10. ปุณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา
สีลเมวาติ อายสฺมโต ปุณฺณตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป พุทฺธสุญฺเญ โลเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ปณฺณกุฏิํ กตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺส วสนฏฺฐานสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ ปพฺภาเร ปจฺเจกพุทฺโธ อาพาธิโก หุตฺวา ปรินิพฺพายิ, ตสฺส ปรินิพฺพานสมเย มหา อาโลโก อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา โส, ‘‘กถํ นุ โข อยํ อาโลโก อุปฺปนฺโน’’ติ วีมํสนวเสน อิโต จิโต จ อาหิณฺฑนฺโต ปพฺภาเร ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ปรินิพฺพุตํ ทิสฺวา คนฺธทารูนิ สํกฑฺฒิตฺวา สรีรํ ฌาเปตฺวา คนฺโธทเกน อุปสิญฺจิฯ ตตฺเถโก เทวปุตฺโต อนฺตลิกฺเข ฐตฺวา เอวมาห – ‘‘สาธุ, สาธุ, สปฺปุริส, พหุํ ตยา ปุญฺญํ ปสวนฺเตน ปูริตํ สุคติสํวตฺตนิยํ กมฺมํ เตน ตฺวํ สุคตีสุเยว อุปฺปชฺชิสฺสสิ, ‘ปุณฺโณ’ติ จ เต นามํ ภวิสฺสตี’’ติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สุนาปรนฺตชนปเท สุปฺปารกปฏฺฏเน คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ปุณฺโณติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต วาณิชฺชวเสน มหตา สตฺเถน สทฺธิํ สาวตฺถิํ คโตฯ เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โส สาวตฺถิวาสีหิ อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิวตฺเตหิ อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธนฺโต วิหาสิฯ โส เอกทิวสํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘สาธุ มํ, ภนฺเต ภควา, สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทตุ, ยมหํ สุตฺวา สุนาปรนฺตชนปเท วิหเรยฺย’’นฺติ อาหฯ ตสฺส ภควา, ‘‘สนฺติ โข, ปุณฺณ, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.395; สํ. นิ. 4.88) โอวาทํ ทตฺวา สีหนาทํ นทาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สุนาปรนฺตชนปทํ คนฺตฺวา สุปฺปารกปฏฺฏเน วิหรนฺโต สมถวิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.41.29-44) –
‘‘ปพฺภารกูฏํ นิสฺสาย, สยมฺภู อปราชิโต;
อาพาธิโก จ โส พุทฺโธ, วสติ ปพฺพตนฺตเรฯ
‘‘มม อสฺสมสามนฺตา, ปนาโท อาสิ ตาวเท;
พุทฺเธ นิพฺพายมานมฺหิ, อาโลโก อุทปชฺชถฯ
‘‘ยาวตา วนสณฺฑสฺมิํ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;
วาฬา จ เกสรี สพฺเพ, อภิคชฺชิํสุ ตาวเทฯ
‘‘อุปฺปาตํ ตมหํ ทิสฺวา, ปพฺภารํ อคมาสหํ;
ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, นิพฺพุตํ อปราชิตํฯ
‘‘สุผุลฺลํ สาลราชํว, สตรํสิํว อุคฺคตํ;
วีตจฺจิกํว องฺคารํ, นิพฺพุตํ อปราชิตํฯ
‘‘ติณํ กฏฺฐญฺจ ปูเรตฺวา, จิตกํ ตตฺถกาสหํ;
จิตกํ สุกตํ กตฺวา, สรีรํ ฌาปยิํ อหํฯ
‘‘สรีรํ ฌาปยิตฺวาน, คนฺธโตยํ สโมกิริํ;
อนฺตลิกฺเข ฐิโต ยกฺโข, นามมคฺคหิ ตาวเทฯ
‘‘ยํ ปูริตํ ตยา กิจฺจํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโน;
ปุณฺณโก นาม นาเมน, สทา โหหิ ตุวํ มุเนฯ
‘‘ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ อคจฺฉหํ;
ตตฺถ ทิพฺพมโย คนฺโธ, อนฺตลิกฺขา ปวสฺสติฯ
‘‘ตตฺราปิ นามเธยฺยํ เม, ปุณฺณโกติ อหู ตทา;
เทวภูโต มนุสฺโส วา, สงฺกปฺปํ ปูรยามหํฯ
‘‘อิทํ ปจฺฉิมกํ มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
อิธาปิ ปุณฺณโก นาม, นามเธยฺยํ ปกาสติฯ
‘‘โตสยิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, โคตมํ สกฺยปุงฺควํ;
สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ตนุกิจฺจสฺสิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถโร พหู มนุสฺเส สาสเน อภิปฺปสาเทสิฯ ยโต ปญฺจสตมตฺตา ปุริสา อุปาสกตฺตํ ปญฺจสตมตฺตา จ อิตฺถิโย อุปาสิกาภาวํ ปฏิเวเทสุํฯ โส ตตฺถ รตฺตจนฺทเนน จนฺทนมาฬํ นาม คนฺธกุฏิํ การาเปตฺวา, ‘‘สตฺถา ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ มาฬํ ปฏิจฺฉตู’’ติ ภควนฺตํ ปุปฺผทูเตน นิมนฺเตสิ ฯ ภควา จ อิทฺธานุภาเวน ตตฺตเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา จนฺทนมาฬํ ปฏิคฺคเหตฺวา อรุเณ อนุฏฺฐิเตเยว ปจฺจาคมาสิฯ เถโร อปรภาเค ปรินิพฺพานสมเย อญฺญํ พฺยากโรนฺโต –
[70]
‘‘สีลเมว อิธ อคฺคํ, ปญฺญวา ปน อุตฺตโม;
มนุสฺเสสุ จ เทเวสุ, สีลปญฺญาณโต ชย’’นฺติฯ – คาถํ อภาสิ;
ตตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน สมาธานฏฺเฐน จาติ อตฺโถฯ สีลญฺหิ สพฺพคุณานํ ปติฏฺฐา, เตนาห – ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ (สํ. นิ. 1.23; เปฏโก. 22; วิสุทฺธิ. 1.1)ฯ สมาทหติ จ ตํ กายวาจาอวิปฺปกิณฺณํ กโรตีติ อตฺโถฯ ตยิทํ สีลเมว อคฺคํ สพฺพคุณานํ มูลภาวโต ปมุขภาวโต จฯ ยถาห – ‘‘ตสฺมาติห, ตฺวํ ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ สีลญฺจ สุวิสุทฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. 5.369), ‘‘ปาติโมกฺขนฺติ มุขเมตํ ปมุขเมต’’นฺติ (มหาว. 135) จ อาทิฯ อิธาติ นิปาตมตฺตํฯ ปญฺญวาติ ญาณสมฺปนฺโนฯ โส อุตฺตโม เสฏฺโฐ ปวโรติ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย คาถาย ปญฺญายเยว เสฏฺฐภาวํ ทสฺเสติฯ ปญฺญุตฺตรา หิ กุสลา ธมฺมาฯ อิทานิ ตํ สีลปญฺญานํ อคฺคเสฏฺฐภาวํ การณโต ทสฺเสติ ‘‘มนุสฺเสสุ จ เทเวสุ, สีลปญฺญาณโต ชย’’นฺติ จฯ สีลปญฺญาณเหตุ ปฏิปกฺขชโย กามกิเลสชโย โหตีติ อตฺโถฯ
ปุณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สตฺตมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
8. อฏฺฐมวคฺโค
