เมนู

5. สุสารทตฺเถรคาถาวณฺณนา

สาธุ สุวิหิตาน ทสฺสนนฺติ อายสฺมโต สุสารทตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิชฺชาปเทสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส อรญฺญายตเน อสฺสมํ กาเรตฺวา วิหาสิฯ อถ นํ อนุคฺคณฺหนฺโต ปทุมุตฺตโร ภควา ภิกฺขาจารเวลายํ อุปสงฺกมิฯ โส ทูรโตว ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา มธุรานิ ผลานิ ปกฺขิปิตฺวา อทาสิฯ ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ธมฺมเสนาปติโน ญาติพฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มนฺทปญฺญตฺตา สุสารโทติ คหิตนาโม อปรภาเค ธมฺมเสนาปติสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.75-83) –

‘‘อชฺฌายโก มนฺตธโร, ติณฺณํ เวทาน ปารคู;

หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, วสามิ อสฺสเม อหํฯ

‘‘อคฺคิหุตฺตญฺจ เม อตฺถิ, ปุณฺฑรีกผลานิ จ;

ปุฏเก นิกฺขิปิตฺวาน, ทุมคฺเค ลคฺคิตํ มยาฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มมุทฺธริตุกาโม โส, ภิกฺขนฺโต มมุปาคมิฯ

‘‘ปสนฺนจิตฺโต สุมโน, ผลํ พุทฺธสฺสทาสหํ;

วิตฺติสญฺชนโน มยฺหํ, ทิฏฺฐธมฺมสุขาวโหฯ

‘‘สุวณฺณวณฺโณ สมฺพุทฺโธ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

อนฺตลิกฺเข ฐิโต สตฺถา, อิมํ คาถํ อภาสถฯ

‘‘อิมินา ผลทาเนน, เจตนาปณิธีหิ จ;

กปฺปานํ สตสหสฺสํ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชสิฯ

‘‘เตเนว สุกฺกมูเลน, อนุโภตฺวาน สมฺปทา;

ปตฺโตมฺหิ อจลํ ฐานํ, หิตฺวา ชยปราชยํฯ

‘‘อิโต สตฺตสเต กปฺเป, ราชา อาสิํ สุมงฺคโล;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สปฺปุริสูปนิสฺสยานิสํสกิตฺตนาปเทเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[75]

‘‘สาธุ สุวิหิตาน ทสฺสนํ, กงฺขา ฉิชฺชติ พุทฺธิ วฑฺฒติ;

พาลมฺปิ กโรนฺติ ปณฺฑิตํ, ตสฺมา สาธุ สตํ สมาคโม’’ติฯ –

คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ สาธูติ สุนฺทรํ, ภทฺทกนฺติ อตฺโถฯ สุวิหิตาน ทสฺสนนฺติ สุวิหิตานํ ทสฺสนํฯ คาถาสุขตฺถํ อนุสฺวารโลโป กโตฯ สีลาทิคุเณหิ สุสํวิหิตตฺตภาวานํ ปรานุทฺทยาย สุฏฺฐุ วิหิตธมฺมเทสนานํ อริยานํ ทสฺสนํ สาธูติ โยชนาฯ ‘‘ทสฺสน’’นฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ สวนาทีนมฺปิ พหุการตฺตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘เย เต ภิกฺขู สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺญาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนา โอวาทกา วิญฺญาปกา สนฺทสฺสกา สมาทปกา สมุตฺเตชกา สมฺปหํสกา อลํสมกฺขาตาโร สทฺธมฺมสฺส, ทสฺสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามิ, สวนํ…เป.… อุปสงฺกมนํ…เป.… ปยิรุปาสนํ…เป.… อนุสฺสรณํ…เป.… อนุปพฺพชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ วทามี’’ติ (อิติวุ. 104)ฯ

ทสฺสนมูลกตฺตา วา อิตเรสํ ทสฺสนเมเวตฺถ วุตฺตํ, กงฺขา ฉิชฺชตีติอาทิ ตตฺถ การณวจนํฯ ตาทิสานญฺหิ กลฺยาณมิตฺตานํ ทสฺสเน สติ วิญฺญุชาติโก อตฺถกาโม กุลปุตฺโต เต อุปสงฺกมติ ปยิรุปาสติ ‘‘กิํ, ภนฺเต, กุสลํ, กิํ อกุสล’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 3.296) ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ เต จสฺส อเนกวิหิเตสุ กงฺขาฏฺฐานีเยสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘กงฺขา ฉิชฺชตี’’ติฯ

ยสฺมา จ เต ธมฺมเทสนาย เตสํ กงฺขํ ปฏิวิโนเทตฺวา ปุพฺพภาเค กมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิํ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิญฺจ อุปฺปาเทนฺติ, ตสฺมา เตสํ พุทฺธิ วฑฺฒติฯ ยทา ปน เต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺติ, ตทา โสฬสวตฺถุกา อฏฺฐวตฺถุกา จ วิจิกิจฺฉา ฉิชฺชติ สมุจฺฉิชฺชติ, นิปฺปริยาเยน ปญฺญา พุทฺธิ วฑฺฒติฯ พาลฺยสมติกฺกมนโต เต ปณฺฑิตา โหนฺติฯ โส เตหิ พุทฺธิํ วฑฺเฒติ, พาลมฺปิ กโรนฺติ ปณฺฑิตนฺติฯ ตสฺมาติอาทิ นิคมนํ, ยสฺมา สาธูนํ ทสฺสนํ วุตฺตนเยน กงฺขา ฉิชฺชติ พุทฺธิ วฑฺฒติ, เต พาลํ ปณฺฑิตํ กโรนฺติ, ตสฺมา เตน การเณน สาธุ สุนฺทรํ สตํ สปฺปุริสานํ อริยานํ สมาคโม, เตหิ สโมธานํ สมฺมา วฑฺฒนนฺติ อตฺโถฯ

สุสารทตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปิยญฺชหตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุปฺปตนฺเตสุ นิปเตติ อายสฺมโต ปิยญฺชหตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล หิมวนฺเต รุกฺขเทวตา หุตฺวา ปพฺพตนฺตเร วสนฺโต เทวตาสมาคเมสุ อปฺปานุภาวตาย ปริสปริยนฺเต ฐตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สตฺถริ ปฏิลทฺธสทฺโธ เอกทิวสํ สุวิสุทฺธํ รมณียํ คงฺคายํ ปุลินปฺปเทสํ ทิสฺวา สตฺถุ คุเณ อนุสฺสริ – ‘‘อิโตปิ สุวิสุทฺธา สตฺถุ คุณา อนนฺตา อปริเมยฺยา จา’’ติ, เอวํ โส สตฺถุ คุเณ อารพฺภ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ ลิจฺฉวิราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต ยุทฺธโสณฺโฑ อปราชิตสงฺคาโม อมิตฺตานํ ปิยหานิกรเณน ปิยญฺชโหติ ปญฺญายิตฺถฯ โส สตฺถุ เวสาลิคมเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ วสมาโน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.84-90) –

‘‘ปพฺพเต หิมวนฺตมฺหิ, วสามิ ปพฺพตนฺตเร;

ปุลินํ โสภนํ ทิสฺวา, พุทฺธเสฏฺฐํ อนุสฺสริํฯ