3. สุมงฺคลตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุมุตฺติโกติ อายสฺมโต สุมงฺคลตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล รุกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โส เอกทิวสํ สตฺถารํ นฺหายิตฺวา เอกจีวรํ ฐิตํ ทิสฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา อปฺโผเฏสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยา อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ คามเก ตาทิเสน กมฺมนิสฺสนฺเทน ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส สุมงฺคโลติ นามํ อโหสิฯ โส วยปฺปตฺโต ขุชฺชกาสิตนงฺคลกุทฺทาลปริกฺขาโร หุตฺวา กสิยา ชีวติฯ โส เอกทิวสํ รญฺญา ปเสนทิโกสเลน ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ มหาทาเน ปวตฺติยมาเน ทาโนปกรณานิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺเตหิ มนุสฺเสหิ สทฺธิํ ทธิฆฏํ คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขูนํ สกฺการสมฺมานํ ทิสฺวา ‘‘อิเม สมณา สกฺยปุตฺติยา สุขุมวตฺถสุนิวตฺถา สุโภชนานิ ภุญฺชิตฺวา นิวาเตสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺติ, ยํนูนาหมฺปิ ปพฺพเชยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา, อญฺญตรํ มหาเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชาธิปฺปายํ นิเวเทสิฯ โส ตํ กรุณายนฺโต ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิฯ โส อรญฺเญ วิหรนฺโต เอกวิหาเร นิพฺพินฺโน อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา, วิพฺภมิตุกาโม ญาติคามํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กจฺฉํ พนฺธิตฺวา เขตฺตํ กสนฺเต กิลิฏฺฐวตฺถนิวตฺเถ สมนฺตโต รโชกิณฺณสรีเร วาตาตเปน ผุสฺสนฺเต กสฺสเก ทิสฺวา, ‘‘มหนฺตํ วติเม สตฺตา ชีวิกนิมิตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภนฺตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิฯ ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา ยถาคหิตํ กมฺมฏฺฐานํ อุปฏฺฐาสิฯ โส อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา วิเวกํ ลภิตฺวา โยนิโส มนสิกโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.12.11-19) –

‘‘อตฺถทสฺสี ชินวโร, โลกเชฏฺโฐ นราสโภ;

วิหารา อภินิกฺขมฺม, ตฬากํ อุปสงฺกมิฯ

‘‘นฺหาตฺวา ปิตฺวา จ สมฺพุทฺโธ, อุตฺตริตฺเวกจีวโร;

อฏฺฐาสิ ภควา ตตฺถ, วิโลเกนฺโต ทิโสทิสํฯ

‘‘ภวเน อุปวิฏฺโฐหํ, อทฺทสํ โลกนายกํ;

หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, อปฺโผเฏสิํ อหํ ตทาฯ

‘‘สตรํสิํว โชตนฺตํ, ปภาสนฺตํว กญฺจนํ;

นจฺจคีเต ปยุตฺโตหํ, ปญฺจงฺคตูริยมฺหิ จฯ

‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;

สพฺเพ สตฺเต อภิโภมิ, วิปุโล โหติ เม ยโสฯ

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

อตฺตานํ โตสยิตฺวาน, ปเร โตเสสิ ตฺวํ มุนิฯ

‘‘ปริคฺคเห นิสีทิตฺวา, หาสํ กตฺวาน สุพฺพเต;

อุปฏฺฐหิตฺวา สมฺพุทฺธํ, ตุสิตํ อุปปชฺชหํฯ

‘‘โสฬเสโต กปฺปสเต, ทฺวินวเอกจินฺติตา;

สตฺตรตนสมฺปนฺนา, จกฺกวตฺตี มหพฺพลาฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา สมฺปตฺติํ อตฺตโน ทุกฺขวิมุตฺติญฺจ กิตฺตนวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต ‘‘สุมุตฺติโก’’ติอาทิมาหฯ

[43] ตตฺถ สุมุตฺติโกติ สุนฺทรา อจฺจนฺติกตาย อปุนพฺภวิกา มุตฺติ เอตสฺสาติ สุมุตฺติโกฯ ตสฺส ปน วิมุตฺติยา ปาสํสิยตาย อจฺฉริยตาย จ อปฺโผเฏนฺโต อาห ‘‘สุมุตฺติโก’’ติฯ ปุน ตตฺถ วิมุตฺติยํ อตฺตโน ปสาทสฺส ทฬฺหภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาหุ สุมุตฺติโกมฺหี’’ติ อาหฯ ‘‘สาธุ สุฏฺฐุ มุตฺติโก วตมฺหี’’ติ อตฺโถฯ ‘‘กุโต ปนายํ สุมุตฺติกตา’’ติ? กามญฺจายํ เถโร สพฺพสฺมาปิ วฏฺฏทุกฺขโต สุวิมุตฺโต, อตฺตโน ปน ตาว อุปฏฺฐิตํ อติวิย อนิฏฺฐภูตํ ทุกฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีหิ ขุชฺชเกหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขุชฺชเกหีติ ขุชฺชสภาเวหิ, ขุชฺชากาเรหิ วาฯ นิสฺสกฺกวจนญฺเจตํ มุตฺตสทฺทาเปกฺขายฯ กสฺสโก หิ อขุชฺโชปิ สมาโน ตีสุ ฐาเนสุ อตฺตานํ ขุชฺชํ กตฺวา ทสฺเสติ ลายเน กสเน กุทฺทาลกมฺเม จฯ

โย หิ ปน กสฺสโก ลายนาทีนิ กโรติ , ตานิปิ อสิตาทีนิ กุฏิลาการโต ขุชฺชกานีติ วุตฺตํ ‘‘ตีหิ ขุชฺชเกหี’’ติฯ

อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสิตาสุ มยา, นงฺคลาสุ มยา, ขุทฺทกุทฺทาลาสุ มยา’’ติ อาหฯ ตตฺถ อสิตาสุ มยาติ ลวิตฺเตหิ มยา มุตฺตนฺติ อตฺโถฯ นิสฺสกฺเก เจตํ ภุมฺมวจนํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อปเร ปน ‘‘อสิตาสุ มยาติ ลวิตฺเตหิ กรณภูเตหิ มยา ขุชฺชิต’’นฺติ วทนฺติฯ เตสํ มเตน กรณตฺเถ เหตุมฺหิ วา ภุมฺมวจนํฯ ‘‘นงฺคลาสู’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา วุตฺตํ, นงฺคเลหิ กสิเรหีติ อตฺโถฯ อตฺตนา วฬญฺชิตกุทฺทาลสฺส สภาวโต วฬญฺชเนน วา อปฺปกตาย วุตฺตํ ‘‘ขุทฺทกุทฺทาลาสู’’ติ ‘‘กุณฺฐกุทฺทาลาสู’’ติปิ ปาฬิฯ วฬญฺชเนเนว อติขิณขณิตฺเตสูติ อตฺโถฯ อิธเมวาติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อถ วาปีติ วา-สทฺโท นิปาตมตฺตํฯ คามเก ฐิตตฺตา ตานิ อสิตาทีนิ กิญฺจาปิ อิเธว มม สมีเปเยว, ตถาปิ อลเมว โหตีติ อตฺโถฯ ตุริตวเสน เจตํ อาเมฑิตวจนํฯ ฌายาติ ผลสมาปตฺติชฺฌานวเสน ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ ทิพฺพวิหาราทิวเสน จ ฌายฯ สุมงฺคลาติ อตฺตานํ อาลปติฯ ฌาเน ปน อาทรทสฺสนตฺถํ อาเมฑิตํ กตํฯ อปฺปมตฺโต วิหราติ สติปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สพฺพตฺถกเมว อปฺปมตฺโตสิ ตฺวํ, ตสฺมา อิทานิ สุขํ วิหร, สุมงฺคลฯ เกจิ ปน ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา เอว วิปสฺสนาย วีถิปฏิปนฺนาย สาสเน สญฺชาตาภิรติยา ยถานุภูตํ ฆราวาสทุกฺขํ ชิคุจฺฉนฺโต เถโร อิมํ คาถํ วตฺวา ปจฺฉา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณี’’ติ วทนฺติฯ เตสํ มเตน ‘‘ฌาย อปฺปมตฺโต วิหรา’’ติ ปทานํ อตฺโถ วิปสฺสนามคฺควเสนปิ ยุชฺชติ เอวฯ

สุมงฺคลตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สานุตฺเถรคาถาวณฺณนา

มตํ วา อมฺม โรทนฺตีติ อายสฺมโต สานุตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โสปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต หตฺถปาทโธวนมุขวิกฺขาลนานํ อตฺถาย อุทกํ อุปเนสิฯ สตฺถา หิ โภชนกาเล หตฺถปาเท โธวิตุกาโม อโหสิฯ โส สตฺถุ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา อุทกํ อุปเนสิฯ ภควา หตฺถปาเท โธวิตฺวา ภุญฺชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตุกาโม อโหสิฯ โส ตมฺปิ ญตฺวา มุโขทกํ อุปเนสิฯ สตฺถา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา มุขโธวนกิจฺจํ นิฏฺฐาเปสิฯ เอวํ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย เตน กรียมานํ เวยฺยาวจฺจํ สาทิยิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส เคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺมิํ คพฺภคเตเยว ปิตา ปวาสํ คโต, อุปาสิกา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิตฺวา สานูติสฺส นามํ อกาสิฯ ตสฺมิํ อนุกฺกเมน วฑฺฒนฺเต สตฺตวสฺสิกํเยว นํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพาเชสิ, ‘‘เอวมยํ อนนฺตราโย วฑฺฒิตฺวา อจฺจนฺตสุขภาคี ภวิสฺสตี’’ติฯ ‘‘โส สานุสามเณโร’’ติ ปญฺญาโต ปญฺญวา วตฺตสมฺปนฺโน พหุสฺสุโต ธมฺมกถิโก สตฺเตสุ เมตฺตชฺฌาสโย หุตฺวา เทวมนุสฺสานํ ปิโย อโหสิ มนาโปติ สพฺพํ สานุสุตฺเต อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ตสฺส อตีตชาติยํ มาตา ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺติฯ ตํ ยกฺขา ‘‘สานุตฺเถรสฺส อยํ มาตา’’ติ ครุจิตฺติการพหุลา หุตฺวา มาเนนฺติฯ เอวํ คจฺฉนฺเต กาเล ปุถุชฺชนภาวสฺส อาทีนวํ วิภาเวนฺตํ วิย เอกทิวสํ สานุสฺส โยนิโส มนสิการาภาวา อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส วิพฺภมิตุกามตาจิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ ตํ ตสฺส ยกฺขินิมาตา ญตฺวา มนุสฺสมาตุยา อาโรเจสิ – ‘‘ตว ปุตฺโต, สานุ, ‘วิพฺภมิสฺสามี’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ, ตสฺมา ตฺวํ –

‘‘สานุํ ปพุทฺธํ วชฺชาสิ, ยกฺขานํ วจนํ อิทํ;

มากาสิ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโหฯ