เอวํ ภควา ตาหิ เปตีหิ วุตฺตํ คาถํ วตฺวา ตาสํ ปวตฺติํ กเถตฺวา ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสตฺวา อุปริ สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณิํสูติฯ

โภคสํหรณเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. เสฏฺฐิปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา

สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานีติ อิทํ เสฏฺฐิปุตฺตเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน โข ปน สมเยน ราชา ปเสนทิ โกสโล อลงฺกตปฺปฏิยตฺโต หตฺถิกฺขนฺธวรคโต มหติยา ราชิทฺธิยา มหนฺเตน ราชานุภาเวน นครํ อนุสญฺจรนฺโต อญฺญตรสฺมิํ เคเห อุปริปาสาเท วาตปานํ วิวริตฺวา ตํ ราชวิภูติํ โอโลเกนฺติํ รูปสมฺปตฺติยา เทวจฺฉราปฏิภาคํ เอกํ อิตฺถิํ ทิสฺวา อทิฏฺฐปุพฺเพ อารมฺมเณ สหสา สมุปฺปนฺเนน กิเลสสมุทาจาเรน ปริยุฏฺฐิตจิตฺโต สติปิ กุลรูปาจาราทิคุณวิเสสสมฺปนฺเน อนฺเตปุรชเน สภาวลหุกสฺส ปน ทุทฺทมสฺส จิตฺตสฺส วเสน ตสฺสํ อิตฺถิยํ ปฏิพทฺธมานโส หุตฺวา ปจฺฉาสเน นิสินฺนสฺส ปุริสสฺส ‘‘อิมํ ปาสาทํ อิมญฺจ อิตฺถิํ อุปธาเรหี’’ติ สญฺญํ ทตฺวา ราชเคหํ ปวิฏฺโฐฯ อญฺญํ สพฺพํ อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุมฺหิ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อยํ ปน วิเสโส – อิธ ปุริโส สูริเย อนตฺถงฺคเตเยว อาคนฺตฺวา นครทฺวาเร ถกิเต อตฺตนา อานีตํ อรุณวณฺณมตฺติกํ อุปฺปลานิ จ นครทฺวารกวาเฏ ลคฺเคตฺวา นิปชฺชิตุํ เชตวนํ อคมาสิฯ ราชา ปน สิริสยเน วาสูปคโต มชฺฌิมยาเม ส-อิติ น-อิติ ทุ-อิติ โส-อิติ จ อิมานิ จตฺตาริ อกฺขรานิ มหตา กณฺเฐน อุจฺจาริตานิ วิย วิสฺสรวเสน อสฺโสสิฯ

ตานิ กิร อตีเต กาเล สาวตฺถิวาสีหิ จตูหิ เสฏฺฐิปุตฺเตหิ โภคมทมตฺเตหิ โยพฺพนกาเล ปารทาริกกมฺมวเสน พหุํ อปุญฺญํ ปสเวตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตสฺเสว นครสฺส สมีเป โลหกุมฺภิยํ นิพฺพตฺติตฺวา ปจฺจมาเนหิ โลหกุมฺภิยา มุขวฏฺฏิํ ปตฺวา เอเกกํ คาถํ วตฺถุกาเมหิ อุจฺจาริตานํ ตาสํ คาถานํ อาทิอกฺขรานิ , เต ปฐมกฺขรเมว วตฺวา เวทนาปฺปตฺตา หุตฺวา โลหกุมฺภิํ โอตริํสุฯ

ราชา ปน ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภีตตสิโต สํวิคฺโค โลมหฏฺฐชาโต ตํ รตฺตาวเสสํ ทุกฺเขน วีตินาเมตฺวา วิภาตาย รตฺติยา ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ ปวตฺติํ กเถสิฯ ปุโรหิโต ราชานํ ภีตตสิตํ ญตฺวา ลาภคิทฺโธ ‘‘อุปฺปนฺโน โข อยํ มยฺหํ พฺราหฺมณานญฺจ ลาภุปฺปาทนุปาโย’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มหาราช, มหา วตายํ อุปทฺทโว อุปฺปนฺโน, สพฺพจตุกฺกํ ยญฺญํ ยชาหี’’ติ อาหฯ ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ ‘‘สพฺพจตุกฺกยญฺญสฺส อุปกรณานิ สชฺเชถา’’ติฯ ตํ สุตฺวา มลฺลิกา เทวี ราชานํ เอวมาห – ‘‘กสฺมา, มหาราช, พฺราหฺมณสฺส วจนํ สุตฺวา อเนกปาณวธหิํสนกกิจฺจํ กาตุกาโมสิ, นนุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจาโร ภควา ปุจฺฉิตพฺโพ? ยถา จ เต ภควา พฺยากริสฺสติ, ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติฯ ราชา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘น, มหาราช, ตโตนิทานํ ตุยฺหํ โกจิ อนฺตราโย’’ติ วตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย เตสํ โลหกุมฺภินิรเย นิพฺพตฺตสตฺตานํ ปวตฺติํ กเถตฺวา เตหิ ปจฺเจกํ อุจฺจาเรตุํ อารทฺธคาถาโย –

[802]

‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส;

นิรเย ปจฺจมานานํ, กทา อนฺโต ภวิสฺสติฯ

[803]

‘‘นตฺถิ อนฺโต กุโต อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ;

ตถา หิ ปกตํ ปาปํ, ตุยฺหํ มยฺหญฺจ มาริสาฯ

[804]

‘‘ทุชฺชีวิตมชีวิมฺห, เย สนฺเต น ททมฺหเส;

สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโนฯ

[805]

‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;

วทญฺญู สีลสมฺปนฺโน, กาหามิ กุสลํ พหุ’’นฺติฯ –

ปริปุณฺณํ กตฺวา กเถสิฯ

[802] ตตฺถ สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานีติ วสฺสานํ สฏฺฐิสหสฺสานิฯ ตสฺมิํ กิร โลหกุมฺภินิรเย นิพฺพตฺตสตฺโต อโธ โอคจฺฉนฺโต ติํสาย วสฺสสหสฺเสหิ เหฏฺฐิมตลํ ปาปุณาติ, ตโต อุทฺธํ อุคฺคจฺฉนฺโตปิ ติํสาย เอว วสฺสสหสฺเสหิ มุขวฏฺฏิปเทสํ ปาปุณาติ, ตาย สญฺญาย โส ‘‘สฏฺฐิวสฺสสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ สพฺพโส’’ติ คาถํ วตฺตุกาโม ส-อิติ วตฺวา อธิมตฺตเวทนาปฺปตฺโต หุตฺวา อโธมุโข ปติฯ ภควา ปน ตํ รญฺโญ ปริปุณฺณํ กตฺวา กเถสิฯ เอส นโย เสสคาถาสุปิฯ ตตฺถ กทา อนฺโต ภวิสฺสตีติ โลหกุมฺภินิรเย ปจฺจมานานํ อมฺหากํ กทา นุ โข อิมสฺส ทุกฺขสฺส อนฺโต ปริโยสานํ ภวิสฺสติฯ

[803] ตถา หีติ ยถา ตุยฺหํ มยฺหญฺจ อิมสฺส ทุกฺขสฺส นตฺถิ อนฺโต, น อนฺโต ปฏิทิสฺสติ, ตถา เตน ปกาเรน ปาปกํ กมฺมํ ปกตํ ตยา มยา จาติ วิภตฺติํ วิปริณาเมตฺวา วตฺตพฺพํฯ

[804] ทุชฺชีวิตนฺติ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ ชีวิตํฯ เย สนฺเตติ เย มยํ สนฺเต วิชฺชมาเน เทยฺยธมฺเมฯ น ททมฺหเสติ น อทมฺหฯ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโน’’ติ วุตฺตํฯ

[805] โสหนฺติ โส อหํฯ นูนาติ ปริวิตกฺเก นิปาโตฯ อิโตติ อิมสฺมา โลหกุมฺภินิรยาฯ คนฺตฺวาติ อปคนฺตฺวาฯ โยนิํ ลทฺธาน มานุสินฺติ มนุสฺสโยนิํ มนุสฺสตฺตภาวํ ลภิตฺวาฯ วทญฺญูติ ปริจฺจาคสีโล, ยาจกานํ วา วจนญฺญูฯ สีลสมฺปนฺโนติ สีลาจารสมฺปนฺโนฯ กาหามิ กุสลํ พหุนฺติ ปุพฺเพ วิย ปมาทํ อนาปชฺชิตฺวา พหุํ ปหูตํ กุสลํ ปุญฺญกมฺมํ กริสฺสามิ, อุปจินิสฺสามีติ อตฺโถฯ

สตฺถา อิมา คาถาโย วตฺวา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน มตฺติการตฺตุปฺปลหารโก ปุริโส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ ราชา สญฺชาตสํเวโค ปรปริคฺคเห อภิชฺฌํ ปหาย สทารสนฺตุฏฺโฐ อโหสีติฯ

เสฏฺฐิปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. สฏฺฐิกูฏเปตวตฺถุวณฺณนา

กิํ นุ อุมฺมตฺตรูโปวาติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อญฺญตรํ เปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อตีเต กิร พาราณสินคเร อญฺญตโร ปีฐสปฺปี สาลิตฺตกปโยเค กุสโล, ตหิํ สกฺขรขิปนสิปฺเป นิปฺผตฺติํ คโต นครทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา สกฺขรปหาเรหิ หตฺถิอสฺสมนุสฺสรถกูฏาคารธชปุณฺณฆฏาทิรูปานิ นิคฺโรธปตฺเตสุ ทสฺเสติฯ นครทารกา อตฺตโน กีฬนตฺถาย มายกฑฺฒมาสกาทีนิ ทตฺวา ยถารุจิ ตานิ สิปฺปานิ การาเปนฺติฯ

อเถกทิวสํ พาราณสิราชา นครโต นิกฺขมิตฺวา ตํ นิคฺโรธมูลํ อุปคโต นิคฺโรธปตฺเตสุ หตฺถิรูปาทิวเสน นานาวิธรูปวิภตฺติโย อปฺปิตา ทิสฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ – ‘‘เกน นุ โข อิเมสุ นิคฺโรธปตฺเตสุ เอวํ นานาวิธรูปวิภตฺติโย กตา’’ติ? มนุสฺสา ตํ ปีฐสปฺปิํ ทสฺเสสุํ ‘‘เทว, อิมินา กตา’’ติ ฯ ราชา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เอวมาห – ‘‘สกฺกา นุ โข, ภเณ, มยา ทสฺสิตสฺส เอกสฺส ปุริสสฺส กเถนฺตสฺส อชานนฺตสฺเสว กุจฺฉิยํ อชลณฺฑิกาหิ ปูเรตุ’’นฺติ? ‘‘สกฺกา, เทวา’’ติฯ ราชา ตํ อตฺตโน ราชภวนํ เนตฺวา พหุภาณิเก ปุโรหิเต นิพฺพินฺนรูโป ปุโรหิตํ ปกฺโกสาเปตฺวา เตน สห วิวิตฺเต โอกาเส สาณิปาการปริกฺขิตฺเต นิสีทิตฺวา มนฺตยมาโน ปีฐสปฺปิํ ปกฺโกสาเปสิฯ ปีฐสปฺปี นาฬิมตฺตา อชลณฺฑิกา อาทายาคนฺตฺวา รญฺโญ อาการํ ญตฺวา ปุโรหิตาภิมุโข นิสินฺโน เตน มุเข วิวเฏ สาณิปาการวิวเรน เอเกกํ อชลณฺฑิกํ ตสฺส คลมูเล ปติฏฺฐาเปสิฯ โส ลชฺชาย อุคฺคิลิตุํ อสกฺโกนฺโต สพฺพา อชฺโฌหริฯ อถ นํ ราชา อชลณฺฑิกาหิ ปูริโตทรํ วิสฺสชฺชิ – ‘‘คจฺฉ, พฺราหฺมณ, ลทฺธํ ตยา พหุภาณิตาย ผลํ, มทฺทนผลปิยงฺคุตจาทีหิ อภิสงฺขตํ ปานกํ ปิวิตฺวา อุจฺฉฑฺเฑหิ, เอวํ เต โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตสฺส จ ปีฐสปฺปิสฺส เตน กมฺเมน อตฺตมโน หุตฺวา จุทฺทส คาเม อทาสิฯ โส คาเม ลภิตฺวา อตฺตานํ สุเขนฺโต ปีเณนฺโต ปริชนมฺปิ สุเขนฺโต ปีเณนฺโต สมณพฺราหฺมณาทีนํ ยถารหํ กิญฺจิ เทนฺโต ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ อตฺถํ อหาเปนฺโต สุเขเนว ชีวติ, อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ สิปฺปํ สิกฺขนฺตานํ ภตฺตเวตนํ เทติฯ