10. ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุวณฺณนา

อนฺตลิกฺขสฺมิํ ติฏฺฐนฺโตติ อิทํ ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุฯ ภควติ กุสินารายํ อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเน ยมกสาลานมนฺตเร ปรินิพฺพุเต ธาตุวิภาเค จ กเต ราชา อชาตสตฺตุ อตฺตนา ลทฺธธาตุภาคํ คเหตฺวา สตฺต วสฺสานิ สตฺต จ มาเส สตฺต จ ทิวเส พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺโต อุฬารปูชํ ปวตฺเตสิฯ ตตฺถ อสงฺเขยฺยา อปฺปเมยฺยา มนุสฺสา จิตฺตานิ ปสาเทตฺวา สคฺคูปคา อเหสุํ, ฉฬาสีติมตฺตานิ ปน ปุริสสหสฺสานิ จิรกาลภาวิเตน อสฺสทฺธิเยน มิจฺฉาทสฺสเนน จ วิปลฺลตฺถจิตฺตา ปสาทนีเยปิ ฐาเน อตฺตโน จิตฺตานิ ปโทเสตฺวา เปเตสุ อุปฺปชฺชิํสุฯ ตสฺมิํเยว ราชคเห อญฺญตรสฺส วิภวสมฺปนฺนสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ภริยา ธีตา สุณิสา จ ปสนฺนจิตฺตา ‘‘ธาตุปูชํ กริสฺสามา’’ติ คนฺธปุปฺผาทีนิ คเหตฺวา ธาตุฏฺฐานํ คนฺตุํ อารทฺธาฯ โส กุฏุมฺพิโก ‘‘กิํ อฏฺฐิกานํ ปูชเนนา’’ติ ตา ปริภาเสตฺวา ธาตุปูชํ วิวณฺเณสิฯ ตาปิ ตสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ธาตุปูชํ กตฺวา เคหํ อาคตา ตาทิเสน โรเคน อภิภูตา นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ โส ปน โกเธน อภิภูโต นจิรสฺเสว กาลํ กตฺวา เตน ปาปกมฺเมน เปเตสุ นิพฺพตฺติฯ

อเถกทิวสํ อายสฺมา มหากสฺสโป สตฺเตสุ อนุกมฺปาย ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา มนุสฺสา เต เปเต ตา จ เทวตาโย ปสฺสนฺติฯ ตถา ปน กตฺวา เจติยงฺคเณ ฐิโต ตํ ธาตุวิวณฺณกํ เปตํ ตีหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ ตสฺส โส เปโต พฺยากาสิ –

[507]

‘‘อนฺตลิกฺขสฺมิํ ติฏฺฐนฺโต, ทุคฺคนฺโธ ปูติ วายสิ;

มุขญฺจ เต กิมโย ปูติคนฺธํ, ขาทนฺติ กิํ กมฺมมกาสิ ปุพฺเพฯ

[508]

‘‘ตโต สตฺถํ คเหตฺวาน, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนํ;

ขาเรน ปริปฺโผสิตฺวา, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนํฯ

[509]

‘‘กิํ นุ กาเยน วาจาย, มนสา ทุกฺกฏํ กตํ;

กิสฺสกมฺมวิปาเกน, อิทํ ทุกฺขํ นิคจฺฉสี’’ติฯ

[510]

‘‘อหํ ราชคเห รมฺเม, รมณีเย คิริพฺพเช;

อิสฺสโร ธนธญฺญสฺส, สุปหูตสฺส มาริสฯ

[511]

‘‘ตสฺสายํ เม ภริยา จ, ธีตา จ สุณิสา จ เม;

ตา มาลํ อุปฺปลญฺจาปิ, ปจฺจคฺฆญฺจ วิเลปนํ;

ถูปํ หรนฺติโย วาเรสิํ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยาฯ

[512]

‘‘ฉฬาสีติสหสฺสานิ , มยํ ปจฺจตฺตเวทนา;

ถูปปูชํ วิวณฺเณตฺวา, ปจฺจาม นิรเย ภุสํฯ

[513]

‘‘เย จ โข ถูปปูชาย, วตฺตนฺเต อรหโต มเห;

อาทีนวํ ปกาเสนฺติ, วิเวจเยถ เน ตโตฯ

[514]

‘‘อิมา จ ปสฺส อยนฺติโย, มาลธารี อลงฺกตา;

มาลาวิปากํนุโภนฺติโย, สมิทฺธา จ ตา ยสสฺสินิโยฯ

[515]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวาน อจฺเฉรํ, อพฺภุตํ โลมหํสนํ;

นโม กโรนฺติ สปฺปญฺญา, วนฺทนฺติ ตํ มหามุนิํฯ

[516]

‘‘โสหํ นูน อิโต คนฺตฺวา, โยนิํ ลทฺธาน มานุสิํ;

ถูปปูชํ กริสฺสามิ, อปฺปมตฺโต ปุนปฺปุน’’นฺติฯ

[507-8] ตตฺถ ทุคฺคนฺโธติ อนิฏฺฐคนฺโธ, กุณปคนฺธคนฺธีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปูติ วายสี’’ติฯ ตโตติ ทุคฺคนฺธวายนโต กิมีหิ ขายิตพฺพโต จ อุปริฯ สตฺตํ คเหตฺวาน, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนนฺติ กมฺมสญฺโจทิตา สตฺตา นิสิตธารํ สตฺถํ คเหตฺวา ปุนปฺปุนํ ตํ วณมุขํ อวกนฺตนฺติฯ ขาเรน ปริปฺโผสิตฺวา, โอกฺกนฺตนฺติ ปุนปฺปุนนฺติ อวกนฺติตฏฺฐาเน ขาโรทเกน อาสิญฺจิตฺวา ปุนปฺปุนมฺปิ อวกนฺตนฺติฯ

[510] อิสฺสโร ธนธญฺญสฺส, สุปหูตสฺสาติ อติวิย ปหูตสฺส ธนสฺส ธญฺญสฺส จ อิสฺสโร สามี, อฑฺโฒ มหทฺธโนติ อตฺโถฯ

[511] ตสฺสายํ เม ภริยา จ, ธีตา จ สุณิสา จาติ ตสฺส มยฺหํ อยํ ปุริมตฺตภาเว ภริยา, อยํ ธีตา, อยํ สุณิสาฯ ตา เทวภูตา อากาเส ฐิตาติ ทสฺเสนฺโต วทติฯ ปจฺจคฺฆนฺติ อภินวํฯ ถูปํ หรนฺติโย วาเรสินฺติ ถูปํ ปูเชตุํ อุปเนนฺติโย ธาตุํ วิวณฺเณนฺโต ปฏิกฺขิปิํฯ ตํ ปาปํ ปกตํ มยาติ ตํ ธาตุวิวณฺณนปาปํ กตํ สมาจริตํ มยาติ วิปฺปฏิสารปฺปตฺโต วทติฯ

[512] ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ฉสหสฺสาธิกา อสีติสหสฺสมตฺตาฯ มยนฺติ เต เปเต อตฺตนา สทฺธิํ สงฺคเหตฺวา วทติฯ ปจฺจตฺตเวทนาติ วิสุํ วิสุํ อนุภุยฺยมานทุกฺขเวทนาฯ นิรเยติ พลทุกฺขตาย เปตฺติวิสยํ นิรยสทิสํ กตฺวา อาหฯ

[513] เย จ โข ถูปปูชาย, วตฺตนฺเต อรหโต มเหติ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ถูปํ อุทฺทิสฺส ปูชามเห ปวตฺตมาเน อหํ วิย เย ถูปปูชาย อาทีนวํ โทสํ ปกาเสนฺติฯ เต ปุคฺคเล ตโต ปุญฺญโต วิเวจเยถ วิเวจาปเยถ, ปริพาหิเร ชนเยถาติ อญฺญาปเทเสน อตฺตโน มหาชานิยตํ วิภาเวติฯ

[514] อายนฺติโยติ อากาเสน อาคจฺฉนฺติโยฯ มาลาวิปากนฺติ ถูเป กตมาลาปูชาย วิปากํ ผลํฯ สมิทฺธาติ ทิพฺพสมฺปตฺติยา สมิทฺธาฯ ตา ยสสฺสินิโยติ ตา ปริวารวนฺติโยฯ

[515] ตญฺจ ทิสฺวานาติ ตสฺส อติปริตฺตสฺส ปูชาปุญฺญสฺส อจฺฉริยํ อพฺภุตํ โลมหํสนํ อติอุฬารํ วิปากวิเสสํ ทิสฺวาฯ นโม กโรนฺติ สปฺปญฺญา, วนฺทนฺติ ตํ มหามุนินฺติ, ภนฺเต กสฺสป, อิมา อิตฺถิโย ตํ อุตฺตมปุญฺญกฺเขตฺตภูตํ วนฺทนฺติ อภิวาเทนฺติ, นโม กโรนฺติ นมกฺการญฺจ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ

[516] อถ โส เปโต สํวิคฺคมานโส สํเวคานุรูปํ อายติํ อตฺตนา กาตพฺพํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสหํ นูนา’’ติ คาถมาหฯ ตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

เอวํ เปเตน วุตฺโต มหากสฺสโป ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ

ธาตุวิวณฺณเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย เปตวตฺถุสฺมิํ

ทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส

ตติยสฺส จูฬวคฺคสฺส อตฺถสํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มหาวคฺโค

1. อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุวณฺณนา

เวสาลี นาม นครตฺถิ วชฺชีนนฺติ อิทํ อมฺพสกฺกรเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เชตวเน วิหรนฺเต อมฺพสกฺกโร นาม ลิจฺฉวิราชา มิจฺฉาทิฏฺฐิโก นตฺถิกวาโท เวสาลิยํ รชฺชํ กาเรสิฯ เตน จ สมเยน เวสาลินคเร อญฺญตรสฺส วาณิชสฺส อาปณสมีเป จิกฺขลฺลํ โหติ, ตตฺถ พหู ชนา อุปฺปติตฺวา อติกฺกมนฺตา กิลมนฺติ, เกจิ กทฺทเมน ลิมฺปนฺติฯ ตํ ทิสฺวา โส วาณิโช ‘‘มา อิเม มนุสฺสา กลลํ อกฺกมิํสู’’ติ อปคตทุคฺคนฺธํ สงฺขวณฺณปฏิภาคํ โคสีสฏฺฐิํ อาหราเปตฺวา นิกฺขิปาเปสิฯ ปกติยา จ สีลวา อโหสิ อกฺโกธโน สณฺหวาโจ, ปเรสญฺจ ยถาภูตํ คุณํ กิตฺเตติฯ

โส เอกสฺมิํ ทิวเส อตฺตโน สหายสฺส นฺหายนฺตสฺส ปมาเทน อโนโลเกนฺตสฺส นิวาสนวตฺถํ กีฬาธิปฺปาเยน อปนิธาย ตํ ทุกฺขาเปตฺวา อทาสิฯ ภาคิเนยฺโย ปนสฺส โจริกาย ปรเคหโต ภณฺฑํ อาหริตฺวา ตสฺเสว อาปเณ นิกฺขิปิฯ ภณฺฑสามิกา วีมํสนฺตา ภณฺเฑน สทฺธิํ ตสฺส ภาคิเนยฺยํ ตญฺจ รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ ราชา ‘‘อิมสฺส สีสํ ฉินฺทถ, ภาคิเนยฺยํ ปนสฺส สูเล อาโรเปถา’’ติ อาณาเปสิฯ ราชปุริสา ตถา อกํสุฯ โส กาลํ กตฺวา ภุมฺมเทเวสุ อุปฺปชฺชิฯ โส โคสีเสน เสตุโน กตตฺตา เสตวณฺณํ ทิพฺพํ มโนชวํ อสฺสาชานียํ ปฏิลภิ, คุณวนฺตานํ วณฺณกถเนน ตสฺส คตฺตโต ทิพฺพคนฺโธ วายติ, สาฏกสฺส ปน อปนิหิตตฺตา นคฺโค อโหสิฯ โส อตฺตนา ปุพฺเพ กตกมฺมํ โอโลเกนฺโต ตทนุสาเรน อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ สูเล อาโรปิตํ ทิสฺวา กรุณาย โจทิยมาโน มโนชวํ อสฺสํ อภิรุหิตฺวา อฑฺฒรตฺติสมเย ตสฺส สูลา โรปิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา อวิทูเร ฐิโต ‘‘ชีว, โภ, ชีวิตเมว เสยฺโย’’ติ ทิวเส ทิวเส วทติฯ