4. เมตฺตชิตฺเถรคาถาวณฺณนา

นโม หิ ตสฺส ภควโตติ อายสฺมโต เมตฺตชิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน หุตฺวา โพธิรุกฺขสฺส อิฏฺฐกาหิ เวทิกํ จินิตฺวา สุธาปริกมฺมํ กาเรสิฯ สตฺถา ตสฺส อนุโมทนํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เมตฺตชีติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปวตฺตินิวตฺติโย อารพฺภ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา สตฺถารา ปญฺเห วิสฺสชฺชิเต ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.26-31) –

‘‘อโนมทสฺสีมุนิโน, โพธิเวทิมกาสหํ;

สุธาย ปิณฺฑํ ทตฺวาน, ปาณิกมฺมํ อกาสหํฯ

‘‘ทิสฺวา ตํ สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสี นรุตฺตโม;

ภิกฺขุสงฺเฆ ฐิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘อิมินา สุธกมฺเมน, เจตนาปณิธีหิ จ;

สมฺปตฺติํ อนุโภตฺวาน, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติฯ

‘‘ปสนฺนมุขวณฺโณมฺหิ, เอกคฺโค สุสมาหิโต;

ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ

‘‘อิโต กปฺปสเต อาสิํ, ปริปุณฺเณ อนูนเก;

ราชา สพฺพฆโน นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ โถเมนฺโต –

[94]

‘‘นโม หิ ตสฺส ภควโต, สกฺยปุตฺตสฺส สิรีมโต;

เตนายํ อคฺคปฺปตฺเตน, อคฺคธมฺโม สุเทสิโต’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ นโมติ นมกฺกาโรฯ หีติ นิปาตมตฺตํฯ ตสฺสาติ โย โส ภควา สมตฺติํสปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภญฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, สกฺยราชสฺส ปุตฺโตติ สกฺยปุตฺโตฯ อนญฺญสาธารณาย ปุญฺญสมฺปตฺติยา จ สมฺภาวิโต อุตฺตมาย รูปกายสิริยา ธมฺมกายสิริยา จ สมนฺนาคตตฺตา สิรีมา, ตสฺส ภควโต สกฺยปุตฺตสฺส สิรีมโต นโม อตฺถุ, ตํ นมามีติ อตฺโถฯ เตนาติ เตน ภควตาฯ อยนฺติ ตสฺส ธมฺมสฺส อตฺตโน ปจฺจกฺขตาย วทติฯ อคฺคปฺปตฺเตนาติ อคฺคํ สพฺพญฺญุตํ, สพฺเพหิ วา คุเณหิ อคฺคภาวํ เสฏฺฐภาวํ ปตฺเตนฯ อคฺคธมฺโมติ อคฺโค อุตฺตโม นววิธโลกุตฺตโร ธมฺโม สุฏฺฐุ อวิปรีตํ เทสิโต ปเวทิโตติฯ

เมตฺตชิตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. จกฺขุปาลตฺเถรคาถาวณฺณนา

อนฺโธหํ หตเนตฺโตสฺมีติ อายสฺมโต จกฺขุปาลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต ภควติ ปรินิพฺพุเต ถูปมเห กยิรมาเน อุมาปุปฺผํ คเหตฺวา ถูปํ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ มหาสุวณฺณสฺส นาม กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปาโลติ นามมกํสุฯ มาตา ตสฺส อาธาวิตฺวา ปริธาวิตฺวา วิจรณกาเล อญฺญํ ปุตฺตํ ลภิฯ ตสฺส มาตาปิตโร จูฬปาโลติ นามํ กตฺวา อิตรํ มหาปาโลติ โวหริํสุฯ อถ เต วยปฺปตฺเต ฆรพนฺธเนน พนฺธิํสุฯ ตสฺมิํ สมเย สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ ตตฺถ มหาปาโล เชตวนํ คจฺฉนฺเตหิ อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ กุฏุมฺพภารํ กนิฏฺฐภาติกสฺเสว ภารํ กตฺวา สยํ ปพฺพชิตฺวา ลทฺธูปสมฺปโท อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก ปญฺจวสฺสานิ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สฏฺฐิมตฺเต สหายภิกฺขู ลภิตฺวา เตหิ สทฺธิํ ภาวนานุกูลํ วสนฏฺฐานํ ปริเยสนฺโต อญฺญตรํ ปจฺจนฺตคามํ นิสฺสาย คามวาสิเกหิ อุปาสเกหิ กาเรตฺวา ทินฺนาย อรญฺญายตเน ปณฺณสาลาย วสนฺโต สมณธมฺมํ กโรติฯ ตสฺส อกฺขิโรโค อุปฺปนฺโนฯ เวชฺโช เภสชฺชํ สมฺปาเทตฺวา อทาสิฯ โส เวชฺเชน วุตฺตวิธานํ น ปฏิปชฺชิฯ เตนสฺส โรโค วฑฺฒิฯ โส ‘‘อกฺขิโรควูปสมนโต กิเลสโรควูปสมนเมว มยฺหํ วร’’นฺติ อกฺขิโรคํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา วิปสฺสนายเยว ยุตฺตปฺปยุตฺโต อโหสิฯ ตสฺส ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อกฺขีนิ เจว กิเลสา จ ภิชฺชิํสุฯ โส สุกฺขวิปสฺสโก อรหา อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.21-25) –

‘‘นิพฺพุเต โลกมหิเต, อาหุตีนํ ปฏิคฺคเห;

สิทฺธตฺถมฺหิ ภควติ, มหาถูปมโห อหุฯ

‘‘มเห ปวตฺตมานมฺหิ, สิทฺธตฺถสฺส มเหสิโน;

อุมาปุปฺผํ คเหตฺวาน, ถูปมฺหิ อภิโรปยิํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ถูปปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต จ นวเม กปฺเป, โสมเทวสนามกา;

ปญฺจาสีติสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อถ เถเร อกฺขิโรเคน วิหาเร โอหีเน คามํ ปิณฺฑาย คเต ภิกฺขู ทิสฺวา อุปาสกา ‘‘กสฺมา เถโร นาคโต’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา โสกาภิภูตา ปิณฺฑปาตํ อุปเนตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กิญฺจิ มา จินฺตยิตฺถ, อิทานิ มยเมว ปิณฺฑปาตํ อาเนตฺวา อุปฏฺฐหิสฺสามา’’ติ ตถา กโรนฺติฯ ภิกฺขู เถรสฺส โอวาเท ฐตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปตฺวา วุฏฺฐวสฺสา ปวาเรตฺวา, ‘‘สตฺถารํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ คมิสฺสาม, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ