ยสฺมา จ เต ธมฺมเทสนาย เตสํ กงฺขํ ปฏิวิโนเทตฺวา ปุพฺพภาเค กมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิํ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิญฺจ อุปฺปาเทนฺติ, ตสฺมา เตสํ พุทฺธิ วฑฺฒติฯ ยทา ปน เต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตทา โสฬสวตฺถุกา อฏฺฐวตฺถุกา จ วิจิกิจฺฉา ฉิชฺชติ สมุจฺฉิชฺชติ, นิปฺปริยาเยน ปญฺญา พุทฺธิ วฑฺฒติฯ พาลฺยสมติกฺกมนโต เต ปณฺฑิตา โหนฺติฯ โส เตหิ พุทฺธิํ วฑฺเฒติ, พาลมฺปิ กโรนฺติ ปณฺฑิตนฺติฯ ตสฺมาติอาทิ นิคมนํ, ยสฺมา สาธูนํ ทสฺสนํ วุตฺตนเยน กงฺขา ฉิชฺชติ พุทฺธิ วฑฺฒติ, เต พาลํ ปณฺฑิตํ กโรนฺติ, ตสฺมา เตน การเณน สาธุ สุนฺทรํ สตํ สปฺปุริสานํ อริยานํ สมาคโม, เตหิ สโมธานํ สมฺมา วฑฺฒนนฺติ อตฺโถฯ

สุสารทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปิยญฺชหตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุปฺปตนฺเตสุ นิปเตติ อายสฺมโต ปิยญฺชหตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺเต รุกฺขเทวตา หุตฺวา ปพฺพตนฺตเร วสนฺโต เทวตาสมาคเมสุ อปฺปานุภาวตาย ปริสปริยนฺเต ฐตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถริ ปฏิลทฺธสทฺโธ เอกทิวสํ สุวิสุทฺธํ รมณียํ คงฺคายํ ปุลินปฺปเทสํ ทิสฺวา สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริ – ‘‘อิโตปิ สุวิสุทฺธา สตฺถุ คุณา อนนฺตา อปริเมยฺยา จา’’ติ, เอวํ โส สตฺถุ คุเณ อารพฺภ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ยุทฺธโสณฺโฑ อปราชิตสงฺคาโม อมิตฺตานํ ปิยหานิกรเณน ปิยญฺชโหติ ปญฺญายิตฺถฯ โส สตฺถุ เวสาลิคมเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วสมาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.84-90) –

‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ ปพฺพตนฺตเร;

ปุลินํ โสภนํ ทิสฺวา, พุทฺธเสฏฺฐํ อนุสฺสริํฯ

‘‘ญาเณ อุปนิธา นตฺถิ, สงฺขารํ นตฺถิ สตฺถุโน;

สพฺพธมฺมํ อภิญฺญาย, ญาเณน อธิมุจฺจติฯ

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ญาเณน เต สโม นตฺถิ, ยาวตา ญาณมุตฺตมํฯ

‘‘ญาเณ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทหํ;

อวเสเสสุ กปฺเปสุ, กุสลํ จริตํ มยาฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ญาณสญฺญายิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต สตฺตติกปฺปมฺหิ, เอโก ปุลินปุปฺผิโย;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘อนฺธปุถุชฺชนานํ ปฏิปตฺติโต วิธุรา อริยานํ ปฏิปตฺตี’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนวเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[76]

‘‘อุปฺปตนฺเตสุ นิปเต, นิปตนฺเตสุ อุปฺปเต;

วเส อวสมาเนสุ, รมมาเนสุ โน รเม’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ อุปฺปตนฺเตสูติ อุณฺณมนฺเตสุ, สตฺเตสุ มานุทฺธจฺจถมฺภสารมฺภาทีหิ อตฺตุกฺกํสเนน อนุปสนฺเตสุฯ นิปเตติ นเมยฺย, เตสญฺเญว ปาปธมฺมานํ ปริวชฺชเนน นิวาตวุตฺติ ภเวยฺยฯ นิปตนฺเตสูติ โอณมนฺเตสุ, หีนาธิมุตฺติกตาย โกสชฺเชน จ คุณโต นิหียมาเนสุฯ อุปฺปเตติ อุณฺณเมยฺย, ปณีตาธิมุตฺติกตาย วีริยารมฺเภน จ คุณโต อุสฺสุกฺเกยฺยฯ อถ วา อุปฺปตนฺเตสูติ อุฏฺฐหนฺเตสุ, กิเลเสสุ ปริยุฏฺฐานวเสน สีสํ อุกฺขิปนฺเตสุฯ นิปเตติ ปฏิสงฺขานพเลน ยถา เต น อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อนุรูปปจฺจเวกฺขณาย นิปเตยฺย, วิกฺขมฺเภยฺย เจว สมุจฺฉินฺเทยฺย จฯ

นิปตนฺเตสูติ ปริปตนฺเตสุ, อโยนิโสมนสิกาเรสุ วีริยปโยคมนฺทตาย วา ยถารทฺเธสุ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุ หาย มาเนสุ ฯ อุปฺปเตติ โยนิโสมนสิกาเรน วีริยารมฺภสมฺปทาย จ เต อุปฏฺฐาเปยฺย อุปฺปาเทยฺย วฑฺเฒยฺย จฯ วเส อวสมาเนสูติ สตฺเตสุ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ อริยวาสญฺจ อวสนฺเตสุ สยํ ตํ วาสํ วเสยฺยาติ, อริเยสุ วา กิเลสวาสํ ทุติยกวาสํ อวสนฺเตสุ เยน วาเสน เต อวสมานา นาม โหนฺติ, สยํ ตถา วเสฯ รมมาเนสุ โน รเมติ สตฺเตสุ กามคุณรติยา กิเลสรติยา รมนฺเตสุ สยํ ตถา โน รเม นํ รเมยฺย, อริเยสุ วา นิรามิสาย ฌานาทิรติยา รมมาเนสุ สยมฺปิ ตถา รเม, ตโต อญฺญถา ปน กทาจิปิ โน รเม นาภิรเมยฺย วาติ อตฺโถฯ

ปิยญฺชหตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. หตฺถาโรหปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา

อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกนฺติ อายสฺมโต หตฺถาโรหปุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆปริวุตํ วิหารโต นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ หตฺถาโรหกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต หตฺถิสิปฺเป นิปฺผตฺติํ อคมาสิฯ โส เอกทิวสํ หตฺถิํ สิกฺขาเปนฺโต นทีตีรํ คนฺตฺวา เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน ‘‘กิํ มยฺหํ อิมินา หตฺถิทมเนน, อตฺตานํ ทมนเมว วร’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวาว จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต จิรปริจเยน กมฺมฏฺฐานโต พหิทฺธา วิธาวนฺตํ จิตฺตํ เฉโก หตฺถาจริโย วิย องฺกุเสน จณฺฑมตฺตวรวารณํ ปฏิสงฺขานองฺกุเสน นิคฺคณฺหนฺโต ‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริก’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ

[77] ตตฺถ อิทนฺติ วุจฺจมานสฺส จิตฺตสฺส อตฺตปจฺจกฺขตาย วุตฺตํฯ ปุเรติ นิคฺคหกาลโต ปุพฺเพฯ