3. เอรกตฺเถรคาถาวณฺณนา
ทุกฺขา กามา เอรกาติ อายสฺมโต เอรกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ กิญฺจิ ทาตพฺพยุตฺตกํ อลภนฺโต ‘‘หนฺทาหํ กายสารํ ปุญฺญํ กริสฺสามี’’ติ สตฺถุ คมนมคฺคํ โสเธตฺวา สมํ อกาสิฯ สตฺถา เตน ตถากตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ ฯ โส ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปสนฺนจิตฺโต ยาว ทสฺสนุปจารสมติกฺกมา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อวิชหนฺโต อฏฺฐาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สมฺภาวนียสฺส กุฏุมฺพิยสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอรโกติสฺส นามํ อโหสิ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อิติกตฺตพฺพตาสุ ปรเมน เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ ตสฺส มาตาปิตโร กุเลน รูเปน อาจาเรน วเยน โกสลฺเลน จ อนุจฺฉวิกํ ทาริกํ อาเนตฺวา วิวาหกมฺมํ อกํสุ ฯ โส ตาย สทฺธิํ สํวาเสน เคเห วสนฺโต ปจฺฉิมภวิกตฺตา เกนจิเทว สํเวควตฺถุนา สํสาเร สํวิคฺคมานโส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ, ตสฺส สตฺถา กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา กติปยทิวสาติกฺกเมน อุกฺกณฺฐาภิภูโต วิหาสิฯ อถ สตฺถา ตสฺส จิตฺตปฺปวตฺติํ ญตฺวา โอวาทวเสน ‘‘ทุกฺขา กามา เอรกา’’ติ คาถํ อภาสิฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘อยุตฺตํ มยา กตํ, โยหํ เอวรูปสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชนฺโต มิจฺฉาวิตกฺกพหุโล วิหาสิ’’นฺติ สํเวคชาโต วิปสฺสนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.32-36) –
‘‘อุตฺตริตฺวาน นทิกํ, วนํ คจฺฉติ จกฺขุมา;
ตมทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สิทฺธตฺถํ วรลกฺขณํฯ
‘‘กุทาลปิฏกมาทาย , สมํ กตฺวาน ตํ ปถํ;
สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา, สกํ จิตฺตํ ปสาทยิํฯ
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, มคฺคทานสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘สตฺตปญฺญาสกปฺปมฺหิ, เอโก อาสิํ ชนาธิโป;
นาเมน สุปฺปพุทฺโธติ, นายโก โส นริสฺสโรฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหา ปน หุตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –
[93]
‘‘ทุกฺขา กามา เอรก, น สุขา กามา เอรก;
โย กาเม กามยติ, ทุกฺขํ โส กามยติ เอรก;
โย กาเม น กามยติ, ทุกฺขํ โส น กามยติ เอรกา’’ติฯ –
ตเมว ภควตา วุตฺตคาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ
ตตฺถ ทุกฺขา กามาติ อิเม วตฺถุกามกิเลสกามา ทุกฺขวตฺถุตาย วิปริณามทุกฺขสํสารทุกฺขสภาวโต จ, ทุกฺขา ทุกฺขมา ทุกฺขนิพฺพตฺติกาฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติอาทิ (ปาจิ. 417; ม. นิ. 1.234)ฯ เอรกาติ ปฐมํ ตาว ภควา ตํ อาลปติ, ปจฺฉา ปน เถโร อตฺตานํ นาเมน กเถสิฯ น สุขา กามาติ กามา นาเมเต ชานนฺตสฺส สุขา น โหนฺติ, อชานนฺตสฺส ปน สุขโต อุปฏฺฐหนฺติฯ ยถาห – ‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต’’ติอาทิ (สํ. นิ. 4.253; อิติวุ. 53; เถรคา. 986)ฯ โย กาเม กามยติ, ทุกฺขํ โส กามยตีติ โย สตฺโต กิเลสกาเมน วตฺถุกาเม กามยติ, ตสฺส ตํ กามนํ สมฺปติ สปริฬาหตาย , อายติํ อปายทุกฺขเหตุตาย จ วฏฺฏทุกฺขเหตุตาย จ ทุกฺขํฯ วตฺถุกามา ปน ทุกฺขสฺส วตฺถุภูตาฯ อิติ โส ทุกฺขสภาวํ ทุกฺขนิมิตฺตํ ทุกฺขวตฺถุญฺจ กามยตีติ วุตฺโตฯ อิตรํ ปฏิปกฺขวเสน ตเมวตฺถํ ญาเปตุํ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺสตฺโถ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ
เอรกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
4. เมตฺตชิตฺเถรคาถาวณฺณนา
นโม หิ ตสฺส ภควโตติ อายสฺมโต เมตฺตชิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร อโนมทสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สาสเน อภิปฺปสนฺโน หุตฺวา โพธิรุกฺขสฺส อิฏฺฐกาหิ เวทิกํ จินิตฺวา สุธาปริกมฺมํ กาเรสิฯ สตฺถา ตสฺส อนุโมทนํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท มคธรฏฺเฐ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เมตฺตชีติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปวตฺตินิวตฺติโย อารพฺภ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา สตฺถารา ปญฺเห วิสฺสชฺชิเต ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.26-31) –
‘‘อโนมทสฺสีมุนิโน, โพธิเวทิมกาสหํ;
สุธาย ปิณฺฑํ ทตฺวาน, ปาณิกมฺมํ อกาสหํฯ
‘‘ทิสฺวา ตํ สุกตํ กมฺมํ, อโนมทสฺสี นรุตฺตโม;
ภิกฺขุสงฺเฆ ฐิโต สตฺถา, อิมา คาถา อภาสถฯ
‘‘อิมินา สุธกมฺเมน, เจตนาปณิธีหิ จ;
สมฺปตฺติํ อนุโภตฺวาน, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสติฯ
‘‘ปสนฺนมุขวณฺโณมฺหิ, เอกคฺโค สุสมาหิโต;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ
‘‘อิโต กปฺปสเต อาสิํ, ปริปุณฺเณ อนูนเก;
ราชา สพฺพฆโน นาม, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สตฺถารํ โถเมนฺโต –
[94]
‘‘นโม หิ ตสฺส ภควโต, สกฺยปุตฺตสฺส สิรีมโต;
เตนายํ อคฺคปฺปตฺเตน, อคฺคธมฺโม สุเทสิโต’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;
