1. เพลฏฺฐานิกตฺเถรคาถาวณฺณนา

หิตฺวา คิหิตฺตํ อนโวสิตตฺโตติอาทิกา อายสฺมโต เพลฏฺฐานิกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อิโต เอกติํเส กปฺเป เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา ฆราวาสํ ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อิสีหิ ปริวุโต วิจรนฺโต เอกทิวสํ เวสฺสภุํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต สตฺถุ ญาณสมฺปตฺติํ นิสฺสาย ปสนฺนมานโส ญาณํ อุทฺทิสฺส ปุปฺเผหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา เพลฏฺฐานิโกติ ลทฺธนาโม วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา โกสลรฏฺเฐ อรญฺเญ วิหรนฺโต อลโส กายทฬฺหิพหุโล ผรุสวาโจ อโหสิ, สมณธมฺเม จิตฺตํ น อุปฺปาเทสิฯ อถ นํ ภควา ญาณปริปากํ โอโลเกตฺวา –

[101]

‘‘หิตฺวา คิหิตฺตํ อนโวสิตตฺโต, มุขนงฺคลี โอทริโก กุสีโต;

มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ –

อิมาย โอภาสคาถาย สํเวเชสิฯ โส สตฺถารํ ปุรโต นิสินฺนํ วิย ทิสฺวา ตญฺจ คาถํ สุตฺวา สํเวคชาโต ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.41-46) –

‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, นิสินฺนํ ปพฺพตนฺตเร;

โอภาเสนฺตํ ทิสา สพฺพา, โอสธิํ วิย ตารกํฯ

‘‘ตโย มาณวกา อาสุํ, สเก สิปฺเป สุสิกฺขิตา;

ขาริภารํ คเหตฺวาน, อนฺเวนฺติ มม ปจฺฉโตฯ

‘‘ปุฏเก สตฺต ปุปฺผานิ, นิกฺขิตฺตานิ ตปสฺสินา;

คเหตฺวา ตานิ ญาณมฺหิ, เวสฺสภุสฺสาภิโรปยิํฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ญาณปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘เอกูนติํสกปฺปมฺหิ, วิปุลาภสนามโก;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถุ โอวาทํ ปฏิปูเชนฺโต พฺยติเรกมุเขน จ อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ

ตตฺถ หิตฺวา คิหิตฺตนฺติ คหฏฺฐภาวํ ปริจฺจชิตฺวา ปพฺพชิตฺวาติ อตฺโถฯ อนโวสิตตฺโตติ อนุรูปํ อโวสิตตฺโต, ยทตฺถํ สาสเน ปพฺพชนฺตสฺส อนุรูปปริญฺญาทีนํ อตีริตตฺตา อปริโยสิตภาโว อกตกรณีโยติ อตฺโถฯ อถ วา อนโวสิตตฺโตติ อนุอโวสิตสภาโว, วิสุทฺธีนํ มคฺคานญฺจ อนุปฏิปาฏิยา วสิตพฺพวาสสฺส อกตาวี, ทสสุ อริยวาเสสุ อวุสิตวาติ อตฺโถฯ มุขสงฺขาตํ นงฺคลํ อิมสฺส อตฺถีติ มุขนงฺคลีฯ นงฺคเลน วิย ปถวิํ ปเรสุ ผรุสวาจปฺปโยเคน อตฺตานํ ขนนฺโตติ อตฺโถฯ โอทริโกติ อุทเร ปสุโต อุทรโปสนตปฺปโรฯ กุสีโตติ อลโส, ภาวนํ อนนุยุญฺชนฺโตฯ เอวํภูตสฺส นิปฺผตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ เอตฺถ จ ยถา ปพฺพชิตฺวา อนโวสิตาทิสภาวตาย ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท, น เอวํ มาทิโส ปณฺฑิโตฯ ตพฺพิปรีตสภาวตาย ปน สมฺมาปฏิปตฺติยา มตฺถกํ ปาปิตตฺตา ปรินิพฺพายตีติ พฺยติเรกมุเขน อญฺญํ พฺยากาสีติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ

เพลฏฺฐานิกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เสตุจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

มาเนน วญฺจิตาเสติ อายสฺมโต เสตุจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต ติสฺสสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ติสฺสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สุมธุรํ ปนสผลํ อภิสงฺขตํ นาฬิเกรสาฬวํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อญฺญตรสฺส มณฺฑลิกรญฺโญ ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เสตุจฺโฉติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ปิตริ มเต รชฺเช ปติฏฺฐิโต อุสฺสาหสตฺตีนํ อภาเวน ราชกิจฺจานิ วิราเธนฺโต รชฺชํ ปรหตฺถคตํ กตฺวา ทุกฺขปฺปตฺติยา สํเวคชาโต ชนปทจาริกํ จรนฺตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ปริกมฺมํ กโรนฺโต ตทเหว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.17.13-17) –

‘‘ติสฺสสฺส โข ภควโต, ปุพฺเพ ผลมทาสหํ;

นาฬิเกรญฺจ ปาทาสิํ, ขชฺชกํ อภิสมฺมตํฯ

‘‘พุทฺธสฺส ตมหํ ทตฺวา, ติสฺสสฺส ตุ มเหสิโน;

โมทามหํ กามกามี, อุปปชฺชิํ ยมิจฺฉกํฯ

‘‘ทฺเวนวุเต อิโต กปฺเป, ยํ ทานมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต เตรสกปฺปมฺหิ, ราชา อินฺทสโม อหุ;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา กิเลเส ครหนฺโต –

[102]

‘‘มาเนน วญฺจิตาเส, สงฺขาเรสุ สํกิลิสฺสมานาเส;

ลาภาลาเภน มถิตา, สมาธิํ นาธิคจฺฉนฺตี’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ มาเนน วญฺจิตาเสติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน มาเนน อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาทิวเสน กุสลภณฺฑจฺเฉทเนน วิปฺปลทฺธาฯ สงฺขาเรสุ สํกิลิสฺสมานาเสติ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ จกฺขาทีสุ เจว รูปาทีสุ จ สงฺขตธมฺเมสุ สํกิลิสฺสมานา, ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ ตํนิมิตฺตํ ตณฺหาคาหาทิวเสน สํกิเลสํ อาปชฺชมานาฯ ลาภาลาเภน มถิตาติ ปตฺตจีวราทีนญฺเจว วตฺถาทีนญฺจ ลาเภน เตสํเยว จ อลาเภน ตํนิมิตฺตํ อุปฺปนฺเนหิ อนุนยปฏิเฆหิ มถิตา มทฺทิตา อภิภูตาฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อวสิฏฺฐโลกธมฺมานมฺเปตฺถ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ สมาธิํ นาธิคจฺฉนฺตีติ เต เอวรูปา ปุคฺคลา สมาธิํ สมถวิปสฺสนาวเสน จิตฺเตกคฺคตํ กทาจิปิ น วินฺทนฺติ น ปฏิลภนฺติ น ปาปุณนฺติ สมาธิสํวตฺตนิกานํ ธมฺมานํ อภาวโต, อิตเรสญฺจ ภาวโตฯ