เมนู

5. จกฺขุปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

อนฺโธหํ หตเนตฺโตสฺมีติ อายสฺมโต จกฺขุปาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ถูปมเห กยิรมาเน อุมาปุปฺผํ คเหตฺวา ถูปํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ มหาสุวณฺณสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปาโลติ นามมกํสุฯ มาตา ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล อญฺญํ ปุตฺตํ ลภิฯ ตสฺส มาตาปิตโร จูฬปาโลติ นามํ กตฺวา อิตรํ มหาปาโลติ โวหริํสุฯ อถ เต วยปฺปตฺเต ฆรพนฺธเนน พนฺธิํสุฯ ตสฺมิํ สมเย สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ ตตฺถ มหาปาโล เชตวนํ คจฺฉนฺเตหิ อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ กุฏุมฺพภารํ กนิฏฺฐภาติกสฺเสว ภารํ กตฺวา สยํ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก ปญฺจวสฺสานิ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สฏฺฐิมตฺเต สหายภิกฺขู ลภิตฺวา เตหิ สทฺธิํ ภาวนานุกูลํ วสนฏฺฐานํ ปริเยสนฺโต อญฺญตรํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย คามวาสิเกหิ อุปาสเกหิ กาเรตฺวา ทินฺนาย อรญฺญายตเน ปณฺณสาลาย วสนฺโต สมณธมฺมํ กโรติฯ ตสฺส อกฺขิโรโค อุปฺปนฺโนฯ เวชฺโช เภสชฺชํ สมฺปาเทตฺวา อทาสิฯ โส เวชฺเชน วุตฺตวิธานํ น ปฏิปชฺชิฯ เตนสฺส โรโค วฑฺฒิฯ โส ‘‘อกฺขิโรควูปสมนโต กิเลสโรควูปสมนเมว มยฺหํ วร’’นฺติ อกฺขิโรคํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา วิปสฺสนายเยว ยุตฺตปฺปยุตฺโต อโหสิฯ ตสฺส ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อกฺขีนิ เจว กิเลสา จ ภิชฺชิํสุฯ โส สุกฺขวิปสฺสโก อรหา อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.21-25) –

‘‘นิพฺพุเต โลกมหิเต, อาหุตีนํ ปฏิคฺคเห;

สิทฺธตฺถมฺหิ ภควติ, มหาถูปมโห อหุฯ

‘‘มเห ปวตฺตมานมฺหิ, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน;

อุมาปุปฺผํ คเหตฺวาน, ถูปมฺหิ อภิโรปยิํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ถูปปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ นวเม กปฺเป, โสมเทวสนามกา;

ปญฺจาสีติสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถ เถเร อกฺขิโรเคน วิหาเร โอหีเน คามํ ปิณฺฑาย คเต ภิกฺขู ทิสฺวา อุปาสกา ‘‘กสฺมา เถโร นาคโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา โสกาภิภูตา ปิณฺฑปาตํ อุปเนตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิญฺจิ มา จินฺตยิตฺถ, อิทานิ มยเมว ปิณฺฑปาตํ อาเนตฺวา อุปฏฺฐหิสฺสามา’’ติ ตถา กโรนฺติฯ ภิกฺขู เถรสฺส โอวาเท ฐตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา วุฏฺฐวสฺสา ปวาเรตฺวา, ‘‘สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ คมิสฺสาม, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ

เถโร, ‘‘อหํ ทุพฺพโล อจกฺขุโก, มคฺโค จ สอุปทฺทโว, มยา สทฺธิํ คจฺฉนฺตานํ ตุมฺหากํ ปริสฺสโย ภวิสฺสติ, ตุมฺเห ปฐมํ คจฺฉถ, คนฺตฺวา สตฺถารํ มหาเถเร จ มม วนฺทนาย วนฺทถ, จูฬปาลสฺส มม ปวตฺติํ กเถตฺวา กญฺจิ ปุริสํ เปเสยฺยาถา’’ติ อาหฯ เต ปุนปิ ยาจิตฺวา คมนํ อลภนฺตา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เสนาสนํ สํสาเมตฺวา อุปาสเก อาปุจฺฉิตฺวา อนุกฺกเมน เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ มหาเถเร จ ตสฺส วนฺทนาย วนฺทิตฺวา ทุติยทิวเส สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา จูฬปาลสฺส ตํ ปวตฺติํ วตฺวา เตน ‘‘อยํ, ภนฺเต, มยฺหํ ภาคิเนยฺโย ปาลิโต นาม, อิมํ เปสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต, ‘‘มคฺโค สปริสฺสโย, น สกฺกา เอเกน คหฏฺเฐน คนฺตุํ, ตสฺมา ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ ตํ ปพฺพาเชตฺวา เปเสสุํฯ โส อนุกฺกเมน เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อตฺตานํ ตสฺส โอโรเจตฺวา ตํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อญฺญตรสฺส คามสฺส สามนฺตา อรญฺญฏฺฐาเน เอกิสฺสา กฏฺฐหาริยา คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ยฏฺฐิโกฏิํ วิสฺสชฺเชตฺวา ‘‘ติฏฺฐถ, ภนฺเต, มุหุตฺตํ ยาวาหํ อาคจฺฉามี’’ติ วตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา ตตฺถ สีลวิปตฺติํ ปาปุณิฯ เถโร อิทานิเมว อิตฺถิยา คีตสทฺโท สุโต, สามเณโร จ จิรายติ, นูน สีลวิปตฺติํ ปตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ โสปิ อาคนฺตฺวา ‘‘คจฺฉาม, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘กิํ ปาโป ชาโตสี’’ติ ปุจฺฉิฯ สามเณโร ตุณฺหี หุตฺวา ปุน ปุจฺฉิโตปิ น กเถสิฯ เถโร ‘‘ตาทิเสน ปาเปน มยฺหํ ยฏฺฐิคหณกิจฺจํ นตฺถิ, คจฺฉ ตฺว’’นฺติ วตฺวา ปุน เตน ‘‘พหุปริสฺสโย มคฺโค, ตุมฺเห จ อนฺธา, กถํ คมิสฺสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘พาล อิเธว เม นิปชฺชิตฺวา มรนฺตสฺสาปิ อปราปรํ ปริวตฺเตนฺตสฺสาปิ ตาทิเสน คมนํ นาม นตฺถี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต –

[95]

‘‘อนฺโธหํ หตเนตฺโตสฺมิ, กนฺตารทฺธานปกฺขนฺโท;

สยมาโนปิ คจฺฉิสฺสํ, น สหาเยน ปาเปนา’’ติฯ – คาถํ อภาสิตฺถ;

ตตฺถ อนฺโธติ จกฺขุวิกโลฯ หตเนตฺโตติ วินฏฺฐจกฺขุโก, เตน ‘‘ปโยควิปตฺติวเสนาหํ อุปหตเนตฺตตาย อนฺโธ, น ชจฺจนฺธภาเวนา’’ติ ยถาวุตฺตํ อนฺธภาวํ วิเสเสติฯ

อถ วา ‘‘อนฺโธ’’ติ อิทํ ‘‘อนฺเธ ชิณฺเณ มาตาปิตโร โปเสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.288) วิย มํสจกฺขุเวกลฺลทีปนํ, ‘‘สพฺเพปิเม ปริพฺพาชกา อนฺธา อจกฺขุกา’’ (อุทา. 54) ‘‘อนฺโธ เอกจกฺขุ ทฺวิจกฺขู’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.29) วิย น ปญฺญาจกฺขุเวกลฺลทีปนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘หตเนตฺโตสฺมี’’ติ วุตฺตํ, เตน มุขฺยเมว อนฺธภาวํ ทสฺเสติฯ กนฺตารทฺธานปกฺขนฺโทติ กนฺตาเร วิวเน ทีฆมคฺคํ อนุปวิฏฺโฐ, น ชาติกนฺตาราทิคหนํ สํสารทฺธานํ ปฏิปนฺโนติ อธิปฺปาโยฯ ตาทิสญฺหิ กนฺตารทฺธานํ อยํ เถโร สมติกฺกมิตฺวา ฐิโต, สยมาโนปีติ สยนฺโตปิ, ปาเทสุ อวหนฺเตสุ อุเรน ชณฺณุกาหิ จ ภูมิยํ สํสรนฺโต ปริวตฺเตนฺโตปิ คจฺเฉยฺยํฯ น สหาเยน ปาเปนาติ ตาทิเสน ปาปปุคฺคเลน สหายภูเตน สทฺธิํ น คจฺฉิสฺสนฺติ โยชนาฯ ตํ สุตฺวา อิตโร สํเวคชาโต ‘‘ภาริยํ วต มยา สาหสิกกมฺมํ กต’’นฺติ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต วนสณฺฑํ ปกฺขนฺโท จ อโหสิฯ อถ เถรสฺส สีลเตเชน ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ เตน สกฺโก ตํ การณํ ญตฺวา เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สาวตฺถิคามิปุริสํ วิย อตฺตานํ ญาเปตฺวา ยฏฺฐิโกฏิํ คณฺหนฺโต มคฺคํ สงฺขิปิตฺวา ตทเหว สายนฺเห สาวตฺถิยํ เถรํ เนตฺวา ตตฺถ เชตวเน จูฬปาลิเตน การิตาย ปณฺณสาลาย ผลเก นิสีทาเปตฺวา ตสฺส สหายวณฺเณน เถรสฺส อาคตภาวํ ชานาเปตฺวา ปกฺกามิ; จูฬปาลิโตปิ ตํ ยาวชีวํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาสีติฯ

จกฺขุปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ขณฺฑสุมนตฺเถรคาถาวณฺณนา

เอกปุปฺผํ จชิตฺวานาติ อายสฺมโต ขณฺฑสุมนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ถูปสฺส สมนฺตโต จนฺทนเวทิกาย ปริกฺขิปิตฺวา มหนฺตํ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ อุฬารํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กุฏุมฺพิกกุเล นิพฺพตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต กนกถูปํ อุทฺทิสฺส รญฺญา ปุปฺผปูชาย กยิรมานาย ปุปฺผานิ อลภนฺโต เอกํ ขณฺฑสุมนปุปฺผํ ทิสฺวา มหตา มูเลน ตํ กิณิตฺวา คณฺหนฺโต เจติเย ปูชํ กโรนฺโต อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อสีติ วสฺสโกฏิโย สคฺคสุขํ อนุภวิตฺวา อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปาวายํ มลฺลราชกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ชาตกาเล เคเห ขณฺฑสกฺขรา สุมนปุปฺผานิ จ อุปฺปนฺนานิ อเหสุํฯ เตนสฺส ขณฺฑสุมโนติ นามมกํสุฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ ปาวายํ จุนฺทสฺส อมฺพวเน วิหรนฺเต อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.15-20) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺโธว, สมฺพุทฺโธ ปรินิพฺพุโตฯ

‘‘นิพฺพุเต จ มหาวีเร, ถูโป วิตฺถาริโก อหุ;

ทูรโตว อุปฏฺเฐนฺติ, ธาตุเคหวรุตฺตเมฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต, สุมโน, อกํ จนฺทนเวทิกํ;

ทิสฺสติ ถูปขนฺโธ จ, ถูปานุจฺฉวิโก ตทาฯ

‘‘ภเว นิพฺพตฺตมานมฺหิ, เทวตฺเต อถ มานุเส;

โอมตฺตํ เม น ปสฺสามิ, ปุพฺพกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ปญฺจทสกปฺปสเต, อิโต อฏฺฐ ชนา อหุํ;

สพฺเพ สมตฺตนามา เต จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน ปุริมชาติํ อนุสฺสรนฺโต ตตฺถ อตฺตโน สุมนปุปฺผปริจฺจาคสฺส สคฺคสมฺปตฺตินิมิตฺตกํ นิพฺพานูปนิสฺสยตญฺจ ทิสฺวา อุทานวเสน ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต –

[96]

‘‘เอกปุปฺผํ จชิตฺวาน, อสีติ วสฺสโกฏิโย;

สคฺเคสุ ปริจาเรตฺวา, เสสเกนมฺหิ นิพฺพุโต’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;