺพชฺชํ อุปคจฺฉิํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิทเมว จ อิมสฺส เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ
ธมฺมสวปิตุตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
