เมนู

9. หาริตตฺเถรคาถาวณฺณนา

สมุนฺนมยมตฺตานนฺติ อายสฺมโต หาริตตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร หุตฺวา ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญสมฺภารํ อุปจินนฺโต อิโต เอกติํเส กปฺเป สุทสฺสนํ นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส กุฏชปุปฺเผหิ ปูชํ กตฺวา เตน ปุญฺญกมฺเมน สุคตีสุเยว ปริวตฺเตนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถินคเร พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติฯ หาริโตติสฺส นามํ อโหสิฯ ตสฺส วยปฺปตฺตสฺส มาตาปิตโร กุลรูปาทีหิ อนุจฺฉวิกํ กุมาริกํ พฺราหฺมณธีตรํ อาเนสุํฯ โส ตาย สทฺธิํ โภคสุขํ อนุภวนฺโต เอกทิวสํ อตฺตโน ตสฺสา จ รูปสมฺปตฺติํ โอโลเกตฺวา ธมฺมตาย โจทิยมาโน ‘‘อีทิสํ นาม รูปํ นจิรสฺเสว ชราย มจฺจุนา จ อภิปฺปมทฺทียตี’’ติ สํเวคํ ปฏิลภิฯ กติปยทิวสาติกฺกเมเนว จสฺส ภริยํ กณฺหสปฺโป ฑํสิตฺวา มาเรสิฯ โส เตน ภิยฺโยโสมตฺตาย สญฺชาตสํเวโค สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ฆรพนฺธเน ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชิฯ ตสฺส จ จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิหรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ น สมฺปชฺชติ, จิตฺตํ อุชุคตํ น โหติฯ โส คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโฐ อญฺญตรํ อุสุการํ อุสุทณฺฑํ ยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา อุชุํ กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อิเม อเจตนมฺปิ นาม อุชุํ กโรนฺติ, กสฺมา อหํ จิตฺตํ อุชุํ น กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน วิปสฺสนํ อารภิฯ อถสฺส ภควา อุปริ อากาเส นิสีทิตฺวา โอวาทํ เทนฺโต ‘‘สมุนฺนมยมตฺตาน’’นฺติ คาถํ อภาสิฯ อยเมว เถโร อตฺตานํ ปรํ วิย โอวทนฺโต อภาสีติ จ วทนฺติฯ

[29] ตตฺถ สมุนฺนมยนฺติ สมฺมา อุนฺนเมนฺโต, สมาปตฺติวเสน โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา ตโต อุทฺธรนฺโต วีริยสมตํ โยเชนฺโตติ อตฺโถฯ อตฺตานนฺติ จิตฺตํ, อถ วา สมุนฺนมยาติ โกสชฺชปกฺขโต สมุนฺนเมหิฯ -กาโร ปทสนฺธิกโรฯ หีนวีริยตาย ตว จิตฺตํ กมฺมฏฺฐานวีถิํ นปฺปฏิปชฺชติ เจ, ตํ วีริยารมฺภวเสน สมฺมา อุนฺนเมหิ, อโนนตํ อนปนตํ กโรหีติ อธิปฺปาโยฯ เอวํ ปน กโรนฺโต อุสุกาโรว เตชนํฯ จิตฺตํ อุชุํ กริตฺวาน, อวิชฺชํ ภินฺท หาริตาติฯ

ยถา นาม อุสุกาโร กณฺฑํ อีสกมฺปิ โอนตํ อปนตญฺจ วิชฺฌนฺโต ลกฺขํ ภินฺทนตฺถํ อุชุํ กโรติ, เอวํ โกสชฺชปาตโต อรกฺขเณน โอนตํ อุทฺธจฺจปาตโต อรกฺขเณน อปนตํ วิชฺฌนฺโต อปฺปนาปตฺติยา จิตฺตํ อุชุํ กริตฺวาน สมาหิตจิตฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา สีฆํ อคฺคมคฺคญาเณน อวิชฺชํ ภินฺท ปทาเลหีติฯ ตํ สุตฺวา เถโร วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา นจิเรเนว อรหา อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.35.39-43) –

‘‘หิมวนฺตสฺสาวิทูเร, วสโล นาม ปพฺพโต;

พุทฺโธ สุทสฺสโน นาม, วสเต ปพฺพตนฺตเรฯ

‘‘ปุปฺผํ เหมวนฺตํ คยฺห, เวหาสํ อคมาสหํ;

ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, โอฆติณฺณมนาสวํฯ

‘‘ปุปฺผํ กุฏชมาทาย, สีเส กตฺวานหํ ตทา;

พุทฺธสฺส อภิโรเปสิํ, สยมฺภุสฺส มเหสิโนฯ

‘‘เอกติํเส อิโต กปฺเป, ยํ ปุปฺผมภิปูชยิํ;

ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ปุปฺผปูชายิทํ ผลํฯ

‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ

อรหตฺตํ ปน ปตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺโตปิ ตเมว คาถํ อภาสิฯ

หาริตตฺเถรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อุตฺติยตฺเถรคาถาวณฺณนา

อาพาเธ เม สมุปฺปนฺเนติ อายสฺมโต อุตฺติยตฺเถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป สิทฺธตฺถสฺส ภควโต กาเล จนฺทภาคาย นทิยา มหารูโป สุสุมาโร หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ โส ปารํ คนฺตุํ นทิยา ตีรํ อุปคตํ ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปารํ เนตุกาโม ตีรสมีเป นิปชฺชิฯ ภควา ตสฺส อนุกมฺปาย ปิฏฺฐิยํ ปาเท ฐเปสิฯ โส หฏฺโฐ อุทคฺโค ปีติเวเคน ทิคุณุสฺสาโห หุตฺวา โสตํ ฉินฺทนฺโต สีเฆน ชเวน ภควนฺตํ ปรตีรํ เนสิฯ ภควา ตสฺส จิตฺตปฺปสาทํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ อิโต จุโต เทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา ตโต ปฏฺฐาย สุคตีสุเยว สํสรนฺโต อิโต จตุนวุเต กปฺเป อมตํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิฯ

โส ตถา สุคตีสุเยว ปริพฺภมนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ อุตฺติโย นาม นาเมนฯ โส วยปฺปตฺโต ‘‘อมตํ ปริเยสิสฺสามี’’ติ ปริพฺพาชโก หุตฺวา วิจรนฺโต เอกทิวสํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สาสเน ปพฺพชิตฺวาปิ สีลาทีนํ อวิโสธิตตฺตา วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต อญฺเญ ภิกฺขู วิเสสํ นิพฺพตฺเตตฺวา อญฺญํ พฺยากโรนฺเต ทิสฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา สงฺเขเปเนว โอวาทํ ยาจิฯ สตฺถาปิ ตสฺส ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหี’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.369) สงฺเขเปเนว โอวาทํ อทาสิฯ โส ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา วิปสฺสนํ อารภิฯ ตสฺส อารทฺธวิปสฺสนสฺส อาพาโธ อุปฺปชฺชิฯ อุปฺปนฺเน ปน อาพาเธ สญฺชาตสํเวโค วีริยารมฺภวตฺถุํ กตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร 1.3.169-179) –

‘‘จนฺทภาคานทีตีเร, สุสุมาโร อหํ ตทา;

สโคจรปสุโตหํ, นทิติตฺถํ อคจฺฉหํฯ

‘‘สิทฺธตฺโถ ตมฺหิ สมเย, สยมฺภู อคฺคปุคฺคโล;

นทิํ ตริตุกาโม โส, นทิติตฺถํ อุปาคมิฯ

‘‘อุปคเต จ สมฺพุทฺเธ, อหมฺปิ ตตฺถุปาคมิํ;

อุปคนฺตฺวาน สมฺพุทฺธํ, อิมํ วาจํ อุทีรยิํฯ

‘‘อภิรูห มหาวีร, ตาเรสฺสามิ อหํ ตุวํ;

เปตฺติกํ วิสยํ มยฺหํ, อนุกมฺป มหามุนิฯ

‘‘มม อุคฺคชฺชนํ สุตฺวา, อภิรูหิ มหามุนิ;

หฏฺโฐ หฏฺเฐน จิตฺเตน, ตาเรสิํ โลกนายกํฯ

‘‘นทิยา ปาริเม ตีเร, สิทฺธตฺโถ โลกนายโก;

อสฺสาเสสิ มมํ ตตฺถ, อมตํ ปาปุณิสฺสติฯ