ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

เถรคาถา-อฏฺฐกถา

(ปฐโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

มหาการุณิกํ นาถํ, เญยฺยสาครปารคุํ;

วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํฯ

วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;

วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํฯ

สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ฐิโต มคฺคผเลสุ โย;

วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํฯ

วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;

หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสาฯ

ยา ตา สุภูติอาทีหิ, กตกิจฺเจหิ ตาทิหิ;

เถเรหิ ภาสิตา คาถา, เถรีหิ จ นิรามิสาฯ

อุทานนาทวิธินา, คมฺภีรา นิปุณา สุภา;

สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตา, อริยธมฺมปฺปกาสิกาฯ

เถรคาถาติ นาเมน, เถรีคาถาติ ตาทิโน;

ยา ขุทฺทกนิกายมฺหิ, สงฺคายิํสุ มเหสโยฯ

ตาสํ คมฺภีรญาเณหิ, โอคาเหตพฺพภาวโต;

กิญฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ, อตฺถสํวณฺณนา มยาฯ

สหสํวณฺณนํ ยสฺมา, ธรเต สตฺถุ สาสนํ;

ปุพฺพาจริยสีหานํ, ติฏฺฐเตว วินิจฺฉโยฯ

ตสฺมา ตํ อวลมฺพิตฺวา, โอคาเหตฺวาน ปญฺจปิ;

นิกาเย อุปนิสฺสาย, โปราณฏฺฐกถานยํฯ

สุวิสุทฺธํ อสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;

มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํฯ

ยาสํ อตฺโถ ทุวิญฺเญยฺโย, อนุปุพฺพิกถํ วินา;

ตาสํ ตญฺจ วิภาเวนฺโต, ทีปยนฺโต วินิจฺฉยํฯ

ยถาพลํ กริสฺสามิ, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ;

สกฺกจฺจํ เถรคาถานํ, เถรีคาถานเมว จฯ

อิติ อากงฺขมานสฺส, สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิติํ;

ตทตฺถํ วิภชนฺตสฺส, นิสามยถ สาธโวติฯ

กา ปเนตา เถรคาถา เถรีคาถา จ, กถญฺจ ปวตฺตาติ, กามญฺจายมตฺโถ คาถาสุ วุตฺโตเยว ปากฏกรณตฺถํ ปน ปุนปิ วุจฺจเต – ตตฺถ เถรคาถา ตาว สุภูติตฺเถราทีหิ ภาสิตาฯ ยา หิ เต อตฺตนา ยถาธิคตํ มคฺคผลสุขํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา กาจิ อุทานวเสน, กาจิ อตฺตโน สมาปตฺติวิหารปจฺจเวกฺขณวเสน, กาจิ ปุจฺฉาวเสน, กาจิ ปรินิพฺพานสมเย สาสนสฺส นิยฺยานิกภาววิภาวนวเสน อภาสิํสุ, ตา สพฺพา สงฺคีติกาเล เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘เถรคาถา’’อิจฺเจว ธมฺมสงฺคาหเกหิ สงฺคีตาฯ เถรีคาถา ปน เถริโย อุทฺทิสฺส เทสิตาฯ

ตา ปน วินยปิฏกํ, สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนาฯ

ทีฆนิกาโย, มชฺฌิมนิกาโย, สํยุตฺตนิกาโย, องฺคุตฺตรนิกาโย, ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนา, สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ , ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถงฺคสงฺคหํ คตาฯ

‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต;

จตุราสีติสหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติฯ

เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ คตาฯ

ตตฺถ เถรคาถา ตาว นิปาตโต เอกนิปาโต เอกุตฺตรวเสน ยาว จุทฺทสนิปาตาติ จุทฺทสนิปาโต โสฬสนิปาโต วีสตินิปาโต ติํสนิปาโต จตฺตาลีสนิปาโต ปญฺญาสนิปาโต สฏฺฐินิปาโต สตฺตตินิปาโตติ เอกวีสตินิปาตสงฺคหาฯ นิปาตนํ นิกฺขิปนนฺติ นิปาโตฯ เอโก เอเกโก คาถานํ นิปาโต นิกฺเขโป เอตฺถาติ เอกนิปาโตฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ เอกนิปาเต ทฺวาทส วคฺคาฯ เอเกกสฺมิํ วคฺเค ทส ทส กตฺวา วีสุตฺตรสตํ เถรา, ตตฺติกา เอว คาถาฯ วุตฺตญฺหิ –

‘‘วีสุตฺตรสตํ เถรา, กตกิจฺจา อนาสวา;

เอกกมฺหิ นิปาตมฺหิ, สุสงฺคีตา มเหสิภี’’ติฯ

ทุกนิปาเต เอกูนปญฺญาส เถรา, อฏฺฐนวุติ คาถา; ติกนิปาเต โสฬส เถรา, อฏฺฐจตฺตาลีส คาถา; จตุกฺกนิปาเต เตรส เถรา, ทฺเวปญฺญาส คาถา; ปญฺจกนิปาเต ทฺวาทส เถรา, สฏฺฐิ คาถา; ฉกฺกนิปาเต จุทฺทส เถรา, จตุราสีติ คาถา; สตฺตกนิปาเต ปญฺจ เถรา, ปญฺจติํส คาถา; อฏฺฐกนิปาเต ตโย เถรา, จตุวีสติ คาถา; นวกนิปาเต เอโก เถโร, นว คาถา; ทสนิปาเต สตฺต เถรา, สตฺตติ คาถา; เอกาทสนิปาเต เอโก เถโร, เอกาทส คาถา; ทฺวาทสนิปาเต ทฺเว เถรา, จตุวีสติ คาถา; เตรสนิปาเต เอโก เถโร, เตรส คาถา; จุทฺทสนิปาเต ทฺเว เถรา, อฏฺฐวีสติ คาถา; ปนฺนรสนิปาโต นตฺถิ, โสฬสนิปาเต ทฺเว เถรา, ทฺวตฺติํส คาถา; วีสตินิปาเต ทส เถรา, ปญฺจจตฺตาลีสาธิกานิ ทฺเว คาถาสตานิ; ติํสนิปาเต ตโย เถรา, สตํ ปญฺจ จ คาถา; จตฺตาลีสนิปาเต เอโก เถโร, ทฺเวจตฺตาลีส คาถา; ปญฺญาสนิปาเต เอโก เถโร, ปญฺจปญฺญาส คาถา; สฏฺฐินิปาเต เอโก เถโร, อฏฺฐสฏฺฐิ คาถา; สตฺตตินิปาเต เอโก เถโร, เอกสตฺตติ คาถาฯ สมฺปิณฺเฑตฺวา ปน ทฺเวสตานิ จตุสฏฺฐิ จ เถรา, สหสฺสํ ตีณิ สตานิ สฏฺฐิ จ คาถาติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สหสฺสํ โหนฺติ ตา คาถา, ตีณิ สฏฺฐิ สตานิ จ;

เถรา จ ทฺเว สตา สฏฺฐิ, จตฺตาโร จ ปกาสิตา’’ติฯ

เถรีคาถา ปน เอกนิปาโต เอกุตฺตรวเสน ยาว นวนิปาตาติ นวนิปาโต เอกาทสนิปาโต, ทฺวาทสนิปาโต, โสฬสนิปาโต, วีสตินิปาโต, ติํสนิปาโต, จตฺตาลีสนิปาโต, มหานิปาโตติ โสฬสนิปาตสงฺคหาฯ ตตฺถ เอกนิปาเต อฏฺฐารส เถริโย, อฏฺฐารเสว คาถา; ทุกนิปาเต ทส เถริโย, วีสติ คาถา; ติกนิปาเต อฏฺฐ เถริโย, จตุวีสติ คาถา; จตุกฺกนิปาเต เอกา เถรี, จตสฺโส คาถา; ปญฺจกนิปาเต ทฺวาทส เถริโย สฏฺฐิ คาถา; ฉกฺกนิปาเต อฏฺฐ เถริโย อฏฺฐจตฺตาลีส คาถา; สตฺตนิปาเต ติสฺโส เถริโย, เอกวีสติ คาถา; อฏฺฐ นิปาตโต ปฏฺฐาย ยาว โสฬสนิปาตา เอเกกา เถริโย ตํตํนิปาตปริมาณา คาถา; วีสตินิปาเต ปญฺจ เถริโย, อฏฺฐารสสตคาถา; ติํสนิปาเต เอกา เถรี, จตุตฺติํส คาถา; จตฺตาลีสนิปาเต เอกา เถรี, อฏฺฐจตฺตาลีส คาถา; มหานิปาเตปิ เอกา เถรี, ปญฺจสตฺตติ คาถาฯ เอวเมตฺถ นิปาตานํ คาถาวคฺคานํ คาถานญฺจ ปริมาณํ เวทิตพฺพํฯ

นิทานคาถาวณฺณนา

เอวํ ปริจฺฉินฺนปริมาณาสุ ปเนตาสุ เถรคาถา อาทิฯ ตตฺถาปิ –

‘‘สีหานํว นทนฺตานํ, ทาฐีนํ คิริคพฺภเร;

สุณาถ ภาวิตตฺตานํ, คาถา อตฺถูปนายิกา’’ติฯ

อยํ ปฐมมหาสงฺคีติกาเล อายสฺมตา อานนฺเทน เตสํ เถรานํ โถมนตฺถํ ภาสิตา คาถา อาทิฯ ตตฺถ สีหานนฺติ สีหสทฺโท ‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.33) มิคราเช อาคโตฯ ‘‘อถ โข สีโห เสนาปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.34) ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘สีโหติ โข, ภิกฺขเว, ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.99; 10.21) ตถาคเตฯ ตตฺถ ยถา ตถาคเต สทิสกปฺปนาย อาคโต, เอวํ อิธาปิ สทิสกปฺปนาวเสเนว เวทิตพฺโพ, ตสฺมา สีหานํวาติ สีหานํ อิวฯ สนฺธิวเสน สรโลโป ‘‘เอวํส เต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.22) วิยฯ ตตฺถ อิวาติ นิปาตปทํฯ สุณาถาติ อาขฺยาตปทํฯ อิตรานิ นามปทานิฯ สีหานํวาติ จ สมฺพนฺเธ สามิวจนํฯ กามญฺเจตฺถ สมฺพนฺธี สรูปโต น วุตฺโต, อตฺถโต ปน วุตฺโตว โหติฯ ยถา หิ ‘‘โอฏฺฐสฺเสว มุขํ เอตสฺสา’’ติ วุตฺเต โอฏฺฐสฺส มุขํ วิย มุขํ เอตสฺสาติ อยมตฺโถ วุตฺโต เอว โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘สีหานํวา’’ติ วุตฺเต สีหานํ นาโท วิยาติ อยมตฺโถ วุตฺโต เอว โหติฯ ตตฺถ มุขสทฺทสนฺนิธานํ โหตีติ เจ, อิธาปิ ‘‘นทนฺตาน’’นฺติ ปทสนฺนิธานโต, ตสฺมา สีหานํวาติ นิทสฺสนวจนํฯ นทนฺตานนฺติ ตสฺส นิทสฺสิตพฺเพน สมฺพนฺธทสฺสนํฯ ทาฐีนนฺติ ตพฺพิเสสนํฯ คิริคพฺภเรติ ตสฺส ปวตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ สุณาถาติ สวเน นิโยชนํฯ ภาวิตตฺตานนฺติ โสตพฺพสฺส ปภวทสฺสนํฯ คาถาติ โสตพฺพวตฺถุทสฺสนํฯ อตฺถุปนายิกาติ ตพฺพิเสสนํฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘สีหานํ นทนฺตานํ ทาฐีน’’นฺติ ปุลฺลิงฺควเสน อาคตํ, ลิงฺคํ ปน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘สีหีน’’นฺติอาทินา อิตฺถิลิงฺควเสนาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอกเสสวเสน วา สีหา จ สีหิโย จ สีหา, เตสํ สีหานนฺติอาทินา สาธารณา เหตา ติสฺโส นิทานคาถา เถรคาถานํ เถรีคาถานญฺจาติฯ

ตตฺถ สหนโต หนนโต จ สีโหฯ ยถา หิ สีหสฺส มิครญฺโญ พลวิเสสโยคโต สรภมิคมตฺตวรวารณาทิโตปิ ปริสฺสโย นาม นตฺถิ, วาตาตปาทิปริสฺสยมฺปิ โส สหติเยว, โคจราย ปกฺกมนฺโตปิ เตชุสฺสทตาย มตฺตคนฺธหตฺถิวนมหิํสาทิเก สมาคนฺตฺวา อภีรู อฉมฺภี อภิภวติ, อภิภวนฺโต จ เต อญฺญทตฺถุ หนฺตฺวา ตตฺถ มุทุมํสานิ ภกฺขยิตฺวา สุเขเนว วิหรติ, เอวเมเตปิ มหาเถรา อริยพลวิเสสโยเคน สพฺเพสมฺปิ ปริสฺสยานํ สหนโต, ราคาทิสํกิเลสพลสฺส อภิภวิตฺวา หนนโต ปชหนโต เตชุสฺสทภาเวน กุโตจิปิ อภีรู อฉมฺภี ฌานาทิสุเขน วิหรนฺตีติ สหนโต หนนโต จ สีหา วิยาติ สีหาฯ สทฺทตฺถโต ปน ยถา กนฺตนตฺเถน อาทิอนฺตวิปลฺลาสโต ตกฺกํ วุจฺจติ, เอวํ หิํสนฏฺเฐน สีโห เวทิตพฺโพฯ ตถา สหนฏฺเฐนฯ ปิโสทราทิปกฺเขเปน นิรุตฺตินเยน ปน วุจฺจมาเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ

อถ วา ยถา มิคราชา เกสรสีโห อตฺตโน เตชุสฺสทตาย เอกจารี วิหรติ, น กญฺจิ สหายํ ปจฺจาสีสติ, เอวเมเตปิ เตชุสฺสทตาย วิเวกาภิรติยา จ เอกจาริโนติ เอกจริยฏฺเฐนปิ สีหา วิยาติ สีหา, เตนาห – ภควา ‘‘สีหํเวกจรํ นาค’’นฺติ (สํ. นิ. 1.30; สุ. นิ. 168)ฯ

อถ วา อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยคโต สีหา วิยาติ สีหา, เอเต มหาเถราฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อสนิยา ผลนฺติยา น สนฺตสนฺติ, กตเมว ทฺเว? ภิกฺขุ จ ขีณาสโว สีโห จ มิคราชา’’ติ (อ. นิ. 2.60)ฯ

ชโวปิ สีหสฺส อญฺเญหิ อสาธารโณ, ตถา ปรกฺกโมฯ