2. สุปฺปิยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อชรํ ชีรมาเนนาติ อายสฺมโต สุปฺปิยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อรญฺญายตเน วสนฺโต ตตฺถ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส ผลาผลํ อทาสิ, ตถา ภิกฺขุสงฺฆสฺสฯ โส เตน ปุญฺญกมฺเมน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส กาเล ขตฺติยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อนุกฺกเมน วิญฺญุตํ ปตฺโต กลฺยาณมิตฺตสนฺนิสฺสเยน ลทฺธสํเวโค สาสเน ปพฺพชิตฺวา พหุสฺสุโต อโหสิฯ ชาติมเทน สุตมเทน จ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต ปเร จ วมฺเภนฺโต วิหาสิฯ โส อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สาวตฺถิยํ ปริภูตรูเป สุสานโคปกกุเล นิพฺพตฺติฯ สุปฺปิโยติสฺส นามํ อโหสิฯ อถ วิญฺญุตํ ปตฺโต อตฺตโน สหายภูตํ โสปากตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค ปพฺพชิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา ‘‘อชรํ ชีรมาเนนา’’ติ คาถํ อภาสิฯ

[32] ตตฺถ อชรนฺติ ชรารหิตํ, นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ ตญฺหิ อชาตตฺตา นตฺถิ เอตฺถ ชรา, เอตสฺมิํ วา อธิคเต ปุคฺคลสฺส สา นตฺถีติ ชราภาวเหตุโตปิ อชรํ นามฯ ชีรมาเนนาติ ชีรนฺเตน, ขเณ ขเณ ชรํ ปาปุณนฺเตนฯ ตปฺปมาเนนาติ สนฺตปฺปมาเนน, ราคาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ทยฺหมาเนนฯ นิพฺพุตินฺติ ยถาวุตฺตสนฺตาปาภาวโต นิพฺพุตสภาวํ นิพฺพานํฯ นิมิยนฺติ ปริวตฺเตยฺยํ เจตาเปยฺยํฯ ปรมํ สนฺตินฺติ อนวเสสกิเลสาภิสงฺขารปริฬาหวูปสมธมฺมตาย อุตฺตมํ สนฺติํฯ จตูหิ โยเคหิ อนนุพนฺธตฺตา โยคกฺเขมํฯ อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส กสฺสจิ อภาวโต อนุตฺตรํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ขเณ ขเณ ชราย อภิภุยฺยมานตฺตา ชีรมาเนน, ตถา ราคคฺคิอาทีหิ สนฺตปฺปมาเนน คโต เอวํ อนิจฺเจน ทุกฺเขน อสาเรน สพฺพถาปิ อนุปสนฺตสภาเวน สอุปทฺทเวน, ตปฺปฏิปกฺขภาวโต อชรํ ปรมุปสมภูตํ เกนจิ อนุปทฺทุตํ อนุตฺตรํ นิพฺพานํ นิมิยํ ปริวตฺเตยฺยํ ‘‘มหา วต เม ลาโภ มหา อุทโย หตฺถคโต’’ติฯ ยถา หิ มนุสฺสา ยํ กิญฺจิ ภณฺฑํ ปริวตฺเตนฺตา นิรเปกฺขา คยฺหมาเนน สมฺพหุมานา โหนฺติ, เอวมยํ เถโร ปหิตตฺโต วิหรนฺโต อตฺตโน กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขตํ, นิพฺพานํ ปฏิเปสิตตฺตญฺจ ปกาเสนฺโต ‘‘นิมิยํ ปรมํ สนฺติํ, โยคกฺเขมํ อนุตฺตร’’นฺติ วตฺวา ตเมว ปฏิปตฺติํ ปริพฺรูหยนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.51-77) –

‘‘วรุโณ นาม นาเมน, พฺราหฺมโณ มนฺตปารคู;

ฉฑฺเฑตฺวา ทส ปุตฺตานิ, วนมชฺโฌคหิํ ตทาฯ

‘‘อสฺสมํ สุกตํ กตฺวา, สุวิภตฺตํ มโนรมํ;

ปณฺณสาลํ กริตฺวาน, วสามิ วิปิเน อหํฯ

‘‘ปทุมุตฺตโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;

มมุทฺธริตุกาโม โส, อาคจฺฉิ มม อสฺสมํฯ

‘‘ยาวตา วนสณฺฑมฺหิ, โอภาโส วิปุโล อหุ;

พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ปชฺชลี วิปินํ ตทาฯ

‘‘ทิสฺวาน ตํ ปาฏิหีรํ, พุทฺธเสฏฺฐสฺส ตาทิโน;

ปตฺตปุฏํ คเหตฺวาน, ผเลน ปูชยิํ อหํฯ

‘‘อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, สหขาริมทาสหํ;

อนุกมฺปาย เม พุทฺโธ, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

‘‘ขาริภารํ คเหตฺวาน, ปจฺฉโต เอหิ เม ตุวํ;

ปริภุตฺเต จ สงฺฆมฺหิ, ปุญฺญํ ตว ภวิสฺสติฯ

‘‘ปุฏกํ ตํ คเหตฺวาน, ภิกฺขุสงฺฆสฺสทาสหํ;

ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ตุสิตํ อุปปชฺชหํฯ

‘‘ตตฺถ ทิพฺเพหิ นจฺเจหิ, คีเตหิ วาทิเตหิ จ;

ปุญฺญกมฺเมน สํยุตฺตํ, อนุโภมิ สทา สุขํฯ

‘‘ยํ ยํ โยนุปปชฺชามิ, เทวตฺตํ อถ มานุสํ;

โภเค เม อูนตา นตฺถิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ยาวตา จตุโร ทีปา, สสมุทฺทา สปพฺพตา;

ผลํ พุทฺธสฺส ทตฺวาน, อิสฺสรํ การยามหํฯ

‘‘ยาวตา เย ปกฺขิคณา, อากาเส อุปฺปตนฺติ เจ;

เตปิ เม วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘ยาวตา วนสณฺฑมฺหิ, ยกฺขา ภูตา จ รกฺขสา;

กุมฺภณฺฑา ครุฬา จาปิ, ปาริจริยํ อุเปนฺติ เมฯ

‘‘กุมฺมา โสณา มธุการา, ฑํสา จ มกสา อุโภ;

เตปิ มํ วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สุปณฺณา นาม สกุณา, ปกฺขิชาตา มหพฺพลา;

เตปิ มํ สรณํ ยนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘เยปิ ทีฆายุกา นาคา, อิทฺธิมนฺโต มหายสา;

เตปิ มํ วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สีหา พฺยคฺฆา จ ทีปี จ, อจฺฉโกกตรจฺฉกา;

เตปิ มํ วสมนฺเวนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘โอสธี ติณวาสี จ, เย จ อากาสวาสิโน;

สพฺเพ มํ สรณํ ยนฺติ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ, คมฺภีรํ สุปฺปกาสิตํ;

ผสฺสยิตฺวา วิหรามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘วิโมกฺเข อฏฺฐ ผุสิตฺวา, วิหรามิ อนาสโว;

อาตาปี นิปโก จาหํ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘เย ผลฏฺฐา พุทฺธปุตฺตา, ขีณโทสา มหายสา;

อหมญฺญตโร เตสํ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘อภิญฺญาปารมิํ คนฺตฺวา, สุกฺกมูเลน โจทิโต;

สพฺพาสเว ปริญฺญาย, วิหรามิ อนาสโวฯ

‘‘เตวิชฺชา อิทฺธิปตฺตา จ, พุทฺธปุตฺตา มหายสา;

ทิพฺพโสตํ สมาปนฺนา, เตสํ อญฺญตโร อหํฯ

‘‘สตสหสฺสิโต กปฺเป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวาปิ ตเมว คาถํ อญฺญาพฺยากรณวเสน อภาสิฯ

สุปฺปิยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โสปากตฺเถรคาถาวณฺณนา

ยถาปิ เอกปุตฺตสฺมินฺติ อายสฺมโต โสปากตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อุปจินนฺโต กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล อญฺญตรสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถารํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต พีชปูรผลานิ สตฺถุ อุปเนสิฯ ปฏิคฺคเหสิ ภควา อนุกมฺปํ อุปาทาย ฯ โส ภิกฺขุสงฺเฆ จ อภิปฺปสนฺโน สลากภตฺตํ ปฏฺฐเปตฺวา สงฺฆุทฺเทสวเสน ติณฺณํ ภิกฺขูนํ ยาวตายุกํ ขีรภตฺตํ อทาสิฯ โส เตหิ ปุญฺญกมฺเมหิ อปราปรํ เทวมนุสฺเสสุ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺโต เอกทา มนุสฺสโยนิยํ นิพฺพตฺโต เอกสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ขีรภตฺตํ อทาสิฯ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคตีสุ เอว ปริพฺภมนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ปุริมกมฺมนิสฺสนฺเทน สาวตฺถิยํ อญฺญตราย ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ ตสฺส มาตา ทส มาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ปริปกฺเก คพฺเภ วิชายนกาเล วิชายิตุํ อสกฺโกนฺตี มุจฺฉํ อาปชฺชิตฺวา พหุเวลํ มตา วิย นิปชฺชิฯ ตํ ญาตกา ‘‘มตา’’ติ สญฺญาย สุสานํ เนตฺวา จิตกํ อาโรเปตฺวา เทวตานุภาเวน วาตวุฏฺฐิยา อุฏฺฐิตาย อคฺคิํ อทตฺวา ปกฺกมิํสุฯ ทารโก ปจฺฉิมภาวิกตฺตา เทวตานุภาเวน มาตุกุจฺฉิโต อโรโค นิกฺขมิฯ มาตา ปน กาลมกาสิฯ เทวตา ตํ คเหตฺวา มนุสฺสรูเปน สุสานโคปกสฺส เคเห ฐเปตฺวา กติปยกาลํ ปติรูเปน อาหาเรน โปเสสิฯ ตโต ปรํ สุสานโคปโก จ นํ อตฺตโน ปุตฺตํ กตฺวา วฑฺเฒติฯ โส ตถา วฑฺเฒนฺโต ตสฺส ปุตฺเตน สุปิเยน นาม ทารเกน สทฺธิํ กีฬนฺโต วิจรติฯ ตสฺส สุสาเน ชาตสํวฑฺฒภาวโต โสปาโกติ สมญฺญา อโหสิฯ

อเถกทิวสํ สตฺตวสฺสิกํ ตํ ภควา ปจฺจูสเวลาย ญาณชาลํ ปตฺถริตฺวา เวเนยฺยพนฺธเว โอโลเกตฺวา ญาณชลนฺโตคธํ ทิสฺวา สุสานฏฺฐานํ อคมาสิฯ ทารโก ปุพฺพเหตุนา โจทิยมาโน ปสนฺนมานโส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถสิฯ โส ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ‘‘ปิตรา อนุญฺญาโตสี’’ติ วุตฺโต ปิตรํ สตฺถุ สนฺติกํ เนสิฯ ตสฺส ปิตา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชถา’’ติ อนุชานิฯ สตฺถา ตํ ปพฺพาเชตฺวา เมตฺตาภาวนาย นิโยเชสิฯ โส เมตฺตากมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สุสาเน วิหรนฺโต จ จิรสฺเสว เมตฺตาฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.45.1-7) –