ตสฺสตฺโถ – อปริมิตํ อปริจฺฉินฺนํ อุปฺปาทวยาภาวโต สนฺตํ อสงฺขตธาตุํ สยมฺภูญาเณน ปสฺสี, อปริมิตสฺส อนนฺตาปริเมยฺยสฺส เญยฺยสฺส ทสฺสาวีติ เตน อปริมิตทสฺสินา โคตมโคตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘ขยํ วิราคํ อมตํ ปณีต’’นฺติ (ขุ. ปา. 6.4; สุ. นิ. 227) จ ‘‘มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย’’ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ (อ. นิ. 5.140; 10.6) จ อาทินา สุฏฺฐุ เทสิโต ธมฺโม, นิพฺพานํ มยา อชฺช ปริภุตฺตนฺติ โยชนาฯ

ปริปุณฺณกตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วิชยตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยสฺสาสวา ปริกฺขีณาติ อายสฺมโต วิชยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปิยทสฺสิสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ถูปสฺส รตนขจิตํ เวทิกํ กาเรตฺวา ตตฺถ อุฬารํ เวทิกามหํ กาเรสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน อเนกสเต อตฺตภาเว มณิโอภาเสน วิจริฯ เอวํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, วิชโยติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน ฌานลาภี หุตฺวา วิหรนฺโต พุทฺธุปฺปาทํ สุตฺวา อุปฺปนฺนปฺปสาโท สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ ตสฺส สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.10-14) –

‘‘นิพฺพุเต โลกนาถมฺหิ, ปิยทสฺสีนรุตฺตเม;

ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, มุตฺตาเวทิมกาสหํฯ

‘‘มณีหิ ปริวาเรตฺวา, อกาสิํ เวทิมุตฺตมํ;

เวทิกาย มหํ กตฺวา, ตตฺถ กาลงฺกโต อหํฯ

‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;

มณี ธาเรนฺติ อากาเส, ปุญฺญกมฺมสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘โสฬสิโต กปฺปสเต, มณิปฺปภาสนามกา;

ฉตฺติํสาสิํสุ ราชาโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ยสฺสาสวา ปริกฺขีณา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[92] ตตฺถ ยสฺสาสวา ปริกฺขีณาติ ยสฺส อุตฺตมปุคฺคลสฺส กามาสวาทโย จตฺตาโร อาสวา สพฺพโส ขีณา อริยมคฺเคน เขปิตาฯ อาหาเร จ อนิสฺสิโตติ โย จ อาหาเร ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสเยหิ อนิสฺสิโต อคธิโต อนชฺฌาปนฺโน, นิทสฺสนมตฺตํ, อาหารสีเสเนตฺถ จตฺตาโรปิ ปจฺจยา คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺจยปริยาโย วา อิธ อาหาร-สทฺโท เวทิตพฺโพฯ ‘‘สุญฺญโต อนิมิตฺโต จา’’ติ เอตฺถ อปฺปณิหิตวิโมกฺโขปิ คหิโตเยว, ตีณิปิ เจตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิฯ นิพฺพานญฺหิ ราคาทีนํ อภาเวน สุญฺญํ, เตหิ วิมุตฺตญฺจาติ สุญฺญตวิโมกฺโข, ตถา ราคาทินิมิตฺตาภาเวน สงฺขารนิมิตฺตาภาเวน จ อนิมิตฺตํ , เตหิ วิมุตฺตญฺจาติ อนิมิตฺตวิโมกฺโข, ราคาทิปณิธีนํ อภาเวน อปฺปณิหิตํ, เตหิ วิมุตฺตญฺจาติ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ วุจฺจติฯ ผลสมาปตฺติวเสน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรนฺตสฺส อยมฺปิ ติวิโธ วิโมกฺโข ยสฺส โคจโร, อากาเสว สกุนฺตานํ, ปทํ ตสฺส ทุรนฺนยนฺติ ยถา อากาเส คจฺฉนฺตานํ สกุณานํ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน ปาเทหิ อกฺกมิตฺวา คตา, อิทํ ฐานํ อุเรน ปหริตฺวา คตา, อิทํ สีเสน, อิทํ ปกฺเขหี’’ติ น สกฺกา ญาตุํ, เอวเมว เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน ‘‘นิรยปทาทีสุ อิมินา นาม ปเทน คโต’’ติ ญาเปตุญฺจ น สกฺกาติฯ

วิชยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. เอรกตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทุกฺขา กามา เอรกาติ อายสฺมโต เอรกตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สตฺถุ กิญฺจิ ทาตพฺพยุตฺตกํ อลภนฺโต ‘‘หนฺทาหํ กายสารํ ปุญฺญํ กริสฺสามี’’ติ สตฺถุ คมนมคฺคํ โสเธตฺวา สมํ อกาสิฯ สตฺถา เตน ตถากตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ ฯ โส ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห ปสนฺนจิตฺโต ยาว ทสฺสนุปจารสมติกฺกมา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อวิชหนฺโต อฏฺฐาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ สมฺภาวนียสฺส กุฏุมฺพิยสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, เอรโกติสฺส นามํ อโหสิ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก อิติกตฺตพฺพตาสุ ปรเมน เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ ตสฺส มาตาปิตโร กุเลน รูเปน อาจาเรน วเยน โกสลฺเลน จ อนุจฺฉวิกํ ทาริกํ อาเนตฺวา วิวาหกมฺมํ อกํสุ ฯ โส ตาย สทฺธิํ สํวาเสน เคเห วสนฺโต ปจฺฉิมภวิกตฺตา เกนจิเทว สํเวควตฺถุนา สํสาเร สํวิคฺคมานโส สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ, ตสฺส สตฺถา กมฺมฏฺฐานํ อทาสิฯ โส กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา กติปยทิวสาติกฺกเมน อุกฺกณฺฐาภิภูโต วิหาสิฯ อถ สตฺถา ตสฺส จิตฺตปฺปวตฺติํ ญตฺวา โอวาทวเสน ‘‘ทุกฺขา กามา เอรกา’’ติ คาถํ อภาสิฯ โส ตํ สุตฺวา ‘‘อยุตฺตํ มยา กตํ, โยหํ เอวรูปสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชนฺโต มิจฺฉาวิตกฺกพหุโล วิหาสิ’’นฺติ สํเวคชาโต วิปสฺสนาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.15.32-36) –

‘‘อุตฺตริตฺวาน นทิกํ, วนํ คจฺฉติ จกฺขุมา;

ตมทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สิทฺธตฺถํ วรลกฺขณํฯ

‘‘กุทาลปิฏกมาทาย , สมํ กตฺวาน ตํ ปถํ;

สตฺถารํ อภิวาเทตฺวา, สกํ จิตฺตํ ปสาทยิํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, มคฺคทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สตฺตปญฺญาสกปฺปมฺหิ, เอโก อาสิํ ชนาธิโป;

นาเมน สุปฺปพุทฺโธติ, นายโก โส นริสฺสโรฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหา ปน หุตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[93]