2. เสตุจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา
มาเนน วญฺจิตาเสติ อายสฺมโต เสตุจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ติสฺสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุมธุรํ ปนสผลํ อภิสงฺขตํ นาฬิเกรสาฬวํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อญฺญตรสฺส มณฺฑลิกรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เสตุจฺโฉติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ปิตริ มเต รชฺเช ปติฏฺฐิโต อุสฺสาหสตฺตีนํ อภาเวน ราชกิจฺจานิ วิราเธนฺโต รชฺชํ ปรหตฺถคตํ กตฺวา ทุกฺขปฺปตฺติยา สํเวคชาโต ชนปทจาริกํ จรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺโต ตทเหว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.17.13-17) –
‘‘ติสฺสสฺส โข ภควโต, ปุพฺเพ ผลมทาสหํ;
นาฬิเกรญฺจ ปาทาสิํ, ขชฺชกํ อภิสมฺมตํฯ
‘‘พุทฺธสฺส ตมหํ ทตฺวา, ติสฺสสฺส ตุ มเหสิโน;
โมทามหํ กามกามี, อุปปชฺชิํ ยมิจฺฉกํฯ
‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘อิโต เตรสกปฺปมฺหิ, ราชา อินฺทสโม อหุ;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา กิเลเส ครหนฺโต –
[102]
‘‘มาเนน วญฺจิตาเส, สงฺขาเรสุ สํกิลิสฺสมานาเส;
ลาภาลาเภน มถิตา, สมาธิํ นาธิคจฺฉนฺตี’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;
ตตฺถ มาเนน วญฺจิตาเสติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน มาเนน อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาทิวเสน กุสลภณฺฑจฺเฉทเนน วิปฺปลทฺธาฯ สงฺขาเรสุ สํกิลิสฺสมานาเสติ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ จกฺขาทีสุ เจว รูปาทีสุ จ สงฺขตธมฺเมสุ สํกิลิสฺสมานา, ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตํนิมิตฺตํ ตณฺหาคาหาทิวเสน สํกิเลสํ อาปชฺชมานาฯ ลาภาลาเภน มถิตาติ ปตฺตจีวราทีนญฺเจว วตฺถาทีนญฺจ ลาเภน เตสํเยว จ อลาเภน ตํนิมิตฺตํ อุปฺปนฺเนหิ อนุนยปฏิเฆหิ มถิตา มทฺทิตา อภิภูตาฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อวสิฏฺฐโลกธมฺมานมฺเปตฺถ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สมาธิํ นาธิคจฺฉนฺตีติ เต เอวรูปา ปุคฺคลา สมาธิํ สมถวิปสฺสนาวเสน จิตฺเตกคฺคตํ กทาจิปิ น วินฺทนฺติ น ปฏิลภนฺติ น ปาปุณนฺติ สมาธิสํวตฺตนิกานํ ธมฺมานํ อภาวโต, อิตเรสญฺจ ภาวโตฯ
อิธาปิ ยถา มานาทีหิ อภิภูตา อวิทฺทสุโน สมาธิํ นาธิคจฺฉนฺติ, น เอวํ วิทฺทสุโนฯ เต ปน มาทิสา เตหิ อนภิภูตา สมาธิํ อธิคจฺฉนฺเตวาติ พฺยติเรกมุเขน อญฺญาพฺยากรณนฺติ เวทิตพฺพํฯ
เสตุจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
3. พนฺธุรตฺเถรคาถาวณฺณนา
นาหํ เอเตน อตฺถิโกติ อายสฺมโต พนฺธุรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล อญฺญตรสฺส รญฺโญ อนฺเตปุเร โคปโก หุตฺวา เอกทิวสํ ภควนฺตํ สปริสํ ราชงฺคเณน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต กณเวรปุปฺผานิ คเหตฺวา สสงฺฆํ โลกนายกํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สีลวตีนคเร เสฏฺฐิปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, พนฺธุโรติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต เกนจิเทว กรณีเยน สาวตฺถิยํ คโต อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ญาณสฺส ปริปากตฺตา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.17.7-12) –
‘‘สิทฺธตฺโถ นาม ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
ปุรกฺขโต สาวเกหิ, นครํ ปฏิปชฺชถฯ
‘‘รญฺโญ อนฺเตปุเร อาสิํ, โคปโก อภิสมฺมโต;
ปาสาเท อุปวิฏฺโฐหํ, อทฺทสํ โลกนายกํฯ
‘‘กณเวรํ คเหตฺวาน, ภิกฺขุสงฺเฆ สโมกิริํ;
พุทฺธสฺส วิสุํ กตฺวาน, ตโต ภิยฺโย สโมกิริํฯ
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
