เมนู

ตสฺสตฺโถ – รตฺติภาคํ ทิวสภาคญฺจ ‘‘จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติ (สํ. นิ. 4.239; อ. นิ. 3.16; วิภ. 519) วุตฺตนเยน จตุสมฺมปฺปธานวเสน อตนฺทิโต อกุสีโต อารทฺธวีริโย กุสลํ สมถวิปสฺสนาธมฺมญฺจ โลกุตฺตรธมฺมญฺจ ภาเวหิ อุปฺปาเทหิ วฑฺเฒหิ จ, เอวํ ภาเวตฺวา จ ชห สีฆํ สมุสฺสยนฺติ ตว สมุสฺสยํ อตฺตภาวํ ปฐมํ ตาว ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน สีฆํ นจิรสฺเสว ปชห, เอวํภูโต จ ปจฺฉา จริมกจิตฺตนิโรเธน อนวเสสโต จ ปชหิสฺสตีติฯ อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถโร อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสีติฯ

สีหตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. นีตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สพฺพรตฺติํ สุปิตฺวานาติ อายสฺมโต นีตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล สุนนฺโท นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา อเนกสเต พฺราหฺมเณ มนฺเต วาเจนฺโต วาชเปยฺยํ นาม ยญฺญํ ยชิ, ภควา ตํ พฺราหฺมณํ อนุกมฺปนฺโต ยญฺญฏฺฐานํ คนฺตฺวา อากาเส จงฺกมิฯ พฺราหฺมโณ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สิสฺเสหิ ปุปฺผานิ อาหราเปตฺวา อากาเส ขิปิตฺวา ปูชํ อกาสิฯ พุทฺธานุภาเวน ตํ ฐานํ สกลญฺจ นครํ ปุปฺผปฏวิตานิกํ วิย ฉาทิตํ อโหสิฯ มหาชโน สตฺถริ อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ สุนนฺทพฺราหฺมโณ เตน กุสลมูเลน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, นีโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต ‘‘อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา สุขสีลา สุขสมาจารา สุโภชนานิ ภุญฺชิตฺวา นิวาเตสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺติ, อิเมสุ ปพฺพชิตฺวา สุเขน วิหริตุํ สกฺกา’’ติ สุขาภิลาสาย ปพฺพชิตฺวาว สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา กติปาหเมว มนสิกริตฺวา ตํ ฉฑฺเฑตฺวา ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา ทิวสภาคํ สงฺคณิการาโม ติรจฺฉานกถาย วีตินาเมติ, รตฺติภาเคปิ ถินมิทฺธาภิภูโต สพฺพรตฺติํ สุปติฯ สตฺถา ตสฺส เหตุปริปากํ โอโลเกตฺวา โอวาทํ เทนฺโต –

[84]

‘‘สพฺพรตฺติํ สุปิตฺวาน, ทิวา สงฺคณิเก รโต;

กุทาสฺสุ นาม ทุมฺเมโธ, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ สพฺพรตฺตินฺติ สกลํ รตฺติํฯ สุปิตฺวานาติ นิทฺทายิตฺวา, ‘‘รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตี’’ติอาทินา วุตฺตํ ชาคริยํ อนนุยุญฺชิตฺวา เกวลํ รตฺติยา ตีสุปิ ยาเมสุ นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ ทิวาติ ทิวสํ, สกลํ ทิวสภาคนฺติ อตฺโถฯ สงฺคณิเกติ ติรจฺฉานกถิเกหิ กายทฬฺหิพหุลปุคฺคเลหิ สนฺนิสชฺชา สงฺคณิโก, ตสฺมิํ รโต อภิรโต ตตฺถ อวิคตจฺฉนฺโท ‘‘สงฺคณิเก รโต’’ติ วุตฺโต ‘‘สงฺคณิการโต’’ติปิ ปาฬิฯ กุทาสฺสุ นามาติ กุทา นามฯ อสฺสูติ นิปาตมตฺตํ, กสฺมิํ นาม กาเลติ อตฺโถฯ ทุมฺเมโธติ นิปฺปญฺโญฯ ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ อนฺตนฺติ ปริโยสานํฯ อจฺจนฺตเมว อนุปฺปาทํ กทา นาม กริสฺสติ, เอทิสสฺส ทุกฺขสฺสนฺตกรณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ‘‘ทุมฺเมธ ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสสี’’ติปิ ปาฬิฯ

เอวํ ปน สตฺถารา คาถาย กถิตาย เถโร สํเวคชาโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.26-33) –

‘‘สุนนฺโท นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;

อชฺฌายโก ยาจโยโค, วาชเปยฺยํ อยาชยิฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อคฺโค การุณิโก อิสิ;

ชนตํ อนุกมฺปนฺโต, อมฺพเร จงฺกมี ตทาฯ

‘‘จงฺกมิตฺวาน สมฺพุทฺโธ, สพฺพญฺญู โลกนายโก;

เมตฺตาย อผริ สตฺเต, อปฺปมาเณ นิรูปธิฯ

‘‘วณฺเฏ เฉตฺวาน ปุปฺผานิ, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;

สพฺเพ สิสฺเส สมาเนตฺวา, อากาเส อุกฺขิปาปยิฯ

‘‘ยาวตา นครํ อาสิ, ปุปฺผานํ ฉทนํ ตทา;

พุทฺธสฺส อานุภาเวน, สตฺตาหํ น วิคจฺฉถฯ

‘‘เตเนว สุกฺกมูเลน, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกํฯ

‘‘เอการเส กปฺปสเต, ปญฺจติํสาสุ ขตฺติยา;

อมฺพรํสสนามา เต, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถโร อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ

นีตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สุนาคตฺเถรคาถาวณฺณนา

จิตฺตนิมิตฺตสฺส โกวิโทติ อายสฺมโต สุนาคตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกตฺติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู หุตฺวา อรญฺญายตเน อสฺสเม วสนฺโต ตีณิ พฺราหฺมณสหสฺสานิ มนฺเต วาเจสิฯ อเถกทิวสํ ตสฺส สตฺถารํ ทิสฺวา ลกฺขณานิ อุปธาเรตฺวา ลกฺขณมนฺเต ปริวตฺเตนฺตสฺส, ‘‘อีทิเสหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อนนฺตชิโน อนนฺตญาโณ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พุทฺธญาณํ อารพฺภ อุฬาโร ปสาโท อุปฺปชฺชิฯ โส เตน จิตฺตปฺปสาเทน เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท นาลกคาเม อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุนาโคติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ธมฺมเสนาปติสฺส คิหิสหาโย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ปติฏฺฐิโต ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.34-40) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, วสโภ นาม ปพฺพโต;

ตสฺมิํ ปพฺพตปาทมฺหิ, อสฺสโม อาสิ มาปิโตฯ