6. ขณฺฑสุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา

เอกปุปฺผํ จชิตฺวานาติ อายสฺมโต ขณฺฑสุมนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ถูปสฺส สมนฺตโต จนฺทนเวทิกาย ปริกฺขิปิตฺวา มหนฺตํ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ อุฬารํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต กนกถูปํ อุทฺทิสฺส รญฺญา ปุปฺผปูชาย กยิรมานาย ปุปฺผานิ อลภนฺโต เอกํ ขณฺฑสุมนปุปฺผํ ทิสฺวา มหตา มูเลน ตํ กิณิตฺวา คณฺหนฺโต เจติเย ปูชํ กโรนฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อสีติ วสฺสโกฏิโย สคฺคสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปาวายํ มลฺลราชกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตกาเล เคเห ขณฺฑสกฺขรา สุมนปุปฺผานิ จ อุปฺปนฺนานิ อเหสุํฯ เตนสฺส ขณฺฑสุมโนติ นามมกํสุฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ ปาวายํ จุนฺทสฺส อมฺพวเน วิหรนฺเต อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.15-20) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโตฯ

‘‘นิพฺพุเต จ มหาวีเร, ถูโป วิตฺถาริโก อหุ;

ทูรโตว อุปฏฺเฐนฺติ, ธาตุเคหวรุตฺตเมฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต, สุมโน, อกํ จนฺทนเวทิกํ;

ทิสฺสติ ถูปขนฺโธ จ, ถูปานุจฺฉวิโก ตทาฯ

‘‘ภเว นิพฺพตฺตมานมฺหิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;

โอมตฺตํ เม น ปสฺสามิ, ปุพฺพกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ปญฺจทสกปฺปสเต, อิโต อฏฺฐ ชนา อหุํ;

สพฺเพ สมตฺตนามา เต จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปุริมชาติํ อนุสฺสรนฺโต ตตฺถ อตฺตโน สุมนปุปฺผปริจฺจาคสฺส สคฺคสมฺปตฺตินิมิตฺตกํ นิพฺพานูปนิสฺสยตญฺจ ทิสฺวา อุทานวเสน ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต –

[96]

‘‘เอกปุปฺผํ จชิตฺวาน, อสีติ วสฺสโกฏิโย;

สคฺเคสุ ปริจาเรตฺวา, เสสเกนมฺหิ นิพฺพุโต’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ เอกปุปฺผนฺติ เอกํ กุสุมํ, ตํ ปน อิธ สุมนปุปฺผํ อธิปฺเปตํฯ จชิตฺวานาติ สตฺถุ ถูปปูชากรณวเสน ปริจฺจชิตฺวา ปริจฺจาคเหตุฯ อสีติ วสฺสโกฏิโยติ มนุสฺสคณนาย วสฺสานํ อสีติ โกฏิโย, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, อิทญฺจ ฉสุ กามสคฺเคสุ ทุติเย อปราปรุปฺปตฺติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา สคฺเคสูติ ตาวติํสสงฺขาเต สคฺคโลเก, ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนวเสน เหตฺถ พหุวจนํฯ ปริจาเรตฺวาติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อินฺทฺริยานิ ปริจาเรตฺวา สุขํ อนุภวิตฺวา, เทวจฺฉราหิ วา อตฺตานํ ปริจาเรตฺวา อุปฏฺฐาเปตฺวาฯ เสสเกนมฺหิ นิพฺพุโตติ ปุปฺผปูชาย วเสน ปวตฺตกุสลเจตนาสุ ภวสมฺปตฺติ ทายกกมฺมโต เสเสน ยํ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยภูตํ, ตํ สนฺธาย วทติฯ พหู หิ ตตฺถ ปุพฺพาปรวเสน ปวตฺตา เจตนาฯ เสสเกนาติ วา ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อปริกฺขีเณเยว ตสฺมิํ กมฺมวิปาเก นิพฺพุโต อมฺหิ, กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตสฺมิฯ เอเตน ยสฺมิํ อตฺตภาเว ฐตฺวา อตฺตนา อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ, โสปิ จริมตฺตภาโว ตสฺส กมฺมวิปาโกติ ทสฺเสติฯ ยาทิสํ สนฺธาย อญฺญตฺถาปิ ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ (ปารา. 228; สํ. นิ. 1.131) วุตฺตํฯ

ขณฺฑสุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ติสฺสตฺเถรคาถาวณฺณนา

หิตฺวา สตปลํ กํสนฺติ อายสฺมโต ติสฺสตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ยานการกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส จนฺทนขณฺเฑน ผลกํ กตฺวา ภควโต อุปนาเมสิ, ตญฺจ ภควา ปริภุญฺชิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท โรรุวนคเร ราชกุเล นิพฺพตฺติฯ โส วยปฺปตฺโต ปิตริ กาลงฺกเต รชฺเช ปติฏฺฐิโต พิมฺพิสารรญฺโญ อทิฏฺฐสหาโย หุตฺวา ตสฺส มณิมุตฺตาวตฺถาทีนิ ปณฺณาการานิ เปเสสิฯ ตสฺส ราชา พิมฺพิสาโร ปุญฺญวนฺตตํ สุตฺวา ปฏิปาภตํ เปเสนฺโต จิตฺตปเฏ พุทฺธจริตํ สุวณฺณปฏฺเฏ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ลิขาเปตฺวา เปเสสิฯ โส ตํ ทิสฺวา ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิการตาย ปจฺฉิมภวิกตาย จ จิตฺตปเฏ ทสฺเสนฺตํ พุทฺธจริตํ สุวณฺณปฏฺฏเก ลิขิตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกฺกมญฺจ โอโลเกตฺวา ปวตฺตินิวตฺติโย สลฺลกฺเขตฺวา สาสนกฺกมํ หทเย ฐเปตฺวา สญฺชาตสํเวโค ‘‘ทิฏฺโฐ มยา ภควโต เวโส, สาสนกฺกโม จ เอกปเทเสน ญาโต, พหุทุกฺขา กามา พหุปายาสา, กิํ ทานิ มยฺหํ ฆราวาเสนา’’ติ รชฺชํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทนฺโต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตฺวา มตฺติกาปตฺตํ คเหตฺวา ราชา ปุกฺกุสาติ วิย มหาชนสฺส ปริเทวนฺตสฺเสว นครโต นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน ราชคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ สปฺปโสณฺฑิกปพฺภาเร วิหรนฺตํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ยุตฺตปฺปยุตฺโต วิหรนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.37-42) –

‘‘ยานกาโร ปุเร อาสิํ, ทารุกมฺเม สุสิกฺขิโต;

จนฺทนํ ผลกํ กตฺวา, อทาสิํ โลกพนฺธุโนฯ

‘‘ปภาสติ อิทํ พฺยมฺหํ, สุวณฺณสฺส สุนิมฺมิตํ;

หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ อุปฏฺฐิตํฯ

‘‘ปาสาทา สิวิกา เจว, นิพฺพตฺตนฺติ ยทิจฺฉกํ;

อกฺขุพฺภํ รตนํ มยฺหํ, ผลกสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ผลกํ ยมหํ ททิํ;

ทุคฺคติ นาภิชานามิ, ผลกสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘สตฺตปญฺญาสกปฺปมฺหิ, จตุโร นิมฺมิตาวฺหยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อุทานวเสน อตฺตโน ปฏิปตฺติํ กเถนฺโต –

[97]