2. วชฺชิปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา
เอกกา มยํ อรญฺเญติ อายสฺมโต วชฺชิปุตฺตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺโต เอกทิวสํ วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส นาคปุปฺผเกสเรหิ ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อมจฺจกุเล นิพฺพตฺติ, วชฺชิปุตฺโตติสฺส นามํ อโหสิฯ โส ภควโต เวสาลิคมเน พุทฺธานุภาวํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา เวสาลิยา อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ วนสณฺเฑ วิหรติฯ เตน จ สมเยน เวสาลิยํ อุสฺสโว อโหสิฯ ตตฺถ ตตฺถ นจฺจคีตวาทิตํ ปวตฺตติ, มหาชโน หฏฺฐตุฏฺโฐ อุสฺสวสมฺปตฺติํ ปจฺจนุโภติ, ตํ สุตฺวา โส ภิกฺขุ อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺโต วิเวกํ วชฺชมาโน กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน อนภิรติํ ปกาเสนฺโต –
‘‘เอกกา มยํ อรญฺเญ วิหราม, อปวิทฺธํว วนสฺมิํ ทารุกํ;
เอตาทิสิกาย รตฺติยา, โก สุ นาม อมฺเหหิ ปาปิโย’’ติฯ – คาถมาห;
ตํ สุตฺวา วนสณฺเฑ อธิวตฺถา เทวตา ตํ ภิกฺขุํ อนุกมฺปมานา ‘‘ยทิปิ, ตฺวํ ภิกฺขุ, อรญฺญวาสํ หีเฬนฺโต วทสิ, วิเวกกามา ปน วิทฺทสุโน ตํ พหุ มญฺญนฺติเยวา’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺตี –
‘‘เอกโก ตฺวํ อรญฺเญ วิหรสิ, อปวิทฺธํว วนสฺมิํ ทารุกํ;
ตสฺส เต พหุกา ปิหยนฺติ, เนรยิกา วิย สคฺคคามิน’’นฺติฯ –
คาถํ วตฺวา, ‘‘กถญฺหิ นาม ตฺวํ, ภิกฺขุ, นิยฺยานิเก สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสเน ปพฺพชิตฺวา อนิยฺยานิกํ วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสสี’’ติ สนฺตชฺเชนฺตี สํเวเชสิ ฯ เอวํ โส ภิกฺขุ ตาย เทวตาย สํเวชิโต กสาภิหโต วิย ภทฺโร อสฺสาชานีโย วิปสฺสนาวีถิํ โอตริตฺวา นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.11.62-66) –
‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, สตรํสิํว ภาณุมํ;
โอภาเสนฺตํ ทิสา สพฺพา, อุฬุราชํว ปูริตํฯ
‘‘ปุรกฺขตํ สาวเกหิ, สาคเรเหว เมทนิํ;
นาคํ ปคฺคยฺห เรณูหิ, วิปสฺสิสฺสาภิโรปยิํฯ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ เรณุมภิโรปยิํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
‘‘ปณฺณตาลีสิโต กปฺเป, เรณุ นามาสิ ขตฺติโย;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพโลฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ‘‘อยํ เม อรหตฺตปฺปตฺติยา องฺกุโส ชาโต’’ติ อตฺตโน เทวตาย จ วุตฺตนยํ สํกฑฺฒิตฺวา –
[62]
‘‘เอกกา มยํ อรญฺเญ วิหราม, อปวิทฺธํว วนสฺมิํ ทารุกํ;
ตสฺส เม พหุกา ปิหยนฺติ, เนรยิกา วิย สคฺคคามิน’’นฺติฯ –
คาถํ อภาสิฯ
ตสฺสตฺโถ – อนเปกฺขภาเวน วเน ฉฑฺฑิตทารุกฺขณฺฑํ วิย ยทิปิ มยํ เอกกา เอกากิโน อสหายา อิมสฺมิํ อรญฺเญ วิหราม, เอวํ วิหรโต ปน ตสฺส เม พหุกา ปิหยนฺติ มํ พหู อตฺถกามรูปา กุลปุตฺตา อภิปตฺเถนฺติ, ‘‘อโห วตสฺส มยมฺปิ วชฺชิปุตฺตตฺเถโร วิย ฆรพนฺธนํ ปหาย อรญฺเญ วิหเรยฺยามา’’ติฯ ยถา กิํ? เนรยิกา วิย สคฺคคามินํ, ยถา นาม เนรยิกา อตฺตโน ปาปกมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตสตฺตา สคฺคคามีนํ สคฺคูปคามีนํ ปิหยนฺติ – ‘‘อโห วต มยมฺปิ นิรยทุกฺขํ ปหาย สคฺคสุขํ ปจฺจนุภเวยฺยามา’’ติ เอวํสมฺปทมิทนฺติ อตฺโถฯ
เอตฺถ จ อตฺตนิ ครุพหุวจนปฺปโยคสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตา ‘‘เอกกา มยํ วิหรามา’’ติ ปุน ตสฺส อตฺถสฺส เอกตฺตํ สนฺธาย ‘‘ตสฺส เม’’ติ เอกวจนปฺปโยโค กโตฯ ‘‘ตสฺส เม’’, ‘‘สคฺคคามิน’’นฺติ จ อุภยมฺปิ ‘ปิหยนฺตี’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา อุปโยคตฺเถ สมฺปทานนิทฺเทโส ทฏฺฐพฺโพฯ ตํ อภิปตฺเถนฺตีติ จ ตาทิเส อรญฺญวาสาทิคุเณ อภิปตฺเถนฺตา นาม โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ตสฺส เมติ วา ตสฺส มม สนฺติเก คุเณติ อธิปฺปาโยฯ
วชฺชิปุตฺตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
3. ปกฺขตฺเถรคาถาวณฺณนา
จุตา ปตนฺตีติ อายสฺมโต ปกฺขตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปุญฺญานิ กโรนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป ยกฺขเสนาปติ หุตฺวา วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ทิพฺพวตฺเถน ปูชํ อกาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สกฺเกสุ เทวทหนิคเม สากิยราชกุเล นิพฺพตฺติ, ‘‘สมฺโมทกุมาโร’’ติสฺส นามํ อโหสิฯ อถสฺส ทหรกาเล วาตโรเคน ปาทา น วหิํสุฯ โส กติปยํ กาลํ ปีฐสปฺปี วิย วิจริฯ เตนสฺส ปกฺโขติ สมญฺญา ชาตาฯ ปจฺฉา อโรคกาเลปิ ตเถว นํ สญฺชานนฺติ, โส ภควโต ญาติสมาคเม ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วิหรติฯ อเถกทิวสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย อญฺญตโร กุลโล มํสเปสิํ อาทาย อากาเสน คจฺฉติ, ตํ พหู กุลลา อนุปติตฺวา ปาเตสุํฯ ปาติตํ มํสเปสิํ เอโก กุลโล อคฺคเหสิฯ ตํ อญฺโญ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิ, ตํ ทิสฺวา เถโร ‘‘ยถายํ มํสเปสิ, เอวํ กามา นาม พหุสาธารณา พหุทุกฺขา พหุปายาสา’’ติ – กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา มนสิกโรนฺโต ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ ทิวาฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.1-10) –
‘‘วิปสฺสี นาม ภควา, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;
อฏฺฐสฏฺฐิสหสฺเสหิ, ปาวิสิ พนฺธุมํ ตทาฯ
‘‘นครา อภินิกฺขมฺม, อคมํ ทีปเจติยํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, อาหุตีนํ ปฏิคฺคหํฯ
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, ยกฺขา มยฺหํ อุปนฺติเก;
อุปฏฺฐหนฺติ สกฺกจฺจํ, อินฺทํว ติทสา คณาฯ
‘‘ภวนา อภินิกฺขมฺม, ทุสฺสํ ปคฺคยฺหหํ ตทา;
สิรสา อภิวาเทสิํ, ตญฺจาทาสิํ มเหสิโนฯ
‘‘อโห พุทฺโธ อโห ธมฺโม, อโห โน สตฺถุ สมฺปทา;
พุทฺธสฺส อานุภาเวน, วสุธายํ ปกมฺปถฯ
‘‘ตญฺจ อจฺฉริยํ ทิสฺวา, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;
พุทฺเธ จิตฺตํ ปสาเทมิ, ทฺวิปทินฺทมฺหิ ตาทิเนฯ
‘‘โสหํ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ทุสฺสํ ทตฺวาน สตฺถุโน;
สรณญฺจ อุปาคจฺฉิํ, สามจฺโจ สปริชฺชโนฯ
‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ กมฺมมกริํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ
‘‘อิโต ปนฺนรเส กปฺเป, โสฬสาสุํ สุวาหนา;
สตฺตรตนสมฺปนฺโน, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ยเทว สํเวควตฺถุํ องฺกุสํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อญฺญา อธิคตา, ตสฺส สํกิตฺตนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘จุตา ปตนฺตี’’ติ คาถํ อภาสิฯ
[63] ตตฺถ จุตาติ ภฏฺฐาฯ ปตนฺตีติ อนุปตนฺติฯ ปติตาติ จวนวเสน ภูมิยํ ปติตา, อากาเส วา สมฺปตนวเสน ปติตาฯ
