เมนู

8. เมณฺฑสิรตฺเถรคาถาวณฺณนา

อเนกชาติสํสารนฺติ อายสฺมโต เมณฺฑสิรตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต กาเม ปหาย อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหตา อิสิคเณน สทฺธิํ หิมวนฺเต วสนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส อิสิคเณน ปทุมานิ อาหราเปตฺวา สตฺถุ ปุปฺผปูชํ กตฺวา สาวเก อปฺปมาทปฏิปตฺติยํ โอวทิตฺวา กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต อปราปรํ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาเกเต คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ตสฺส เมณฺฑสริกฺขสีสตาย เมณฺฑสิโรตฺเวว สมญฺญา อโหสิฯ โส ภควติ สาเกเต อญฺชนวเน วิหรนฺเต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ กโรนฺโต ฉฬภิญฺโญ อโหสิฯ เตว วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.97-105) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, โคตโม นาม ปพฺพโต;

นานารุกฺเขหิ สญฺฉนฺโน, มหาภูตคณาลโยฯ

‘‘เวมชฺฌมฺหิ จ ตสฺสาสิ, อสฺสโม อภินิมฺมิโต;

ปุรกฺขโต สสิสฺเสหิ, วสามิ อสฺสเม อหํฯ

‘‘อายนฺตุ เม สิสฺสคณา, ปทุมํ อาหรนฺตุ เม;

พุทฺธปูชํ กริสฺสามิ, ทฺวิปทินฺทสฺส ตาทิโนฯ

‘‘เอวนฺติ เต ปฏิสฺสุตฺวา, ปทุมํ อาหริํสุ เม;

ตถา นิมิตฺตํ กตฺวาหํ, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘สิสฺเส ตทา สมาเนตฺวา, สาธุกํ อนุสาสหํ;

มา โข ตุมฺเห ปมชฺชิตฺถ, อปฺปมาโท สุขาวโหฯ

‘‘เอวํ สมนุสาสิตฺวา, เต สิสฺเส วจนกฺขเม;

อปฺปมาทคุเณ ยุตฺโต, ตทา กาลงฺกโต อหํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘เอกปญฺญาสกปฺปมฺหิ , ราชา อาสิํ ชลุตฺตโม;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

โส อตฺตโน ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโต –

[78]

‘‘อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ;

ตสฺส เม ทุกฺขชาตสฺส, ทุกฺขกฺขนฺโธ อปรทฺโธ’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ อเนกชาติสํสารนฺติ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ อิทํ สํสารวฏฺฏํ, อทฺธุโน อธิปฺเปตตฺตา อจฺจนฺตสํโยเคกวจนํฯ สนฺธาวิสฺสนฺติ สํสริํ, อปราปรํ จวนุปฺปชฺชนวเสน ปริพฺภมิํฯ อนิพฺพิสนฺติ ตสฺส นิวตฺตกญาณํ อวินฺทนฺโต อลภนฺโตฯ ตสฺส เมติ เอวํ สํสรนฺตสฺส เมฯ ทุกฺขชาตสฺสาติ ชาติอาทิวเสน อุปฺปนฺนทุกฺขสฺส, ติสฺสนฺนํ วา ทุกฺขตานํ วเสน ทุกฺขสภาวสฺสฯ ทุกฺขกฺขนฺโธติ กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏปฺปกาโร ทุกฺขราสิฯ อปรทฺโธติ อรหตฺตมคฺคปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ปริพฺภฏฺโฐ จุโต น อภินิพฺพตฺติสฺสติฯ ‘‘อปรฏฺโฐ’’ติ วา ปาโฐ, อปคตสมิทฺธิโต สมุจฺฉินฺนการณตฺตา อปคโตติ อตฺโถฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ

เมณฺฑสิรตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. รกฺขิตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สพฺโพ ราโค ปหีโน เมติ อายสฺมโต รกฺขิตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปสนฺนมานโส เทสนาญาณํ อารพฺภ โถมนํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก โคตมสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส รกฺขิโต นาม สาวโก ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิ ฯ โส ตํ สุตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เทวทหนิคเม สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, รกฺขิโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส เย สากิยโกลิยราชูหิ ภควโต ปริวารตฺถาย ทินฺนา ปญฺจสตราชกุมารา ปพฺพชิตา, เตสํ อญฺญตโรฯ เต ปน ราชกุมารา น สํเวเคน ปพฺพชิตตฺตา อุกฺกณฺฐาภิภูตา ยทา สตฺถารา กุณาลทหตีรํ เนตฺวา กุณาลชาตกเทสนาย (ชา. 2.21.กุณาลชาตก) อิตฺถีนํ โทสวิภาวเนน กาเมสุ อาทีนวํ ปกาเสตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยชิตา, ตทา อยมฺปิ กมฺมฏฺฐานํ อนุยุญฺชนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.14.1-9) –

‘‘ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

มหโต ชนกายสฺส, เทเสติ อมตํ ปทํฯ

‘‘ตสฺสาหํ วจนํ สุตฺวา, วาจาสภิมุทีริตํ;

อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, เอกคฺโค อาสหํ ตทาฯ

‘‘ยถา สมุทฺโท อุทธีนมคฺโค, เนรู นคานํ ปวโร สิลุจฺจโย;

ตเถว เย จิตฺตวเสน วตฺตเร, น พุทฺธญาณสฺส กลํ อุเปนฺติ เตฯ

‘‘ธมฺมวิธิํ ฐเปตฺวาน, พุทฺโธ การุณิโก อิสิ;

ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘โย โส ญาณํ ปกิตฺเตสิ, พุทฺธมฺหิ โลกนายเก;

กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคติํ น คมิสฺสติฯ

‘‘กิเลเส ฌาปยิตฺวาน, เอกคฺโค สุสมาหิโต;

โสภิโต นาม นาเมน, เหสฺสติ สตฺถุ สาวโกฯ

‘‘ปญฺญาเส กปฺปสหสฺเส, สตฺเตวาสุํ ยสุคฺคตา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ