6. กุฏิวิหาริตฺเถรคาถาวณฺณนา

โก กุฏิกายนฺติ อายสฺมโต กุฏิวิหาริตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อากาเสน คจฺฉนฺตสฺส ‘‘อุทกทานํ ทสฺสามี’’ติ สีตลํ อุทกํ คเหตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต อุทฺธมฺมุโข หุตฺวา อุกฺขิปิฯ สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ ญตฺวา ปสาทสํวฑฺฒนตฺถํ อากาเส ฐิโตว สมฺปฏิจฺฉิฯ โส เตน อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิฯ เสสํ อญฺชนวนิยตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ วุตฺตสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – อยํ กิร วุตฺตนเยน ปพฺพชิตฺวา กตปุพฺพกิจฺโจ วิปสฺสนํ อนุยุญฺชนฺโต สายํ เขตฺตสมีเปน คจฺฉนฺโต เทเว ผุสายนฺเต เขตฺตปาลกสฺส ปุญฺญํ ติณกุฏิํ ทิสฺวา ปวิสิตฺวา ตตฺถ ติณสนฺถารเก นิสีทิ ฯ นิสินฺนมตฺโตว อุตุสปฺปายํ ลภิตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.11.29-35) –

‘‘สุวณฺณวณฺณํ สมฺพุทฺธํ, คจฺฉนฺตํ อนิลญฺชเส;

ฆตาสนํว ชลิตํ, อาทิตฺตํว หุตาสนํฯ

‘‘ปาณินา อุทกํ คยฺห, อากาเส อุกฺขิปิํ อหํ;

สมฺปฏิจฺฉิ มหาวีโร, พุทฺโธ การุณิโก อิสิฯ

‘‘อนฺตลิกฺเข ฐิโต สตฺถา, ปทุมุตฺตรนามโก;

มม สงฺกปฺปมญฺญาย, อิมา คาถา อภาสถฯ

‘‘อิมินา ทกทาเนน, ปีติอุปฺปาทเนน จ;

กปฺปสตสหสฺสมฺปิ, ทุคฺคติํ นุปปชฺชติฯ

‘‘เตน กมฺเมน ทฺวิปทินฺท, โลกเชฏฺฐ นราสภ;

ปตฺโตมฺหิ อจลํ ฐานํ, หิตฺวา ชยปราชยํฯ

‘‘สหสฺสราชนาเมน, ตโย เต จกฺกวตฺติโน;

ปญฺจสฏฺฐิกปฺปสเต, จาตุรนฺตา ชนาธิปาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา เถเร ตตฺถ นิสินฺเน เขตฺตปาลโก อาคนฺตฺวา ‘‘โก กุฏิกาย’’นฺติ อาหฯ ตํ สุตฺวา เถโร ‘‘ภิกฺขุ กุฏิกาย’’นฺติอาทิมาหฯ ตยิทํ เขตฺตปาลสฺส เถรสฺส จ วจนํ เอกชฺฌํ กตฺวา –

[56]

‘‘โก กุฏิกายํ ภิกฺขุ กุฏิกายํ, วีตราโค สุสมาหิตจิตฺโต;

เอวํ ชานาหิ อาวุโส, อโมฆา เต กุฏิกา กตา’’ติฯ –

ตถารูเปน สงฺคีติํ อาโรปิตํฯ

ตตฺถ โก กุฏิกายนฺติ, ‘‘อิมิสฺสํ กุฏิกายํ โก นิสินฺโน’’ติ เขตฺตปาลสฺส ปุจฺฉาวจนํฯ ตสฺส ภิกฺขุ กุฏิกายนฺติ เถรสฺส ปฏิวจนทานํฯ

อถ นํ อตฺตโน อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวโต ตํ กุฏิปริโภคํ อนุโมทาเปตฺวา อุฬารํ ตเมว ปุญฺญํ ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘วีตราโค’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – เอโก ภินฺนกิเลโส ภิกฺขุ เต กุฏิกายํ นิสินฺโน, ตโต เอว โส อคฺคมคฺเคน สพฺพโส สมุจฺฉินฺนราคตาย วีตราโค อนุตฺตรสมาธินา นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา สุฏฺฐุ สมาหิตจิตฺตตาย สุสมาหิตจิตฺโต, อิมญฺจ อตฺถํ, อาวุโส เขตฺตปาล, ยถาหํ วทามิ, เอวํ ชานาหิ สทฺทห อธิมุจฺจสฺสุฯ อโมฆา เต กุฏิกา กตา ตยา กตา กุฏิกา อโมฆา อวญฺฌา สผลา สอุทฺรยา, ยสฺมา อรหตา ขีณาสเวน ปริภุตฺตาฯ สเจ ตฺวํ อนุโมทสิ, ตํ เต ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติฯ

ตํ สุตฺวา เขตฺตปาโล ‘‘ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, ยสฺส เม กุฏิกายํ เอทิโส อยฺโย ปวิสิตฺวา นิสีทตี’’ติ ปสนฺนจิตฺโต อนุโมทนฺโต อฏฺฐาสิฯ อิมํ ปน เตสํ กถาสลฺลาปํ ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา สุตฺวา อนุโมทนญฺจสฺส ญตฺวา ตมฺภาวินิํ สมฺปตฺติํ วิภาเวนฺโต เขตฺตปาลํ อิมาหิ คาถาหิ อชฺฌภาสิ –

‘‘วิหาสิ กุฏิยํ ภิกฺขุ, สนฺตจิตฺโต อนาสโว;

เตน กมฺมวิปาเกน, เทวินฺโท ตฺวํ ภวิสฺสสิฯ

‘‘ฉตฺติํสกฺขตฺตุํ เทวินฺโท, เทวรชฺชํ กริสฺสสิ;

จตุตฺติํสกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, ราชา รฏฺเฐ ภวิสฺสสิ;

รตนกุฏิ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ, วีตราโค ภวิสฺสสี’’ติฯ

กุฏิกายํ ลทฺธวิเสสตฺตา ปน เถรสฺส ตโต ปภุติ กุฏิวิหารีตฺเวว สมญฺญา อุทปาทิฯ อยเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณคาถาปิ อโหสีติฯ

กุฏิวิหาริตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุติยกุฏิวิหาริตฺเถรคาถาวณฺณนา

อยมาหุ ปุราณิยาติ อายสฺมโต กุฏิวิหาริตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปสนฺนมานโส ปริฬาหกาเล นฬวิลีเวหิ วิรจิตํ พีชนิํ อทาสิฯ ตํ สตฺถา อนุโมทนคาถาย สมฺปหํเสสิฯ เสสํ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อญฺชนวนิยตฺเถรวตฺถุมฺหิ วุตฺตสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – อยํ กิร วุตฺตนเยน ปพฺพชิตฺวา อญฺญตราย ปุราณกุฏิกาย วิหรนฺโต สมณธมฺมํ อจินฺเตตฺวา, ‘‘อยํ กุฏิกา ชิณฺณา, อญฺญํ กุฏิกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ นวกมฺมวเสน จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตสฺส อตฺถกามา เทวตา สํเวคชนนตฺถํ อิมํ อุตฺตาโนภาสํ คมฺภีรตฺถํ ‘‘อยมาหุ’’ติ คาถมาหฯ

[57] ตตฺถ อยนฺติ อาสนฺนปจฺจกฺขวจนํฯ อาหูติ อโหสีติ อตฺโถฯ คาถาสุขตฺถญฺหิ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํฯ ปุราณิยาติ ปุราตนี อทฺธคตาฯ อญฺญํ ปตฺถยเส นวํ กุฏินฺติ อิมิสฺสา กุฏิยา ปุราณภาเวน ชิณฺณตาย อิโต อญฺญํ อิทานิ นิพฺพตฺตนียตาย นวํ กุฏิํ ปตฺถยเส ปตฺเถสิ อาสีสสิฯ สพฺเพน สพฺพํ ปน อาสํ กุฏิยา วิราชย ปุราณิยํ วิย นวายมฺปิ กุฏิยํ อาสํ ตณฺหํ อเปกฺขํ วิราเชหิ, สพฺพโส ตตฺถ วิรตฺตจิตฺโต โหหิฯ กสฺมา? ยสฺมา ทุกฺขา ภิกฺขุ ปุน นวา นาม กุฏิ ภิกฺขุ ปุน อิทานิ นิพฺพตฺติยมานา ทุกฺขาวหตฺตา ทุกฺขา, ตสฺมา อญฺญํ นวํ ทุกฺขํ อนุปฺปาเทนฺโต ยถานิพฺพตฺตายํ ปุราณิยํเยว กุฏิยํ ฐตฺวา อตฺตนา กตพฺพํ กโรหีติฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ตฺวํ, ภิกฺขุ, ‘‘อยํ ปุราณี ติณกุฏิกา ชิณฺณา’’ติ อญฺญํ นวํ ติณกุฏิกํ กาตุํ อิจฺฉสิ, น สมณธมฺมํ, เอวํ อิจฺฉนฺโต ปน ภาวนาย อนนุยุญฺชเนน ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อนติวตฺตนโต อายติํ อตฺตภาวกุฏิมฺปิ ปตฺเถนฺโต กาตุํ อิจฺฉนฺโตเยว นาม โหติฯ สา ปน นวา ติณกุฏิ วิย กรณทุกฺเขน ตโต ภิยฺโยปิ ชรามรณโสกปริเทวาทิทุกฺขสํสฏฺฐตาย ทุกฺขา, ตสฺมา ติณกุฏิยํ วิย อตฺตภาวกุฏิยํ อาสํ อเปกฺขํ วิราชย สพฺพโส ตตฺถ วิรตฺตจิตฺโต โหหิ, เอวํ เต วฏฺฏทุกฺขํ น ภวิสฺสตีติฯ เทวตาย จ วจนํ สุตฺวา เถโร สํเวคชาโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.11.36-46) –