ฉฬภิญฺโญ ปน หุตฺวา มาตรํ อาปุจฺฉิตฺวา ตสฺสา เปกฺขนฺติยาเยว อากาเสน ปกฺกามิฯ โส อรหตฺตปฺปตฺติยา อุตฺตริกาลมฺปิ อนฺตรนฺตรา ตเมว คาถํ ปจฺจุทาหาสิฯ

ตตฺถ ‘‘ปพฺพชิโตมฺหี’’ติ อิมินาปเทเสน อยมฺปิ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสิ อตฺตโน สนฺตาเน ราคาทิมลสฺส ปพฺพาชิตภาวทีปนโตฯ เตนาห ภควา – ‘‘ปพฺพาชยมตฺตโน มลํ, ตสฺมา ‘ปพฺพชิโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. 388)ฯ

อาตุมตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. มาณวตฺเถรคาถาวณฺณนา

ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุขิตญฺจ พฺยาธิตนฺติ อายสฺมโต มาณวตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ลกฺขณธโร หุตฺวา วิปสฺสิสฺส ภควโต อภิชาติยา ลกฺขณานิ ปริคฺคเหตฺวา ปุพฺพนิมิตฺตานิ สาเวตฺวา, ‘‘เอกํเสน อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา นานานเยหิ โถเมตฺวา อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณมหาสาลสฺส เคเห นิพฺพตฺติตฺวา ยาว สตฺตวสฺสานิ, ตาว อนฺโตฆเรเยว วฑฺฒิตฺวา สตฺตเม สํวจฺฉเร อุปนยนตฺถํ อุยฺยานํ นีโต อนฺตรามคฺเค ชิณฺณาตุรมเต ทิสฺวา เตสํ อทิฏฺฐปุพฺพตฺตา เต ปริชเน ปุจฺฉิตฺวา ชราโรคมรณสภาวํ สุตฺวา สญฺชาตสํเวโค ตโต อนิวตฺตนฺโต วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.41-64) –

‘‘ชายมาเน วิปสฺสิมฺหิ, นิมิตฺตํ พฺยากริํ อหํ;

นิพฺพาปยิญฺจ ชนตํ, พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, ทสสหสฺสิ กมฺปติ;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, อาโลโก วิปุโล อหุ;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, สริตาโย น สนฺทยุํ;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, อวีจคฺคิ น ปชฺชลิ;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, ปกฺขิสงฺโฆ น สญฺจริ;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, วาตกฺขนฺโธ น วายติ;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, สพฺพรตนานิ โชตยุํ;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ยสฺมิญฺจ ชายมานสฺมิํ, สตฺตาสุํ ปทวิกฺกมา;

โส ทานิ ภควา สตฺถา, ธมฺมํ เทเสติ จกฺขุมาฯ

‘‘ชาตมตฺโต จ สมฺพุทฺโธ, ทิสา สพฺพา วิโลกยิ;

วาจาสภิมุทีเรสิ, เอสา พุทฺธาน ธมฺมตาฯ

‘‘สํเวชยิตฺวา ชนตํ, ถวิตฺวา โลกนายกํ;

สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, ปกฺกามิํ ปาจินามุโขฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ พุทฺธมภิโถมยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โถมนาย อิทํ ผลํฯ

‘‘อิโต นวุติกปฺปมฺหิ, สมฺมุขาถวิกวฺหโย;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘ปถวีทุนฺทุภิ นาม, เอกูนนวุติมฺหิโต;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘อฏฺฐาสีติมฺหิโต กปฺเป, โอภาโส นาม ขตฺติโย;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘สตฺตาสีติมฺหิโต กปฺเป, สริตจฺเฉทนวฺหโย;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘อคฺคินิพฺพาปโน นาม, กปฺปานํ ฉฬสีติยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘คติปจฺเฉทโน นาม, กปฺปานํ ปญฺจสีติยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘ราชา วาตสโม นาม, กปฺปานํ จุลฺลสีติยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘รตนปชฺชโล นาม, กปฺปานํ เตอสีติยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘ปทวิกฺกมโน นาม, กปฺปานํ ทฺเวอสีติยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘ราชา วิโลกโน นาม, กปฺปานํ เอกสีติยา;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘คิรสาโรติ นาเมน, กปฺเปสีติมฺหิ ขตฺติโย;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อธิคตารหตฺโต ปน ภิกฺขูหิ, ‘‘เกน, ตฺวํ อาวุโส, สํเวเคน อติทหโรว สมาโน ปพฺพชิโต’’ติ ปุจฺฉิโต อตฺตโน ปพฺพชฺชานิมิตฺตกิตฺตนาปเทเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[73]

‘‘ชิณฺณญฺจ ทิสฺวา ทุขิตญฺจ พฺยาธิตํ, มตญฺจ ทิสฺวา คตมายุสงฺขยํ;

ตโต อหํ นิกฺขมิตูน ปพฺพชิํ, ปหาย กามานิ มโนรมานี’’ติฯ –

คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ ชิณฺณนฺติ ชราย อภิภูตํ, ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจวลิตฺตจตาทีหิ สมงฺคีภูตํฯ ทุขิตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตํฯ พฺยาธิตนฺติ คิลานํฯ เอตฺถ จ ‘‘พฺยาธิต’’นฺติ วุตฺเตปิ ทุกฺขปฺปตฺตภาโว สิทฺโธ, ‘‘ทุขิต’’นฺติ วจนํ ตสฺส พาฬฺหคิลานภาวปริทีปนตฺถํฯ มตนฺติ กาลงฺกตํ, ยสฺมา กาลงฺกโต อายุโน ขยํ วยํ เภทํ คโต นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘คตมายุสงฺขย’’นฺติฯ ตสฺมา ชิณฺณพฺยาธิมตานํ ทิฏฺฐตฺตา, ‘‘อิเม ชราทโย นาม น อิเมสํเยว, อถ โข สพฺพสาธารณา, ตสฺมา อหมฺปิ ชราทิเก อนติวตฺโต’’ติ สํวิคฺคตฺตาฯ นิกฺขมิตูนาติ นิกฺขมิตฺวา, อยเมว วา ปาโฐฯ ปพฺพชฺชาธิปฺปาเยน ฆรโต นิคฺคนฺตฺวาฯ ปพฺพชินฺติ สตฺถุ สาสเน ปพฺพชํ อุปคโตฯ ปหาย กามานิ มโนรมานีติ อิฏฺฐกนฺตาทิภาวโต อวีตราคานํ มโน รเมนฺตีติ มโนรเม วตฺถุกาเม ปชหิตฺวา, ตปฺปฏิพทฺธสฺส ฉนฺทราคสฺส อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทเนน นิรเปกฺขภาเวน ฉฑฺเฑตฺวาติ อตฺโถฯ กามานํ ปหานกิตฺตนมุเขน เจตํ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ มาณวกาเล ปพฺพชิตตฺตา อิมสฺส เถรสฺส มาณโวตฺเวว สมญฺญา ชาตาติฯ

มาณวตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุยามนตฺเถรคาถาวณฺณนา

กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโทติ อายสฺมโต สุยามนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ธญฺญวตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ ปตฺวา พฺราหฺมณมนฺเต วาเจติฯ เตน จ สมเยน วิปสฺสี ภควา มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ ธญฺญวตีนครํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ โหติฯ ตํ ทิสฺวา พฺราหฺมโณ ปสนฺนจิตฺโต อตฺตโน เคหํ เนตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา ตสฺสูปริ ปุปฺผสนฺถารํ สนฺถริตฺวา อทาสิ, สตฺถริ ตตฺถ นิสินฺเน ปณีเตน อาหาเรน สนฺตปฺเปสิ, ภุตฺตาวิญฺจ ปุปฺผคนฺเธน ปูเชสิฯ สตฺถา อนุโมทนํ วตฺวา ปกฺกามิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท เวสาลิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, สุยามโนติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ปรมนิสฺสมยุตฺโต หุตฺวา เคหวาสีนํ กามูปโภคํ ชิคุจฺฉิตฺวา ฌานนินฺโน ภควโต เวสาลิคมเน ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.13.65-74) –

‘‘นคเร ธญฺญวติยา, อโหสิํ พฺราหฺมโณ ตทา;

ลกฺขเณ อิติหาเส จ, สนิฆณฺฑุสเกฏุเภฯ

‘‘ปทโก เวยฺยากรโณ, นิมิตฺตโกวิโท อหํ;

มนฺเต จ สิสฺเส วาเจสิํ, ติณฺณํ เวทาน ปารคูฯ

‘‘ปญฺจ อุปฺปลหตฺถานิ, ปิฏฺฐิยํ ฐปิตานิ เม;

อาหุติํ ยิฏฺฐุกาโมหํ, ปิตุมาตุสมาคเมฯ

‘‘ตทา วิปสฺสี ภควา, ภิกฺขุสงฺฆปุรกฺขโต;

โอภาเสนฺโต ทิสา สพฺพา, อาคจฺฉติ นราสโภฯ

‘‘อาสนํ ปญฺญเปตฺวาน, นิมนฺเตตฺวา มหามุนิํ;

สนฺถริตฺวาน ตํ ปุปฺผํ, อภิเนสิํ สกํ ฆรํฯ

‘‘ยํ เม อตฺถิ สเก เคเห, อามิสํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ;

ตาหํ พุทฺธสฺส ปาทาสิํ, ปสนฺโน เสหิ ปาณิภิฯ

‘‘ภุตฺตาวิํ กาลมญฺญาย ปุปฺผหตฺถมทาสหํ;

อนุโมทิตฺวาน สพฺพญฺญู, ปกฺกามิ อุตฺตรามุโขฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อนนฺตรํ อิโต กปฺเป, ราชาหุํ วรทสฺสโน;

สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา นีวรณปฺปหานกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –

[74]