9. ฉนฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุตฺวาน ธมฺมํ มหโต มหารสนฺติ อายสฺมโต ฉนฺนตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ สิทฺธตฺถํ ภควนฺตํ อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ อุปคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต มุทุสมฺผสฺสํ ปณฺณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา อทาสิฯ ปุปฺเผหิ จ สมนฺตโต โอกิริตฺวา ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ปุนปิ อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อมฺหากํ ภควโต กาเล สุทฺโธทนมหาราชสฺส เคเห ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ, ฉนฺโนติสฺส นามํ อโหสิ, โพธิสตฺเตน สหชาโตฯ โส สตฺถุ ญาติสมาคเม ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา ภควติ เปเมน, ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ, อมฺหากํ ธมฺโม’’ติ มมตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สิเนหํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโต สมณธมฺมํ อกตฺวา สตฺถริ ปรินิพฺพุเต สตฺถารา อาณตฺตวิธินา กเตน พฺรหฺมทณฺเฑน สนฺตชฺชิโต สํเวคปฺปตฺโต หุตฺวา สิเนหํ ฉินฺทิตฺวา วิปสฺสนฺโต นจิเรเนว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.10.45-50) –

‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, อทาสิํ ปณฺณสนฺถรํ;

สมนฺตา อุปหารญฺจ, กุสุมํ โอกิริํ อหํฯ

‘‘ปาสาเทวํ คุณํ รมฺมํ, อนุโภมิ มหารหํ;

มหคฺฆานิ จ ปุปฺผานิ, สยเนภิสวนฺติ เมฯ

‘‘สยเนหํ ตุวฏฺฏามิ, วิจิตฺเต ปุปฺผสนฺถเต;

ปุปฺผวุฏฺฐิ จ สยเน, อภิวสฺสติ ตาวเทฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, อทาสิํ ปณฺณสนฺถรํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, สนฺถรสฺส อิทํ ผลํฯ

‘‘ติณสนฺถรกา นาม, สตฺเตเต จกฺกวตฺติโน;

อิโต เต ปญฺจเม กปฺเป, อุปฺปชฺชิํสุ ชนาธิปาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา วิมุตฺติสุขสนฺตปฺปิโต ปีติเวควิสฺสฏฺฐํ อุทานํ อุทาเนนฺโต –

[69]

‘‘สุตฺวาน ธมฺมํ มหโต มหารสํ,

สพฺพญฺญุตญฺญาณวเรน เทสิตํ;

มคฺคํ ปปชฺชิํ อมตสฺส ปตฺติยา,

โส โยคกฺเขมสฺส ปถสฺส โกวิโท’’ติฯ – คาถํ อภาสิ;

ตตฺถ สุตฺวานาติ สุณิตฺวา, โสเตน คเหตฺวา โอหิตโสโต โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาเรตฺวาฯ ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํฯ มหโตติ ภควโตฯ ภควา หิ มหนฺเตหิ อุฬารตเมหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา, สเทวเกน โลเกน วิเสสโต มหนียตาย จ ‘‘มหา’’ติ วุจฺจติ, ยา ตสฺส มหาสมโณติ สมญฺญา ชาตาฯ นิสฺสกฺกวจนญฺเจตํ ‘‘มหโต ธมฺมํ สุตฺวานา’’ติฯ มหารสนฺติ วิมุตฺติรสสฺส ทายกตฺตา อุฬารรสํฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณวเรน เทสิตนฺติ สพฺพํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู, ตสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตาฯ ญาณเมว วรํ, ญาเณสุ วา วรนฺติ ญาณวรํ, สพฺพญฺญุตา ญาณวรํ เอตสฺสาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณวโร, ภควาฯ เตน สพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาตอคฺคญาเณน วา กรณภูเตน เทสิตํ กถิตํ ธมฺมํ สุตฺวานาติ โยชนาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ อิติวุตฺตกวณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ มคฺคนฺติ อฏฺฐงฺคิกํ อริยมคฺคํฯ ปปชฺชินฺติ ปฏิปชฺชิํฯ อมตสฺส ปตฺติยาติ นิพฺพานสฺส อธิคมาย อุปายภูตํ ปฏิปชฺชินฺติ โยชนาฯ โสติ โส ภควาฯ โยคกฺเขมสฺส ปถสฺส โกวิโทติ จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทุตสฺส นิพฺพานสฺส โย ปโถ, ตสฺส โกวิโท ตตฺถ สุกุสโลฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ภควโต จตุสจฺจเทสนํ สุตฺวา อมตาธิคมูปายมคฺคํ อหํ ปฏิปชฺชิํ ปฏิปชฺชนมคฺคํ มยา กตํ, โส เอว ปน ภควา สพฺพถา โยคกฺเขมสฺส ปถสฺส โกวิโท, ปรสนฺตาเน วา ปรมเนสุ กุสโล, ยสฺส สํวิธานมาคมฺม อหมฺปิ มคฺคํ ปฏิปชฺชินฺติฯ อยเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถา อโหสีติฯ

ฉนฺนตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุณฺณตฺเถรคาถาวณฺณนา

สีลเมวาติ อายสฺมโต ปุณฺณตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป พุทฺธสุญฺเญ โลเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต พฺราหฺมณสิปฺเปสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส ปณฺณกุฏิํ กตฺวา วาสํ กปฺเปสิฯ ตสฺส วสนฏฺฐานสฺส อวิทูเร เอกสฺมิํ ปพฺภาเร ปจฺเจกพุทฺโธ อาพาธิโก หุตฺวา ปรินิพฺพายิ, ตสฺส ปรินิพฺพานสมเย มหา อาโลโก อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา โส, ‘‘กถํ นุ โข อยํ อาโลโก อุปฺปนฺโน’’ติ วีมํสนวเสน อิโต จิโต จ อาหิณฺฑนฺโต ปพฺภาเร ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ปรินิพฺพุตํ ทิสฺวา คนฺธทารูนิ สํกฑฺฒิตฺวา สรีรํ ฌาเปตฺวา คนฺโธทเกน อุปสิญฺจิฯ ตตฺเถโก เทวปุตฺโต อนฺตลิกฺเข ฐตฺวา เอวมาห – ‘‘สาธุ, สาธุ, สปฺปุริส, พหุํ ตยา ปุญฺญํ ปสวนฺเตน ปูริตํ สุคติสํวตฺตนิยํ กมฺมํ เตน ตฺวํ สุคตีสุเยว อุปฺปชฺชิสฺสสิ, ‘ปุณฺโณ’ติ จ เต นามํ ภวิสฺสตี’’ติฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สุนาปรนฺตชนปเท สุปฺปารกปฏฺฏเน คหปติกุเล นิพฺพตฺติ, ปุณฺโณติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต วาณิชฺชวเสน มหตา สตฺเถน สทฺธิํ สาวตฺถิํ คโตฯ เตน จ สมเยน ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติฯ อถ โส สาวตฺถิวาสีหิ อุปาสเกหิ สทฺธิํ วิหารํ คโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิวตฺเตหิ อาจริยุปชฺฌาเย อาราเธนฺโต วิหาสิฯ โส เอกทิวสํ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘สาธุ มํ, ภนฺเต ภควา, สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทตุ, ยมหํ สุตฺวา สุนาปรนฺตชนปเท วิหเรยฺย’’นฺติ อาหฯ ตสฺส ภควา, ‘‘สนฺติ โข, ปุณฺณ, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.395; สํ. นิ. 4.88) โอวาทํ ทตฺวา สีหนาทํ นทาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สุนาปรนฺตชนปทํ คนฺตฺวา สุปฺปารกปฏฺฏเน วิหรนฺโต สมถวิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.41.29-44) –

‘‘ปพฺภารกูฏํ นิสฺสาย, สยมฺภู อปราชิโต;

อาพาธิโก จ โส พุทฺโธ, วสติ ปพฺพตนฺตเรฯ