อิมํ ปน คาถํ วตฺวา ‘‘สเจ ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ เมตฺตาภาวนํ อนุยุญฺเชยฺยาถ, เย เต ภควตา ‘สุขํ สุปตี’ติอาทินา (อ. นิ. 11.15) เอกาทส เมตฺตานิสํสา วุตฺตา, เอกํเสน เตสํ ภาคิโน ภวถา’’ติ โอวาทมทาสิฯ

โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. โปสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อนาสนฺนวราติ อายสฺมโต โปสิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา สุคตีสุ เอว สํสรนฺโต อิโต ทฺเวนวุเต กปฺเป ติสฺสสฺส ภควโต กาเล มิคลุทฺโท หุตฺวา อรญฺเญ วิจรติฯ อถ ภควา ตสฺส อนุคฺคหํ กาตุํ อรญฺญํ คนฺตฺวา ตสฺส จกฺขุปเถ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ โส ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต อาวุธํ นิกฺขิปิตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ ภควา นิสีทิตุกามตํ ทสฺเสสิฯ โส ตาวเทว ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา สเม ภูมิภาเค สกฺกจฺจํ สนฺถริตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ตตฺถ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทายฯ นิสินฺเน ปน ภควติ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทนฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สยมฺปิ เอกมนฺตํ นิสีทิฯ อถ ภควา ‘‘เอตฺตกํ วฏฺฏติ อิมสฺส กุสลพีช’’นฺติ อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิฯ อจิรปกฺกนฺเต ภควติ ตํ สีโห มิคราชา ฆาเตสิฯ โส กาลงฺกโต เทวโลเก นิพฺพตฺติฯ ‘‘โส กิร ภควติ อนุปคจฺฉนฺเต สีเหน ฆาติโต นิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ตํ ทิสฺวา ภควา สุคติยํ นิพฺพตฺตนตฺถํ กุสลพีชโรปนตฺถญฺจ อุปสงฺกมิฯ

โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต เทวโลกโต จวิตฺวา สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส มหาวิภวสฺส เสฏฺฐิโน ปุตฺโต สงฺคามชิตตฺเถรสฺส กนิฏฺฐภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ โปสิโยติสฺส นามํ อโหสิฯ

โส วยปฺปตฺโต ทารปริคฺคหํ กตฺวา เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา อนฺติมภวิกตาย ธมฺมตาย โจทิยมาโน ชาติอาทิํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนสํเวโค ปพฺพชิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วูปกฏฺโฐ หุตฺวา จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต นจิรสฺเสว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.53.1-12) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, ลมฺพโก นาม ปพฺพโต;

ตตฺเถว ติสฺโส สมฺพุทฺโธ, อพฺโภกาสมฺหิ จงฺกมิฯ

‘‘มิคลุทฺโท ตทา อาสิํ, อรญฺเญ กานเน อหํ;

ทิสฺวาน ตํ เทวเทวํ, ติณมุฏฺฐิมทาสหํฯ

‘‘นิสีทนตฺถํ พุทฺธสฺส, ทตฺวา จิตฺตํ ปสาทยิํ;

สมฺพุทฺธํ อภิวาเทตฺวา, ปกฺกามิํ อุตฺตรามุโขฯ

‘‘อจิรํ คตมตฺตสฺส, มิคราชา อโปถยิ;

โสเหน โปถิโต, สนฺโต ตตฺถ กาลงฺกโต อหํฯ

‘‘อาสนฺเน เม กตํ กมฺมํ, พุทฺธเสฏฺเฐ อนาสเว;

สุมุตฺโต สรเวโคว, เทวโลกมคจฺฉหํฯ

‘‘ยูโป ตตฺถ สุโภ อาสิ, ปุญฺญกมฺมาภินิมฺมิโต;

สหสฺสกณฺโฑ สตเภณฺฑุ, ธชาลุ หริตามโยฯ

‘‘ปภา นิทฺธาวเต ตสฺส, สตรํสีว อุคฺคโต;

อากิณฺโณ เทวกญฺญาหิ, อาโมทิํ กามกามิหํฯ

‘‘เทวโลกา จวิตฺวาน, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

อาคนฺตฺวาน มนุสฺสตฺตํ, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํฯ

‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, นิสีทนมทาสหํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ติณมุฏฺเฐ อิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตุํ สาวตฺถิํ อาคโต ญาติํ อนุกมฺปาย ญาติเคหํ อคมาสิฯ

ตตฺถ นํ ปุราณทุติยิกา วนฺทิตฺวา อาสนทานาทินา ปฐมํ อุปาสิกา วิย วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เถรสฺส อชฺฌาสยํ อชานนฺตี ปจฺฉา อิตฺถิกุตฺตาทีหิ ปโลเภตุกามา อโหสิ ฯ เถโร ‘‘อโห อนฺธพาลา มาทิเสปิ นาม เอวํ ปฏิปชฺชตี’’ติ จินฺเตตฺวา กิญฺจิ อวตฺวา อุฏฺฐายาสนา อรญฺญเมว คโตฯ ตํ อารญฺญกา ภิกฺขู ‘‘กิํ, อาวุโส, อติลหุํ, นิวตฺโตสิ, ญาตเกหิ น ทิฏฺโฐสี’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ เถโร ตตฺถ ปวตฺติํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘อนาสนฺนวรา เอตา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[34] ตตฺถ อนาสนฺนวราติ เอตา อิตฺถิโย น อาสนฺนา อนุปคตา, ทูเร เอว วา ฐิตา หุตฺวา วรา ปุริสสฺส เสฏฺฐา หิตาวหา, ตญฺจ โข นิจฺจเมว สพฺพกาลเมว, น รตฺติเมว, น ทิวาปิ, น รโหเวลายปิฯ วิชานตาติ วิชานนฺเตนฯ ‘‘อนาสนฺนปรา’’ติปิ ปาฬิ, โส เอวตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – จณฺฑหตฺถิอสฺสมหิํสสีหพฺยคฺฆยกฺขรกฺขสปิสาจาปิ มนุสฺสานํ อนุปสงฺกมนฺโต วรา เสฏฺฐา, น อนตฺถาวหา, เต ปน อุปสงฺกมนฺตา ทิฏฺฐธมฺมิกํเยว อนตฺถํ กเรยฺยุํฯ อิตฺถิโย ปน อุปสงฺกมิตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกํ วิโมกฺขนิสฺสิตมฺปิ อตฺถํ วินาเสตฺวา มหนฺตํ อนตฺถํ อาปาเทนฺติ, ตสฺมา อนาสนฺนวรา เอตา นิจฺจเมว วิชานตาติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อตฺตูปนายิกํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘คามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ คามาติ คามํฯ อุปโยคตฺเถ หิ เอตํ นิสฺสกฺกวจนํฯ อรญฺญมาคมฺมาติ อรญฺญโต อาคนฺตฺวาฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร, นิสฺสกฺเก เจตํ อุปโยควจนํฯ ตโตติ มญฺจกโตฯ อนามนฺเตตฺวาติ อนาลปิตฺวา ปุราณทุติยิกํ ‘‘อปฺปมตฺตา โหหี’’ติ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวาฯ โปสิโยติ อตฺตานเมว ปรํ วิย วทติฯ เย ปน ‘‘ปกฺกามิ’’นฺติ ปฐนฺติ, เตสํ อหํ โปสิโย ปกฺกามินฺติ โยชนาฯ เย ปน ‘‘สา อิตฺถี เถรํ ฆรํ อุปคตํ โภเชตฺวา ปโลเภตุกามา ชาตา, ตํ ทิสฺวา เถโร ตาวเทว เคหโต นิกฺขมิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐาเน มญฺจเก นิสีทิฯ สาปิ โข อิตฺถี ปจฺฉาภตฺตํ อลงฺกตปฏิยตฺตา วิหาเร เถรสฺส วสนฏฺฐานํ อุปสงฺกมิฯ ตํ ทิสฺวา เถโร กิญฺจิ อวตฺวา อุฏฺฐาย ทิวาฏฺฐานเมว คโต’’ติ วทนฺติ, เตสํ ‘‘คามา อรญฺญมาคมฺมา’’ติ คาถาปทสฺส อตฺโถ ยถารุตวเสเนว นิยฺยติฯ วิหาโร หิ อิธ ‘‘อรญฺญ’’นฺติ อธิปฺเปโตฯ

โปสิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สามญฺญกานิตฺเถรคาถาวณฺณนา

สุขํ สุขตฺโถติ อายสฺมโต สามญฺญกานิตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ภเว กุสลํ อุปจินนฺโต อิโต เอกนวุเต กปฺเป วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺโต วิปสฺสิํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส เอกํ มญฺจํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท อญฺญตรสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สามญฺญกานีติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปตฺโต สตฺถุ ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส สาสเน ปพฺพชิตฺวา จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.36.30-33) –

‘‘วิปสฺสิโน ภควโต, โลกเชฏฺฐสฺส ตาทิโน;

เอกํ มญฺจํ มยา ทินฺนํ, ปสนฺเนน สปาณินาฯ

‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, ทิพฺพยานํ สมชฺฌคํ;

เตน มญฺจก ทาเนน, ปตฺโตมฺหิ อาสวกฺขยํฯ

‘‘เอกนวุติโต กปฺเป, ยํ มญฺจมททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, มญฺจทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

เถรสฺส ปน คิหิสหายโก กาติยาโน นาม ปริพฺพาชโก พุทฺธุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ติตฺถิยานํ หตลาภสกฺการตาย ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ อลภนฺโต อาชีวกาปกโต เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺเห สากิยปุตฺติยา นาม มหาลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา สุเขน ชีวถ, มยํ ปน ทุกฺขิตา กิจฺฉชีวิกา, กถํ นุ โข ปฏิปชฺชมานสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกญฺเจว สมฺปรายิกญฺจ สุขํ สมฺปชฺชตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อถสฺส เถโร ‘‘นิปฺปริยายโต สุขํ นาม โลกุตฺตรสุขเมว, ตญฺจ ตทนุรูปํ ปฏิปตฺติํ ปฏิปชฺชนฺตสฺเสวา’’ติ อตฺตนา ตสฺส อธิคตภาวํ ปริยาเยน วิภาเวนฺโต ‘‘สุขํ สุขตฺโถ ลภเต ตทาจร’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ