4. วิมลโกณฺฑญฺญตฺเถรคาถาวณฺณนา

ทุมวฺหยาย อุปฺปนฺโนติ วิมลโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล วิภวสมฺปนฺเน กุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ วิปสฺสิํ ภควนฺตํ มหติยา ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส จตูหิ สุวณฺณปุปฺเผหิ ปูเชสิฯ ภควา ตสฺส ปสาทสํวฑฺฒนตฺถํ ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาเรสิ, ยถา สุวณฺณาภา สกลํ ตํ ปเทสํ โอตฺถรติฯ ตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนมานโส หุตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ตํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อวิชหนฺโต เกนจิ โรเคน กาลํ กตฺวา ตุสิเตสุ อุปปนฺโน อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชานํ พิมฺพิสารํ ปฏิจฺจ อมฺพปาลิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ราชา หิ พิมฺพิสาโร ตรุณกาเล อมฺพปาลิยา รูปสมฺปตฺติํ สุตฺวา สญฺชาตาภิลาโส กติปยมนุสฺสปริวาโร อญฺญาตกเวเสน เวสาลิํ คนฺตฺวา เอกรตฺติํ ตาย สํวาสํ กปฺเปสิฯ ตทา อยํ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ สา จ คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ตสฺส อาโรเจสิฯ ราชาปิ อตฺตานํ ชานาเปตฺวา ทาตพฺพยุตฺตกํ ทตฺวา ปกฺกามิฯ สา คพฺภสฺส ปริปากมนฺวาย ปุตฺตํ วิชายิ, ‘‘วิมโล’’ติสฺส นามํ อโหสิ, ปจฺฉา วิมลโกณฺฑญฺโญติ ปญฺญายิตฺถฯ โส วยปฺปตฺโต ภควโต เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.40-48) –

‘‘วิปสฺสี นาม ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

นิสินฺโน ชนกายสฺส, เทเสสิ อมตํ ปทํฯ

‘‘ตสฺสาหํ ธมฺมํ สุตฺวาน, ทฺวิปทินฺนสฺส ตาทิโน;

โสณฺณปุปฺผานิ จตฺตาริ, พุทฺธสฺส อภิโรปยิํฯ

‘‘สุวณฺณจฺฉทนํ อาสิ, ยาวตา ปริสา ตทา;

พุทฺธาภา จ สุวณฺณาภา, อาโลโก วิปุโล อหุฯ

‘‘อุทคฺคจิตฺโต สุมโน, เวทชาโต กตญฺชลี;

วิตฺติสญฺชนโน เตสํ, ทิฏฺฐธมฺมสุขาวโหฯ

‘‘อายาจิตฺวาน สมฺพุทฺธํ, วนฺทิตฺวาน จ สุพฺพตํ;

ปาโมชฺชํ ชนยิตฺวาน, สกํ ภวนุปาคมิํฯ

‘‘ภวเน อุปวิฏฺโฐหํ, พุทฺธเสฏฺฐํ อนุสฺสริํ;

เตน จิตฺตปฺปสาเทน, ตุสิตํ อุปปชฺชหํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘โสฬสาสิํสุ ราชาโน, เนมิสมฺมตนามกา;

เตตาลีเส อิโต กปฺเป, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญาปเทเสน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘ทุมวฺหยายา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[64] ตตฺถ ทุมวฺหยายาติ ทุเมน อมฺเพน อวฺหาตพฺพาย, อมฺพปาลิยาติ อตฺโถฯ อาธาเร เจตํ ภุมฺมวจนํฯ อุปฺปนฺโนติ ตสฺสา กุจฺฉิยํ อุปฺปนฺโน อุปฺปชฺชมาโน จฯ ชาโต ปณฺฑรเกตุนาติ ธวลวตฺถธชตฺตา ‘‘ปณฺฑรเกตู’’ติ ปญฺญาเตน พิมฺพิสารรญฺญา เหตุภูเตน ชาโต, ตํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโตติ อตฺโถฯ อุปฺปนฺโนติ วา ปฐมาภินิพฺพตฺติทสฺสนํฯ ตโต หิ ชาโตติ อภิชาติทสฺสนํฯ วิชายนกาลโต ปฏฺฐาย หิ โลเก ชาตโวหาโรฯ เอตฺถ จ ‘‘ทุมวฺหยาย อุปฺปนฺโน’’ติ อิมินา อตฺตุกฺกํสนภาวํ อปเนติ, อเนกปติปุตฺตานมฺปิ วิเสสาธิคมสมฺภวญฺจ ทีเปติฯ ‘‘ชาโต ปณฺฑรเกตุนา’’ติ อิมินา วิญฺญาตปิติกทสฺสเนน ปรวมฺภนํ อปเนติฯ เกตุหาติ มานปฺปหายีฯ มาโน หิ อุณฺณติลกฺขณตฺตา เกตุ วิยาติ เกตุฯ ตถา หิ โส ‘‘เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ วุจฺจติฯ เกตุนาเยวาติ ปญฺญาย เอวฯ ปญฺญา หิ อนวชฺชธมฺเมสุ อจฺจุคฺคตฏฺเฐน มารเสนปฺปมทฺทเนน ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ อริยานํ ธชา นามฯ เตนาห ‘‘ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติ (สํ. นิ. 2.241; อ. นิ. 4.48; ชา. 2.21.494)ฯ มหาเกตุํ ปธํสยีติ มหาวิสยตาย มหนฺตา, เสยฺยมานชาติมานาทิเภทโต พหโว จ มานปฺปการา, อิตเร จ กิเลสธมฺมา สมุสฺสิตฏฺเฐน เกตุ เอตสฺสาติ มหาเกตุ มาโร ปาปิมาฯ ตํ พลวิธมนวิสยาติกฺกมนวเสน อภิภวิ นิพฺพิเสวนํ อกาสีติฯ ‘‘มหาเกตุํ ปธํสยี’’ติ อตฺตานํ ปรํ วิย ทสฺเสนฺโต อญฺญาปเทเสน อรหตฺตํ พฺยากาสิฯ

วิมลโกณฺฑญฺญตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อุกฺเขปกตวจฺฉตฺเถรคาถาวณฺณนา

อุกฺเขปกตวจฺฉสฺสาติ อายสฺมโต อุกฺเขปกตวจฺฉตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มาฬํ กโรนฺตสฺส ปูคสฺส เอกตฺถมฺภํ อลภนฺตสฺส ถมฺภํ ทตฺวา สหายกิจฺจํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, วจฺโฉติสฺส โคตฺตโต อาคตนามํฯ โส สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา โกสลรฏฺเฐ คามกาวาเส วสนฺโต อาคตาคตานํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ ปริยาปุณาติฯ ‘‘อยํ วินโย อิทํ สุตฺตนฺตํ อยํ อภิธมฺโม’’ติ ปน ปริจฺเฉทํ น ชานาติฯ อเถกทิวสํ อายสฺมนฺตํ ธมฺมเสนาปติํ ปุจฺฉิตฺวา ยถาปริจฺเฉทํ สพฺพํ สลฺลกฺเขสิฯ ธมฺมสงฺคีติยา ปุพฺเพปิ ปิฏกาทิสมญฺญา ปริยตฺติสทฺธมฺเม ววตฺถิตา เอว, ยโต ภิกฺขูนํ วินยธราทิโวหาโรฯ โส เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต ตตฺถ วุตฺเต รูปารูปธมฺเม สลฺลกฺเขตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา สมฺมสนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.2.13-26) –

‘‘สิทฺธตฺถสฺส ภควโต, มหาปูคคโณ อหุ;

สรณํ คตา จ เต พุทฺธํ, สทฺทหนฺติ ตถาคตํฯ

‘‘สพฺเพ สงฺคมฺม มนฺเตตฺวา, มาฬํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโน;

เอกตฺถมฺภํ อลภนฺตา, วิจินนฺติ พฺรหาวเนฯ

‘‘เตหํ อรญฺเญ ทิสฺวาน, อุปคมฺม คณํ ตทา;

อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวาน, ปฏิปุจฺฉิํ คณํ อหํฯ

‘‘เต เม ปุฏฺฐา วิยากํสุ, สีลวนฺโต อุปาสกา;

มาฬํ มยํ กตฺตุกามา, เอกตฺถมฺโภ น ลพฺภติฯ

‘‘เอกตฺถมฺภํ มมํ เทถ, อหํ ทสฺสามิ สตฺถุโน;

อาหริสฺสามหํ ถมฺภํ, อปฺโปสฺสุกฺกา ภวนฺตุ เตฯ

‘‘เต เม ถมฺภํ ปเวจฺฉิํสุ, ปสนฺนา ตุฏฺฐมานสา;

ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา, อคมํสุ สกํ ฆรํฯ

‘‘อจิรํ คเต ปูคคเณ, ถมฺภํ อหาสหํ ตทา;

หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, ปฐมํ อุสฺสเปสหํฯ