สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘เอวํ, อุปาสก, โปราณกปณฺฑิตา ปณฺฑิตานํ กถํ สุตฺวา ปุตฺตโสกํ หริํสู’’ติ วตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิฯ สจฺจปริโยสาเน อุปาสโก โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหีติฯ

กณฺหเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ธนปาลเสฏฺฐิเปตวตฺถุวณฺณนา

นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสีติ อิทํ สตฺถริ เชตวเน วิหรนฺเต ธนปาลเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ ปณฺณรฏฺเฐ เอรกจฺฉนคเร ธนปาลโก นาม เสฏฺฐิ อโหสิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน กทริโย นตฺถิกทิฏฺฐิโกฯ ตสฺส กิริยา ปาฬิโต เอว วิญฺญายติฯ โส กาลํ กตฺวา มรุกนฺตาเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ตาลกฺขนฺธปฺปมาโณ กาโย อโหสิ, สมุฏฺฐิตจฺฉวิ ผรุโส, วิรูปเกโส, ภยานโก, ทุพฺพณฺโณ อติวิย วิรูโป พีภจฺฉทสฺสโนฯ โส ปญฺจปณฺณาส วสฺสานิ ภตฺตสิตฺถํ วา อุทกพินฺทุํ วา อลภนฺโต วิสุกฺขกณฺโฐฏฺฐชิวฺโห ชิฆจฺฉาปิปาสาภิภูโต อิโต จิโต จ ปริพฺภมติฯ

อถ อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต สาวตฺถิวาสิโน วาณิชา ปญฺจมตฺตานิ สกฏสตานิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา อุตฺตราปถํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิลทฺธภณฺฑํ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา ปฏินิวตฺตมานา สายนฺหสมเย อญฺญตรํ สุกฺขนทิํ ปาปุณิตฺวา ตตฺถ ยานํ มุญฺจิตฺวา รตฺติยํ วาสํ กปฺเปสุํฯ อถ โส เปโต ปิปาสาภิภูโต ปานียสฺสตฺถาย อาคนฺตฺวา ตตฺถ พินฺทุมตฺตมฺปิ ปานียํ อลภิตฺวา วิคตาโส ฉินฺนมูโล วิย ตาโล ฉินฺนปาโท ปติฯ ตํ ทิสฺวา วาณิชา –

[227]

‘‘นคฺโค ทุพฺพณฺณรูโปสิ, กิโส ธมนิสนฺถโต;

อุปฺผาสุลิโก กิสิโก, โก นุ ตฺวมสิ มาริสา’’ติฯ –

อิมาย คาถาย ปุจฺฉิํสุฯ ตโต เปโต –

[228]

‘‘อหํ ภทนฺเต เปโตมฺหิ, ทุคฺคโต ยมโลกิโก;

ปาปกมฺมํ กริตฺวาน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติฯ –

อตฺตานํ อาวิกตฺวา ปุน เตหิ –

[229]

‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;

กิสฺสกมฺมวิปาเกน, เปตโลกํ อิโต คโต’’ติฯ –

กตกมฺมํ ปุจฺฉิโต ปุพฺเพ นิพฺพตฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย อตีตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อนาคตญฺจ อตฺตโน ปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต เตสญฺจ โอวาทํ เทนฺโต –

[230]

‘‘นครํ อตฺถิ ปณฺณานํ, เอรกจฺฉนฺติ วิสฺสุตํ;

ตตฺถ เสฏฺฐิ ปุเร อาสิํ, ธนปาโลติ มํ วิทูฯ

[231]

‘‘อสีติ สกฏวาหานํ, หิรญฺญสฺส อโหสิ เม;

ปหูตํ เม ชาตรูปํ, มุตฺตา เวฬุริยา พหูฯ

[232]

‘‘ตาว มหทฺธนสฺสาปิ, น เม ทาตุํ ปิยํ อหุ;

ปิทหิตฺวา ทฺวารํ ภุญฺชิํ, มา มํ ยาจนกาทฺทสุํฯ

[233]

‘‘อสฺสทฺโธ มจฺฉรี จาสิํ, กทริโย ปริภาสโก;

ททนฺตานํ กโรนฺตานํ, วารยิสฺสํ พหู ชเนฯ

[234]

‘‘วิปาโก นตฺถิ ทานสฺส, สํยมสฺส กุโต ผลํ;

โปกฺขรญฺโญทปานานิ, อารามานิ จ โรปิเต;

ปปาโย จ วินาเสสิํ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จฯ

[235]

‘‘สฺวาหํ อกตกลฺยาโณ, กตปาโป ตโต จุโต;

อุปปนฺโน เปตฺติวิสยํ, ขุปฺปิปาสสมปฺปิโตฯ

[236]

‘‘ปญฺจปณฺณาส วสฺสานิ, ยโต กาลงฺกโต อหํ;

นาภิชานามิ ภุตฺตํ วา, ปีตํ วา ปน ปานิยํฯ

[237]

‘‘โย สํยโม โส วินาโส, โย วินาโส โส สํยโม;

เปตา หิ กิร ชานนฺติ, โย สํยโม โส วินาโสฯ

[238]

‘‘อหํ ปุเร สํยมิสฺสํ, นาทาสิํ พหุเก ธเน;

สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากาสิมตฺตโน;

สฺวาหํ ปจฺฉานุตปฺปามิ, อตฺตกมฺมผลูปโคฯ

[239]

‘‘อุทฺธํ จตูหิ มาเสหิ, กาลกิริยา ภวิสฺสติ;

เอกนฺตกฏุกํ โฆรํ, นิรยํ ปปติสฺสหํฯ

[240]

‘‘จตุกฺกณฺณํ จตุทฺวารํ, วิภตฺตํ ภาคโส มิตํ;

อโยปาการปริยนฺตํ, อยสา ปฏิกุชฺชิตํฯ

[241]

‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;

สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทาฯ

[242]

‘‘ตตฺถาหํ ทีฆมทฺธานํ, ทุกฺขํ เวทิสฺส เวทนํ;

ผลํ ปาปสฺส กมฺมสฺส, ตสฺมา โสจามหํ ภุสํฯ

[243]

‘‘ตํ วา วทามิ ภทฺทํ โว, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโหฯ

[244]

‘‘สเจ ตํ ปาปกํ กมฺมํ, กริสฺสถ กโรถ วา;

น โว ทุกฺขา ปมุตฺยตฺถิ, อุปฺปจฺจาปิ ปลายตํฯ

[245]

‘‘มตฺเตยฺยา โหถ เปตฺเตยฺยา, กุเล เชฏฺฐาปจายิกา;

สามญฺญา โหถ พฺรหฺมญฺญา, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสถา’’ติฯ –

อิมา คาถา อภาสิฯ

[230-231] ตตฺถ ปณฺณานนฺติ ปณฺณานามรฏฺฐสฺส เอวํนามกานํ ราชูนํฯ เอรกจฺฉนฺติ ตสฺส นครสฺส นามํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ นคเรฯ ปุเรติ ปุพฺเพ อตีตตฺตภาเว ฯ ธนปาโลติ มํ วิทูติ ‘‘ธนปาลเสฏฺฐี’’ติ มํ ชานนฺติฯ ตยิทํ นามํ ตทา มยฺหํ อตฺถานุคตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสีตี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อสีติ สกฏวาหานนฺติ วีสติขาริโก วาโห, โย สกฏนฺติ วุจฺจติฯ เตสํ สกฏวาหานํ อสีติ หิรญฺญสฺส ตถา กหาปณสฺส จ เม อโหสีติ โยชนาฯ ปหูตํ เม ชาตรูปนฺติ สุวณฺณมฺปิ ปหูตํ อเนกภารปริมาณํ อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ

[232-233] น เม ทาตุํ ปิยํ อหูติ ทานํ ทาตุํ มยฺหํ ปิยํ นาโหสิฯ มา มํ ยาจนกาทฺทสุนฺติ ‘‘ยาจกา มา มํ ปสฺสิํสู’’ติ ปิทหิตฺวา เคหทฺวารํ ภุญฺชามิฯ กทริโยติ ถทฺธมจฺฉรีฯ ปริภาสโกติ ทานํ เทนฺเต ทิสฺวา ภเยน สนฺตชฺชโกฯ ททนฺตานํ กโรนฺตานนฺติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ทานานิ ททนฺเต ปุญฺญานิ กโรนฺเตฯ พหู ชเนติ พหู สตฺเตฯ ททนฺตานํ วา กโรนฺตานํ วา สมุทายภูตํ พหุํ ชนํ ปุญฺญกมฺมโต วารยิสฺสํ นิวาเรสิํฯ

[234-236] วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติอาทิ ทานาทีนํ นิวารเณ การณทสฺสนํฯ ตตฺถ วิปาโก นตฺถิ ทานสฺสาติ ทานกมฺมสฺส ผลํ นาม นตฺถิ, เกวลํ ปุญฺญํ ปุญฺญนฺติ ธนวินาโส เอวาติ ทีเปติฯ สํยมสฺสาติ สีลสํยมสฺสฯ กุโต ผลนฺติ กุโต นาม ผลํ ลพฺภติ, นิรตฺถกเมว สีลรกฺขณนฺติ อธิปฺปาโยฯ อารามานีติ อารามูปวนานีติ อตฺโถฯ ปปาโยติ ปานียสาลาฯ ทุคฺเคติ อุทกจิกฺขลฺลานํ วเสน ทุคฺคมฏฺฐานานิฯ สงฺกมนานีติ เสตุโยฯ ตโต จุโตติ ตโต มนุสฺสโลกโต จุโตฯ ปญฺจปณฺณาสาติ ปญฺจปญฺญาสฯ ยโต กาลงฺกโต อหนฺติ ยทา กาลกตา อหํ, ตโต ปฏฺฐายฯ นาภิชานามีติ เอตฺตกํ กาลํ ภุตฺตํ วา ปีตํ วา กิญฺจิ น ชานามิฯ

[237-38] โย สํยโม โส วินาโสติ โลภาทิวเสน ยํ สํยมนํ กสฺสจิ อทานํ, โส อิเมสํ สตฺตานํ วินาโส นาม เปตโยนิยํ นิพฺพตฺตเปตานํ มหาพฺยสนสฺส เหตุภาวโตฯ ‘‘โย วินาโส โส สํยโม’’ติ อิมินา ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส เอกนฺติกภาวํ วทติฯ เปตา หิ กิร ชานนฺตีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท อวธารเณ, กิร-สทฺโท อรุจิสูจเนฯ ‘‘สํยโม เทยฺยธมฺมสฺส อปริจฺจาโค วินาสเหตู’’ติ อิมมตฺถํ เปตา เอว กิร ชานนฺติ ปจฺจกฺขโต อนุภุยฺยมานตฺตา, น มนุสฺสาติฯ นยิทํ ยุตฺตํ มนุสฺสานมฺปิ เปตานํ วิย ขุปฺปิปาสาทีหิ อภิภุยฺยมานานํ ทิสฺสมานตฺตาฯ เปตา ปน ปุริมตฺตภาเว กตกมฺมสฺส ปากฏภาวโต ตมตฺถํ สุฏฺฐุตรํ ชานนฺติฯ เตนาห – ‘‘อหํ ปุเร สํยมิสฺส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ สํยมิสฺสนฺติ สยมฺปิ ทานาทิปุญฺญกิริยโต สํยมนํ สงฺโกจํ อกาสิํฯ พหุเก ธเนติ มหนฺเต ธเน วิชฺชมาเนฯ

[243] ตนฺติ ตสฺมาฯ โวติ ตุมฺเหฯ ภทฺทํ โวติ ภทฺทํ กลฺยาณํ สุนฺทรํ ตุมฺหากํ โหตูติ วจนเสโสฯ ยาวนฺเตตฺถ สมาคตาติ ยาวนฺโต ยาวตกา เอตฺถ สมาคตา, เต สพฺเพ มม วจนํ สุณาถาติ อธิปฺปาโยฯ อาวีติ ปกาสนํ ปเรสํ ปากฏวเสนฯ รโหติ ปฏิจฺฉนฺนํ อปากฏวเสนฯ อาวิ วา ปาณาติปาตาทิมุสาวาทาทิกายวจีปโยควเสน, ยทิ วา รโห อภิชฺฌาทิวเสน ปาปกํ ลามกํ อกุสลกมฺมํ มากตฺถ มา กริตฺถฯ

[244] สเจ ตํ ปาปกํ กมฺมนฺติ อถ ปน ตํ ปาปกมฺมํ อายติํ กริสฺสถ, เอตรหิ วา กโรถ, นิรยาทีสุ จตูสุ อปาเยสุ มนุสฺเสสุ จ อปฺปายุกตาทิวเสน ตสฺส ผลภูตา ทุกฺขโต ปมุตฺติ ปโมกฺโข นาม นตฺถิฯ อุปฺปจฺจาปิ ปลายตนฺติ อุปฺปติตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺตานมฺปิ โมกฺโข นตฺถิเยวาติ อตฺโถฯ ‘‘อุเปจฺจา’’ติปิ ปาฬิ, อิโต วา เอตฺโต วา ปลายนฺเต ตุมฺเห อนุพนฺธิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน อุเปจฺจ สญฺจิจฺจ ปลายนฺตานมฺปิ ตุมฺหากํ ตโต โมกฺโข นตฺถิ, คติกาลาทิปจฺจยนฺตรสมวาเย ปน สติ วิปจฺจติเยวาติ อตฺโถฯ อยญฺจ อตฺโถ –

‘‘น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ, น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส;

น วิชฺชตี โส ชคติปฺปเทโส, ยตฺถฏฺฐิโต มุจฺเจยฺย ปาปกมฺมา’’ติฯ (ธ. ป. 127; มิ. ป. 4.2.4) –

อิมาย คาถาย ทีเปตพฺโพฯ

[245] มตฺเตยฺยาติ มาตุหิตาฯ โหถาติ เตสํ อุปฏฺฐานาทีนิ กโรถฯ ตถา เปตฺเตยฺยาติ เวทิตพฺพาฯ กุเล เชฏฺฐาปจายิกาติ กุเล เชฏฺฐกานํ อปจายนกราฯ สามญฺญาติ สมณปูชกาฯ ตถา พฺรหฺมญฺญาติ พาหิตปาปปูชกาติ อตฺโถฯ เอวํ สคฺคํ คมิสฺสถาติ อิมินา มยา วุตฺตนเยน ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลกํ อุปปชฺชิสฺสถาติ อตฺโถฯ ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺฐา ขลฺลาฏิยเปตวตฺถุอาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

เต วาณิชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา สํเวคชาตา ตํ อนุกมฺปมานา ภาชเนหิ ปานียํ คเหตฺวา ตํ สยาเปตฺวา มุเข อาสิญฺจิํสุฯ ตโต มหาชเนน พหุเวลํ อาสิตฺตํ อุทกํ ตสฺส เปตสฺส ปาปพเลน อโธคฬํ น โอติณฺณํ, กุโต ปิปาสํ ปฏิวิเนสฺสติฯ เต ตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘อปิ เต กาจิ อสฺสาสมตฺตา ลทฺธา’’ติฯ โส อาห – ‘‘ยทิ เม เอตฺตเกหิ ชเนหิ เอตฺตกํ เวลํ อาสิญฺจมานํ อุทกํ เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ ปรคฬํ ปวิฏฺฐํ, อิโต เปตโยนิโต โมกฺโข มา โหตู’’ติฯ อถ เต วาณิชา ตํ สุตฺวา อติวิย สํเวคชาตา ‘‘อตฺถิ ปน โกจิ อุปาโย ปิปาสาวูปสมายา’’ติ อาหํสุฯ โส อาห – ‘‘อิมสฺมิํ ปาปกมฺเม ขีเณ ตถาคตสฺส วา ตถาคตสาวกานํ วา ทาเน ทินฺเน มม ทานมุทฺทิสิสฺสติ, อหํ อิโต เปตตฺตโต มุจฺจิสฺสามี’’ติฯ ตํ สุตฺวา วาณิชา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา สรณานิ สีลานิ จ คเหตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ ทานํ ทตฺวา ตสฺส เปตสฺส ทกฺขิณํ อาทิสิํสุฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา จตุนฺนํ ปริสานํ ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชโน จ โลภาทิมจฺเฉรมลํ ปหาย ทานาทิปุญฺญาภิรโต อโหสีติฯ

ธนปาลเสฏฺฐิเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. จูฬเสฏฺฐิเปตวตฺถุวณฺณนา

นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสิ, ภนฺเตติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต จูฬเสฏฺฐิเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ พาราณสิยํ กิร เอโก คหปติ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มจฺฉรี กทริโย ปุญฺญกิริยาย อนาทโร จูฬเสฏฺฐิ นาม อโหสิฯ โส กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺติ, ตสฺส กาโย อปคตมํสโลหิโต อฏฺฐินฺหารุจมฺมมตฺโต มุณฺโฑ อเปตวตฺโถ อโหสิฯ ธีตา ปนสฺส อนุลา อนฺธกวินฺเท สามิกสฺส เคเห วสนฺตี ปิตรํ อุทฺทิสฺส พฺราหฺมเณ โภเชตุกามา ตณฺฑุลาทีนิ ทานูปกรณานิ สชฺเชสิฯ ตํ ญตฺวา เปโต อาสาย อากาเสน ตตฺถ คจฺฉนฺโต ราชคหํ สมฺปาปุณิฯ เตน จ สมเยน ราชา อชาตสตฺตุ เทวทตฺเตน อุยฺโยชิโต ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา เตน วิปฺปฏิสาเรน ทุสฺสุปิเนน จ นิทฺทํ อนุปคจฺฉนฺโต อุปริปาสาทวรคโต จงฺกมนฺโต ตํ เปตํ อากาเสน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อิมาย คาถาย ปุจฺฉิ –

[246]

‘‘นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสิ ภนฺเต, รตฺติํ กุหิํ คจฺฉสิ กิสฺสเหตุ;

อาจิกฺข เม ตํ อปิ สกฺกุเณมุ, สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุว’’นฺติฯ

ตตฺถ ปพฺพชิโตติ สมโณฯ ราชา กิร ตํ นคฺคตฺตา มุณฺฑตฺตา จ ‘‘นคฺโค สมโณ อย’’นฺติ สญฺญาย ‘‘นคฺโค กิโส ปพฺพชิโตสี’’ติอาทิมาหฯ กิสฺสเหตูติ กินฺนิมิตฺตํฯ สพฺเพน วิตฺตํ ปฏิปาทเย ตุวนฺติ วิตฺติยา อุปกรณภูตํ วิตฺตํ สพฺเพน โภเคน ตุยฺหํ อชฺฌาสยานุรูปํ, สพฺเพน วา อุสฺสาเหน ปฏิปาเทยฺยํ สมฺปาเทยฺยํฯ ตถา กาตุํ มยํ อปฺเปว นาม สกฺกุเณยฺยาม, ตสฺมา อาจิกฺข เม ตํ, เอตํ ตว อาคมนการณํ มยฺหํ กเถหีติ อตฺโถฯ

เอวํ รญฺญา ปุฏฺโฐ เปโต อตฺตโน ปวตฺติํ กเถนฺโต ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[247]

‘‘พาราณสี นครํ ทูรฆุฏฺฐํ, ตตฺถาหํ คหปติ อฑฺฒโก อหุ ทีโน;

อทาตา เคธิตมโน อามิสสฺมิํ, ทุสฺสีลฺเยน ยมวิสยมฺหิ ปตฺโตฯ

[248]

‘‘โส สูจิกาย กิลมิโต เตหิ,

เตเนว ญาตีสุ ยามิ อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ;

อทานสีลา น จ สทฺทหนฺติ,

‘ทานผลํ โหติ ปรมฺหิ โลเก’ฯ

[249]

‘‘ธีตา จ มยฺหํ ลปเต อภิกฺขณํ, ทสฺสามิ ทานํ ปิตูนํ ปิตามหานํ;

ตมุปกฺขฏํ ปริวิสยนฺติ พฺราหฺมณา, ยามิ อหํ อนฺธกวินฺทํ ภุตฺตุ’’นฺติฯ