‘‘ตมฺหา กายา จวิตฺวาน, เทวโลกํ อคจฺฉหํ;
ทิพฺพสุขํ อนุภวิํ, อจฺฉราหิ ปุรกฺขโตฯ
‘‘สตฺตกฺขตฺตุญฺจ เทวินฺโท, เทวรชฺชมกาสหํ;
ตีณิกฺขตฺตุํ จกฺกวตฺตี, มหิยา อิสฺสโร อหุํฯ
‘‘วิเวกมนุยุตฺโตหํ , นิปโก จ สุสํวุโต;
ธาเรมิ อนฺติมํ เทหํ, สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ
‘‘จตุนฺนวุติโต กปฺเป, ตาเรสิํ ยํ นราสภํ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ตรณาย อิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อตฺตโน สมฺมา ปฏิปตฺติยา ปริปุณฺณาการวิภาวนมุเขน อญฺญํ พฺยากโรนฺโต ‘‘อาพาเธ เม สมุปฺปนฺเน’’ติ คาถํ อภาสิฯ
[30] ตตฺถ อาพาเธ เม สมุปฺปนฺเนติ สรีรสฺส อาพาธนโต ‘‘อาพาโธ’’ติ ลทฺธนาเม วิสภาคธาตุกฺโขภเหตุเก โรเค มยฺหํ สญฺชาเตฯ สติ เม อุทปชฺชถาติ ‘‘อุปฺปนฺโน โข เม อาพาโธ, ฐานํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยทิทํ อาพาโธ วฑฺเฒยฺยฯ ยาว ปนายํ อาพาโธ น วฑฺฒติ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ ‘อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายา’’’ติ วีริยารมฺภวตฺถุภูตา สติ ตสฺเสว อาพาธสฺส วเสน ทุกฺขาย เวทนาย ปีฬิยมานสฺส มยฺหํ อุทปาทิฯ เตนาห ‘‘อาโพโธ เม สมุปฺปนฺโน, กาโล เม นปฺปมชฺชิตุ’’นฺติฯ เอวํ อุปฺปนฺนญฺหิ สติํ องฺกุสํ กตฺวา อยํ เถโร อรหตฺตํ ปตฺโตติฯ
อุตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
4. จตุตฺถวคฺโค
1. คหฺวรตีริยตฺเถรคาถาวณฺณนา
ผุฏฺโฐ ฑํเสหีติ อายสฺมโต คหฺวรตีริยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร อิโต เอกติํเส กปฺเป สิขิสฺส ภควโต กาเล มิคลุทฺโท หุตฺวา อรญฺเญ วิจรนฺโต อทฺทส สิขิํ ภควนฺตํ อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล เทวนาคยกฺขานํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ, ทิสฺวา ปน ปสนฺนมานโส ‘‘ธมฺโม เอส วุจฺจตี’’ติ สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสิฯ โส เตน จิตฺตปฺปสาเทน เทวโลเก อุปฺปนฺโน ปุน อปราปรํ สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ‘‘อคฺคิทตฺโต’’ติ ลทฺธนาโม วยปฺปตฺโต ภควโต ยมกปาฏิหาริยํ ทิสฺวา สญฺชาตปฺปสาโท สาสเน ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คหฺวรตีเร นาม อรญฺญฏฺฐาเน วสติฯ เตนสฺส คหฺวรตีรโยติ สมญฺญา อโหสิฯ โส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 2.52.44-50) –
‘‘มิคลุทฺโท ปุเร อาสิ, อรญฺเญ วิปิเน อหํ;
อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, เทวสงฺฆปุรกฺขตํฯ
‘‘จตุสจฺจํ ปกาเสนฺตํ, เทเสนฺตํ, อมตํ ปทํ;
อสฺโสสิํ มธุรํ ธมฺมํ, สิขิโน โลกพนฺธุโนฯ
‘‘โฆเส จิตฺตํ ปสาเทสิํ, อสมปฺปฏิปุคฺคเล;
ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, อุตฺตริํ ทุตฺตรํ ภวํฯ
‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ สญฺญมลภิํ ตทา;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, โฆสสญฺญายิทํ ผลํฯ
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา สาวตฺถิยํ อคมาสิฯ ตสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ญาตกา อุปคนฺตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตสุํฯ โส กติปยทิวเส วสิตฺวา อรญฺญเมว คนฺตุกาโม อโหสิฯ
