เมนู

ปรสฺส โอวาททาเน ปน วเสยฺย น ปกฺกเมยฺยาติ วิธานวเสน โยเชตพฺพํฯ น ตฺเววานตฺถสํหิตํ, วเส วาสํ วิจกฺขโณติ ยสฺมิํ อาวาเส ปจฺจยา สุลภา , สมณธมฺโม น ปาริปูริํ คจฺฉติ, ยสฺมิญฺจ อาวาเส ปจฺจยา ทุลฺลภา, สมณธมฺโมปิ ปาริปูริํ น คจฺฉติ, เอวรูโป อาวาโส อิธ อนตฺถสํหิโต นาม อวฑฺฒิสหิโตติ กตฺวาฯ เอวรูปํ วาสํ วิจกฺขโณ วิญฺญุชาติโก สกตฺถํ ปริปูเรตุกาโม นตฺเวว วเสยฺยฯ ยตฺถ ปน ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต อาวาโส ลพฺภติ, สตฺตปิ สปฺปายา ลพฺภนฺติ, ตตฺเถว วเสยฺยาติ อตฺโถฯ

มลิตวมฺภตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สุเหมนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสาติ อายสฺมโต สุเหมนฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต ทฺวานวุเต กปฺเป ติสฺสสฺส ภควโต กาเล วนจโร หุตฺวา วเน วสติ, ตํ อนุคฺคหิตุํ ภควา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา ตสฺส อาสนฺเน ฐาเน อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต สุคนฺธานิ ปุนฺนาคปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ภควนฺตํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปาริยนฺตเทเส วิภวสมฺปนฺนสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุเหมนฺโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต สงฺกสฺสนคเร มิคทาเย วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา เตปิฏโก หุตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.46-50) –

‘‘กานนํ วนโมคยฺห, วสามิ ลุทฺทโก อหํ;

ปุนฺนาคํ ปุปฺผิตํ ทิสฺวา, พุทฺธเสฏฺฐํ อนุสฺสริํฯ

‘‘ตํ ปุปฺผํ โอจินิตฺวาน, สุคนฺธํ คนฺธิตํ สุภํ;

ถูปํ กริตฺวา ปุลิเน, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘เอกมฺหิ นวุเต กปฺเป, เอโก อาสิํ ตโมนุโท;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘มยา โข ยํ สาวเกน ปตฺตพฺพํ, ตํ อนุปฺปตฺตํ, ยํนูนาหํ อิทานิ ภิกฺขูนํ อนุคฺคหํ กเรยฺย’’นฺติฯ เอวํ จินฺเตตฺวา ปภินฺนปฏิสมฺภิทตาย อกิลาสุตาย จ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคเต ภิกฺขู ยถารหํ โอวทนฺโต อนุสาสนฺโต กงฺขํ ฉินฺทนฺโต ธมฺมํ กเถนฺโต กมฺมฏฺฐานํ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา อาจิกฺขนฺโต วิหรติฯ อเถกทิวสํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ ภิกฺขูนํ วิญฺญูนญฺจ ปุคฺคลานํ วิเสสํ อาจิกฺขนฺโต –

[106]

‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน;

เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธ, สตทสฺสี จ ปณฺฑิโต’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ สตลิงฺคสฺสาติ ลีนมตฺถํ คเมนฺตีติ ลิงฺคานิ, อตฺเถสุ สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตานิ, ตานิ ปน สตํ อเนกานิ ลิงฺคานิ เอตสฺสาติ สตลิงฺโคฯ อเนกตฺโถ หิ อิธ สตสทฺโท, ‘‘สตํ สหสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย น สงฺขฺยาวิเสสตฺโถ ตสฺส สตลิงฺคสฺสฯ อตฺถสฺสาติ เญยฺยสฺส, เญยฺยญฺหิ ญาเณน อรณียโต ‘‘อตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ โส จ เอโกปิ อเนกลิงฺโค, ยถา ‘‘สกฺโก ปุรินฺทโท มฆวา’’ติ, ‘‘ปญฺญา วิชฺชา เมธา ญาณ’’นฺติ จฯ เยน ลิงฺเคน ปวตฺตินิมิตฺเตน ตาวติํสาธิปติมฺหิ อินฺทสทฺโท ปวตฺโต, น เตน ตตฺถ สกฺกาทิสทฺทา ปวตฺตา, อถ โข อญฺเญนฯ ตถา เยน สมฺมาทิฏฺฐิมฺหิ ปญฺญาสทฺโท ปวตฺโต, น เตน วิชฺชาทิสทฺทาฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺสา’’ติฯ

สตลกฺขณธาริโนติ อเนกลกฺขณวโตฯ ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณํ, ปจฺจยภาวิโน อตฺถสฺส อตฺตโน ผลํ ปฏิจฺจ ปจฺจยภาโว, เตน หิ โส อยํ อิมสฺส การณนฺติ ลกฺขียติฯ โส จ เอกสฺเสว อตฺถสฺส อเนกปฺปเภโท อุปลพฺภติ , เตนาห ‘‘สตลกฺขณธาริโน’’ติฯ อถ วา ลกฺขียนฺตีติ ลกฺขณานิ, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส สงฺขตตาทโย ปการวิเสสา เต ปน อตฺถโต อวตฺถาวิเสสา เวทิตพฺพาฯ เต จ ปน เตสํ อนิจฺจตาทิสามญฺญลกฺขณํ ลิงฺเคนฺติ ญาเปนฺตีติ ‘‘ลิงฺคานี’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ตสฺสิเม อาการา, ยสฺมา เอกสฺสาปิ อตฺถสฺส อเนเก อุปลพฺภนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตลิงฺคสฺส อตฺถสฺส, สตลกฺขณธาริโน’’ติฯ เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ – ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; ปฏิ. ม. 3.5)ฯ

เอกงฺคทสฺสี ทุมฺเมโธติ เอวํ อเนกลิงฺเค อเนกลกฺขเณ อตฺเถ โย ตตฺถ เอกงฺคทสฺสี อปุถุปญฺญตาย เอกลิงฺคมตฺตํ เอกลกฺขณมตฺตญฺจ ทิสฺวา อตฺตนา ทิฏฺฐเมว ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสฺส ‘‘โมฆมญฺญ’’นฺติ อิตรํ ปฏิกฺขิปติ, หตฺถิทสฺสนกอนฺโธ วิย เอกงฺคคาหี ทุมฺเมโธ ทุปฺปญฺโญ ตตฺถ วิชฺชมานานํเยว ปการวิเสสานํ อชานนโต มิจฺฉา อภินิวิสนโต จฯ สตทสฺสี จ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิโต ปน ตตฺถ วิชฺชมาเน อเนเกปิ ปกาเร อตฺตโน ปญฺญาจกฺขุนา สพฺพโส ปสฺสติฯ โย วา ตตฺถ ลพฺภมาเน อเนเก ปญฺญาจกฺขุนา อตฺตนาปิ ปสฺสติ, อญฺเญสมฺปิ ทสฺเสติ ปกาเสติ, โส ปณฺฑิโต วิจกฺขโณ อตฺเถสุ กุสโล นามาติฯ เอวํ เถโร อุกฺกํสคตํ อตฺตโน ปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติํ ภิกฺขูนํ วิภาเวสิฯ

สุเหมนฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ธมฺมสวตฺเถรคาถาวณฺณนา

ปพฺพชิํ ตุลยิตฺวานาติ อายสฺมโต ธมฺมสวตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สุวจฺโฉ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ฆราวาเส โทสํ ทิสฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน ปพฺพตนฺตเร อสฺสมํ กาเรตฺวา พหูหิ ตาปเสหิ สทฺธิํ วสิฯ อถสฺส กุสลพีชํ โรเปตุกาโม ปทุมุตฺตโร ภควา อสฺสมสมีเป อากาเส ฐตฺวา อิทฺธิปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปูเชตุกาโม นาคปุปฺผานิ โอจินาเปสิฯ สตฺถา, ‘‘อลํ อิมสฺส ตาปสสฺส เอตฺตกํ กุสลพีช’’นฺติ ปกฺกามิฯ โส ปุปฺผานิ คเหตฺวา สตฺถุ คมนมคฺคํ โอกิริตฺวา จิตฺตํ ปสาเทนฺโต อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ธมฺมสโวติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ฆราวาเส อาทีนวํ ปพฺพชฺชาย อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ทกฺขิณาคิริสฺมิํ วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.16.39-45) –

‘‘สุวจฺโฉ นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;

ปุรกฺขโต สสิสฺเสหิ, วสเต ปพฺพตนฺตเรฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม สนฺติกํฯ

‘‘เวหาสมฺหิ จงฺกมติ, ธูปายติ ชลเต ตถา;

หาสํ มมํ วิทิตฺวาน, ปกฺกามิ ปาจินามุโขฯ

‘‘ตญฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

นาคปุปฺผํ คเหตฺวาน, คตมคฺคมฺหิ โอกิริํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผํ โอกิริํ อหํ;

เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ทุคฺคติํ นุปปชฺชหํฯ