อิธาปิ ยถา มานาทีหิ อภิภูตา อวิทฺทสุโน สมาธิํ นาธิคจฺฉนฺติ, น เอวํ วิทฺทสุโนฯ เต ปน มาทิสา เตหิ อนภิภูตา สมาธิํ อธิคจฺฉนฺเตวาติ พฺยติเรกมุเขน อญฺญาพฺยากรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เสตุจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. พนฺธุรตฺเถรคาถาวณฺณนา

นาหํ เอเตน อตฺถิโกติ อายสฺมโต พนฺธุรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล อญฺญตรสฺส รญฺโญ อนฺเตปุเร โคปโก หุตฺวา เอกทิวสํ ภควนฺตํ สปริสํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กณเวรปุปฺผานิ คเหตฺวา สสงฺฆํ โลกนายกํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สีลวตีนคเร เสฏฺฐิปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, พนฺธุโรติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน สาวตฺถิยํ คโต อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ญาณสฺส ปริปากตฺตา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.17.7-12) –

‘‘สิทฺธตฺโถ นาม ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

ปุรกฺขโต สาวเกหิ, นครํ ปฏิปชฺชถฯ

‘‘รญฺโญ อนฺเตปุเร อาสิํ, โคปโก อภิสมฺมโต;

ปาสาเท อุปวิฏฺโฐหํ, อทฺทสํ โลกนายกํฯ

‘‘กณเวรํ คเหตฺวาน, ภิกฺขุสงฺเฆ สโมกิริํ;

พุทฺธสฺส วิสุํ กตฺวาน, ตโต ภิยฺโย สโมกิริํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘สตฺตาสีติมฺหิโต กปฺเป, จตุราสุํ มหิทฺธิกา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา กตญฺญุภาเว ฐตฺวา อตฺตโน อุปการสฺส รญฺโญ ปจฺจุปการํ กาตุํ สีลวตีนครํ คนฺตฺวา รญฺโญ ธมฺมํ เทเสนฺโต สจฺจานิ ปกาเสสิฯ ราชา สจฺจปริโยสาเน โสตาปนฺโน หุตฺวา อตฺตโน นคเร สุทสฺสนํ นาม มหนฺตํ วิหารํ กาเรตฺวา เถรสฺส นิยฺยาเตสิฯ มหาลาภสกฺกาโร อโหสิฯ เถโร วิหารํ สพฺพญฺจ ลาภสกฺการํ สงฺฆสฺส นิยฺยาเตตฺวา สยํ ปุริมนิยาเมเนว ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาเปนฺโต กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา สาวตฺถิํ คนฺตุกาโม อโหสิฯ ภิกฺขู, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห อิเธว วสถ, สเจ ปจฺจเยหิ เวกลฺลํ, มยํ ตํ ปริปูเรสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ เถโร, ‘‘น มยฺหํ, อาวุโส, อุฬาเรหิ ปจฺจเยหิ อตฺโถ อตฺถิ, อิตรีตเรหิ ปจฺจเยหิ ยาเปมิ, ธมฺมรเสเนวมฺหิ ติตฺโต’’ติ ทสฺเสนฺโต –

[103]

‘‘นาหํ เอเตน อตฺถิโก, สุขิโต ธมฺมรเสน ตปฺปิโต;

ปิตฺวา รสคฺคมุตฺตมํ, น จ กาหามิ วิเสน สนฺถว’’นฺติฯ –

คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ นาหํ เอเตน อตฺถิโกติ เยน มํ ตุมฺเห ตปฺเปตุกามา ‘‘ปริปูเรสฺสามา’’ติ วทถ, เอเตน อามิสลาเภน ปจฺจยามิสรเสน นาหํ อตฺถิโก, มยฺหํ เอเตน อตฺโถ นตฺถิ, สนฺตุฏฺฐิ ปรมํ สุขนฺติ อิตรีตเรเหว ปจฺจเยหิ ยาเปมีติ อตฺโถฯ อิทานิ เตน อนตฺถิกภาเว ปธานการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุขิโต ธมฺมรเสน ตปฺปิโต’’ติฯ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมรเสน เจว นววิธโลกุตฺตรธมฺมรเสน จ ตปฺปิโต ปีณิโต สุขิโต อุตฺตเมน สุเขน สุหิโตติ อตฺโถฯ ปิตฺวา รสคฺคมุตฺตมนฺติ สพฺพรเสสุ อคฺคํ เสฏฺฐํ ตโตเยว อุตฺตมํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมรสํ ปิวิตฺวา ฐิโต, เตนาห – ‘‘สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาตี’’ติ (ธ. ป. 354)ฯ

น จ กาหามิ วิเสน สนฺถวนฺติ เอวรูปํ รสุตฺตมํ ธมฺมรสํ ปิวิตฺวา ฐิโต วิเสน วิสสทิเสน วิสรเสน สนฺถวํ สํสคฺคํ น กริสฺสามิ, ตถากรณสฺส การณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

พนฺธุรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ขิตกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ลหุโก วต เม กาโยติ อายสฺมโต ขิตกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ ยกฺขสมาคเม นิสินฺโน สตฺถารํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺโต อปฺโผเฏนฺโต อุฏฺฐหิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, ขิตโกติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส มหิทฺธิกภาวํ สุตฺวา ‘‘อิทฺธิมา ภวิสฺสามี’’ติ ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน ปพฺพชิตฺวา ภควโต สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.17.1-6) –

‘‘ปทุโม นาม นาเมน, ทฺวิปทินฺโท นราสโภ;

ปวนา อภินิกฺขมฺม, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยกฺขานํ สมโย อาสิ, อวิทูเร มเหสิโน;

เยน กิจฺเจน สมฺปตฺตา, อชฺฌาเปกฺขิํสุ ตาวเทฯ

‘‘พุทฺธสฺส คิรมญฺญาย, อมตสฺส จ เทสนํ;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, อปฺโผเฏตฺวา อุปฏฺฐหิํฯ

‘‘สุจิณฺณสฺส ผลํ ปสฺส, อุปฏฺฐานสฺส สตฺถุโน;

ติํสกปฺปสหสฺเสสุ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชหํฯ