3. จูฬวคฺโค

1. อภิชฺชมานเปตวตฺถุวณฺณนา

อภิชฺชมาเน วาริมฺหีติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อญฺญตรํ ลุทฺทเปตํ อารพฺภ วุตฺตํฯ พาราณสิยํ กิร อปรทิสาภาเค ปารคงฺคาย วาสภคามํ อติกฺกมิตฺวา จุนฺทฏฺฐิลนามเก คาเม เอโก ลุทฺทโก อโหสิฯ โส อรญฺเญ มิเค วธิตฺวา วรมํสํ องฺคาเร ปจิตฺวา ขาทิตฺวา อวเสสํ ปณฺณปุเฏ พนฺธิตฺวา กาเชน คเหตฺวา คามํ อาคจฺฉติฯ ตํ พาลทารกา คามทฺวาเร ทิสฺวา ‘‘มํสํ เม เทหิ, มํสํ เม เทหี’’ติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา อุปธาวนฺติฯ โส เตสํ โถกํ โถกํ มํสํ เทติฯ อเถกทิวสํ มํสํ อลภิตฺวา อุทฺทาลกปุปฺผํ ปิฬนฺธิตฺวา พหุญฺจ หตฺเถน คเหตฺวา คามํ คจฺฉนฺตํ ตํ ทารกา คามทฺวาเร ทิสฺวา ‘‘มํสํ เม เทหิ, มํสํ เม เทหี’’ติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา อุปธาวิํสุฯ โส เตสํ เอเกกํ ปุปฺผมญฺชริํ อทาสิฯ

อถ อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เปเตสุ นิพฺพตฺโต นคฺโค วิรูปรูโป ภยานกทสฺสโน สุปิเนปิ อนฺนปานํ อชานนฺโต สีเส อาพนฺธิตอุทฺทาลกกุสุมมาลากลาโป ‘‘จุนฺทฏฺฐิลายํ ญาตกานํ สนฺติเก กิญฺจิ ลภิสฺสามี’’ติ คงฺคาย อุทเก อภิชฺชมาเน ปฏิโสตํ ปทสา คจฺฉติฯ เตน จ สมเยน โกลิโย นาม รญฺโญ พิมฺพิสารสฺส มหามตฺโต กุปิตํ ปจฺจนฺตํ วูปสเมตฺวา ปฏินิวตฺเตนฺโต หตฺถิอสฺสาทิปริวารพลํ ถลปเถน เปเสตฺวา สยํ คงฺคาย นทิยา อนุโสตํ นาวาย อาคจฺฉนฺโต ตํ เปตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปุจฺฉนฺโต –

[387]

‘‘อภิชฺชมาเน วาริมฺหิ, คงฺคาย อิธ คจฺฉสิ;

นคฺโค ปุพฺพทฺธเปโตว, มาลธารี อลงฺกโต;

กุหิํ คมิสฺสสิ เปต, กตฺถ วาโส ภวิสฺสตี’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ อภิชฺชมาเนติ ปทนิกฺเขเปน อภิชฺชมาเน สงฺฆาเต, วาริมฺหิ คงฺคายาติ คงฺคาย นทิยา อุทเกฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ฐาเนฯ

ปุพฺพทฺธเปโตวาติ กายสฺส ปุริมทฺเธน อเปโต วิย อเปตโยนิโก เทวปุตฺโต วิยฯ กถํ? มาลธารี อลงฺกโตติ, มาลาหิ ปิฬนฺธิตฺวา อลงฺกตสีสคฺโคติ อตฺโถฯ กตฺถ วาโส ภวิสฺสตีติ กตรสฺมิํ คาเม เทเส วา ตุยฺหํ นิวาโส ภวิสฺสติ, ตํ กเถหีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยํ ตทา เตน เปเตน โกลิเยน จ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติการา –

[388]

‘‘จุนฺทฏฺฐิลํ คมิสฺสามิ, เปโต โส อิติ ภาสติ;

อนฺตเร วาสภคามํ, พาราณสิญฺจ สนฺติเกฯ

[389]

‘‘ตญฺจ ทิสฺวา มหามตฺโต, โกลิโย อิติ วิสฺสุโต;

สตฺตุํ ภตฺตญฺจ เปตสฺส, ปีตกญฺจ ยุคํ อทาฯ

[390]

‘‘นาวาย ติฏฺฐมานาย, กปฺปกสฺส อทาปยิ;

กปฺปกสฺส ปทินฺนมฺหิ, ฐาเน เปตสฺส ทิสฺสถฯ

[391]

‘‘ตโต สุวตฺถวสโน, มาลธารี อลงฺกโต;

ฐาเน ฐิตสฺส เปตสฺส, ทกฺขิณา อุปกปฺปถ;

ตสฺมา ทชฺเชถ เปตานํ, อนุกมฺปาย ปุนปฺปุน’’นฺติฯ – คาถาโย อโวจุํ;

[388] ตตฺถ จุนฺทฏฺฐิลนฺติ เอวํนามกํ คามํฯ อนฺตเร วาสภคามํ, พาราณสิญฺจ สนฺติเกติ วาสภคามสฺส จ พาราณสิยา จ เวมชฺเฌฯ อนฺตรา-สทฺทโยเคน เหตํ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนํฯ พาราณสิยา สนฺติเก หิ โส คาโมติฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – อนฺตเร วาสภคามสฺส จ พาราณสิยา จ โย จุนฺทฏฺฐิลนามโก คาโม พาราณสิยา อวิทูเร, ตํ คามํ คมิสฺสามีติฯ

[389] โกลิโย อิติ วิสฺสุโตติ โกลิโยติ เอวํปกาสิตนาโมฯ สตฺตุํ ภตฺตญฺจาติ สตฺตุญฺเจว ภตฺตญฺจฯ ปีตกญฺจ ยุคํ อทาติ ปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ เอกํ วตฺถยุคญฺจ อทาสิฯ

[390] กทา อทาสีติ เจ อาห นาวาย ติฏฺฐมานายฯ

กปฺปกสฺส อทาปยีติ คจฺฉนฺติํ นาวํ ฐเปตฺวา ตตฺถ เอกสฺส นฺหาปิตสฺส อุปาสกสฺส ทาเปสิ , ทินฺนมฺหิ วตฺถยุเคติ โยชนาฯ ฐาเนติ ฐานโส ตงฺขณญฺเญวฯ เปตสฺส ทิสฺสถาติ เปตสฺส สรีเร ปญฺญายิตฺถ, ตสฺส นิวาสนปารุปนวตฺถํ สมฺปชฺชิฯ เตนาห ‘‘ตโต สุวตฺถวสโน, มาลธารี อลงฺกโต’’ติ, สุวตฺถวสโน มาลาภรเณหิ สุมณฺฑิตปสาธิโตฯ ฐาเน ฐิตสฺส เปตสฺส, ทกฺขิณา อุปกปฺปถาติ ทกฺขิเณยฺยฏฺฐาเน ฐิตา ปเนสา ทกฺขิณา ตสฺส เปตสฺส ยสฺมา อุปกปฺปติ, วินิโยคํ อคมาสิฯ ตสฺมา ทชฺเชถ เปตานํ, อนุกมฺปาย ปุนปฺปุนนฺติ เปตานํ อนุกมฺปาย เปเต อุทฺทิสฺส ปุนปฺปุนํ ทกฺขิณํ ทเทยฺยาติ อตฺโถฯ

อถ โส โกลิยมหามตฺโต ตํ เปตํ อนุกมฺปมาโน ทานวิธิํ สมฺปาเทตฺวา อนุโสตํ อาคนฺตฺวา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต พาราณสิํ สมฺปาปุณิฯ ภควา จ เตสํ อนุคฺคหตฺถํ อากาเสน อาคนฺตฺวา คงฺคาตีเร อฏฺฐาสิฯ โกลิยมหามตฺโตปิ นาวาโต โอตริตฺวา หฏฺฐปหฏฺโฐ ภควนฺตํ นิมนฺเตสิ – ‘‘อธิวาเสถ เม, ภนฺเต, ภควา อชฺชตนาย ภตฺตํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวนฯ โส ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา ตาวเทว รมณีเย ภูมิภาเค มหนฺตํ สาขามณฺฑปํ อุปริ จตูสุ จ ปสฺเสสุ นานาวิราควณฺณวิจิตฺตวิวิธวสนสมลงฺกตํ กาเรตฺวา ตตฺถ ภควโต อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ

อถ โส มหามตฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน เหฏฺฐา อตฺตโน วุตฺตวจนํ เปตสฺส จ ปฏิวจนํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิฯ จินฺติตสมนนฺตรเมว พุทฺธานุภาวสญฺโจทิโต สุวณฺณหํสคโณ วิย ธตรฏฺฐหํสราชํ ภิกฺขุสงฺโฆ ธมฺมราชํ สมฺปริวาเรสิฯ ตาวเทว มหาชโน สนฺนิปติ ‘‘อุฬารา ธมฺมเทสนา ภวิสฺสตี’’ติฯ ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานโส มหามตฺโต พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน สนฺตปฺเปสิฯ ภควา กตภตฺตกิจฺโจ มหาชนสฺส อนุกมฺปาย ‘‘พาราณสิสมีปคามวาสิโน สนฺนิปตนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ สพฺเพ จ เต อิทฺธิพเลน มหาชนา สนฺนิปติํสุ, อุฬาเร จสฺส เปเต ปากเฏ อกาสิฯ

เตสุ เกจิ ฉินฺนภินฺนปิโลติกขณฺฑธรา, เกจิ อตฺตโน เกเสเหว ปฏิจฺฉาทิตโกปินา, เกจิ นคฺคา ยถาชาตรูปา ขุปฺปิปาสาภิภูตา ตจปริโยนทฺธา อฏฺฐิมตฺตสรีรา อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺตา มหาชนสฺส ปจฺจกฺขโต ปญฺญายิํสุฯ

อถ ภควา ตถารูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสิ, ยถา เต เอกชฺฌํ สนฺนิปติตฺวา อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ มหาชนสฺส ปเวเทสุํฯ ตมตฺถํ ทีเปนฺตา สงฺคีติการา –

[392]

‘‘สาตุนฺนวสนา เอเก, อญฺเญ เกสนิวาสนา;

เปตา ภตฺตาย คจฺฉนฺติ, ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสํฯ

[393]

‘‘ทูเร เอเก ปธาวิตฺวา, อลทฺธาว นิวตฺตเร;

ฉาตา ปมุจฺฉิตา ภนฺตา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาฯ

[394]

‘‘เกจิ ตตฺถ ปปติตฺวา, ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตา;

ปุพฺเพ อกตกลฺยาณา, อคฺคิทฑฺฒาว อาตเปฯ

[395]

‘‘มยํ ปุพฺเพ ปาปธมฺมา, ฆรณี กุลมาตโร;

สนฺเตสุ เทยฺยธมฺเมสุ, ทีปํ นากมฺห อตฺตโนฯ

[396]

‘‘ปหูตํ อนฺนปานมฺปิ, อปิสฺสุ อวกิรียติ;

สมฺมคฺคเต ปพฺพชิเต, น จ กิญฺจิ อทมฺหเสฯ

[397]

‘‘อกมฺมกามา อลสา, สาทุกามา มหคฺฆสา;

อาโลปปิณฺฑทาตาโร, ปฏิคฺคเห ปริภาสิมฺหเสฯ

[398]

‘‘เต ฆรา ตา จ ทาสิโย, ตาเนวาภรณานิ โน;

เต อญฺเญ ปริจาเรนฺติ, มยํ ทุกฺขสฺส ภาคิโนฯ

[399]

‘‘เวณี วา อวญฺญา โหนฺติ, รถการี จ ทุพฺภิกา;

จณฺฑาลี กปณา โหนฺติ, กปฺปกา จ ปุนปฺปุนํฯ

[400]

‘‘ยานิ ยานิ นิหีนานิ, กุลานิ กปณานิ จ;

เตสุ เตสฺเวว ชายนฺติ, เอสา มจฺฉริโน คติฯ

[401]

‘‘ปุพฺเพ จ กตกลฺยาณา, ทายกา วีตมจฺฉรา;

สคฺคํ เต ปริปูเรนฺติ, โอภาเสนฺติ จ นนฺทนํฯ

[402]

‘‘เวชยนฺเต จ ปาสาเท, รมิตฺวา กามกามิโน;

อุจฺจากุเลสุ ชายนฺติ, สโภเคสุ ตโต จุตาฯ

[403]

‘‘กูฏาคาเร จ ปาสาเท, ปลฺลงฺเก โปนกตฺถเต;

พีชิตงฺคา โมรหตฺเถหิ, กุเล ชาตา ยสสฺสิโนฯ

[404]

‘‘องฺกโต องฺกํ คจฺฉนฺติ, มาลธารี อลงฺกตา;

ธาติโย อุปติฏฺฐนฺติ, สายํ ปาตํ สุเขสิโนฯ

[405]

‘‘นยิทํ อกตปุญฺญานํ, กตปุญฺญานเมวิทํ;

อโสกํ นนฺทนํ รมฺมํ, ติทสานํ มหาวนํฯ

[406]

‘‘สุขํ อกตปุญฺญานํ, อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จ;

สุขญฺจ กตปุญฺญานํ, อิธ เจว ปรตฺถ จฯ

[407]

‘‘เตสํ สหพฺยกามานํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ;

กตปุญฺญา หิ โมทนฺติ, สคฺเค โภคสมงฺคิโน’’ติฯ – คาถาโย อโวจุํ;

[392] ตตฺถ สาตุนฺนวสนาติ ฉินฺนภินฺนปิโลติกขณฺฑนิวาสนาฯ เอเกติ เอกจฺเจฯ เกสนิวาสนาติ เกเสเหว ปฏิจฺฉาทิตโกปินาฯ ภตฺตาย คจฺฉนฺตีติ ‘‘อปฺเปว นาม อิโต คตา ยตฺถ วา ตตฺถ วา กิญฺจิ อุจฺฉิฏฺฐภตฺตํ วา วมิตภตฺตํ วา คพฺภมลาทิกํ วา ลเภยฺยามา’’ติ กตฺถจิเทว อฏฺฐตฺวา ฆาสตฺถาย คจฺฉนฺติฯ ปกฺกมนฺติ ทิโสทิสนฺติ ทิสโต ทิสํ อเนกโยชนนฺตริกํ ฐานํ ปกฺกมนฺติฯ

[393] ทูเรติ ทูเรว ฐาเนฯ เอเกติ เอกจฺเจ เปตาฯ ปธาวิตฺวาติ ฆาสตฺถาย อุปธาวิตฺวาฯ อลทฺธาว นิวตฺตเรติ กิญฺจิ ฆาสํ วา ปานียํ วา อลภิตฺวา เอว นิวตฺตนฺติฯ ปมุจฺฉิตาติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺเขน สญฺชาตมุจฺฉาฯ

ภนฺตาติ ปริพฺภมนฺตาฯ ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาติ ตาย เอว มุจฺฉาย อุปฺปตฺติยา ฐตฺวา อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑา วิย วิสฺสุสฺสิตฺวา ปถวิยํ ปติตาฯ

[394] ตตฺถาติ คตฏฺฐาเนฯ ภูมิยํ ปฏิสุมฺภิตาติ ปปาเต ปติตา วิย ชิฆจฺฉาทิทุกฺเขน ฐาตุํ อสมตฺถภาเวน ภูมิยํ ปติตา, ตตฺถ วา คตฏฺฐาเน ฆาสาทีนํ อลาเภน ฉินฺนาสา หุตฺวา เกนจิ ปฏิมุขํ สุมฺภิตา โปถิตา วิย ภูมิยํ ปติตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ปุพฺเพ อกตกลฺยาณาติ ปุริมภเว อกตกุสลาฯ อคฺคิทฑฺฒาว อาตเปติ นิทาฆกาเล อาตปฏฺฐาเน อคฺคินา ทฑฺฒา วิย, ขุปฺปิปาสคฺคินา ฑยฺหมานา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตีติ อตฺโถฯ

[395] ปุพฺเพติ อตีตภเวฯ ปาปธมฺมาติ อิสฺสุกีมจฺฉรีอาทิภาเวน ลามกสภาวาฯ ฆรณีติ ฆรสามินิโยฯ กุลมาตโรติ กุลทารกานํ มาตโร, กุลปุริสานํ วา มาตโรฯ ทีปนฺติ ปติฏฺฐํ, ปุญฺญนฺติ อตฺโถฯ ตญฺหิ สตฺตานํ สุคตีสุ ปติฏฺฐาภาวโต ‘‘ปติฏฺฐา’’ติ วุจฺจติฯ นากมฺหาติ น กริมฺหฯ

[396] ปหูตนฺติ พหุํฯ อนฺนปานมฺปีติ อนฺนญฺจ ปานญฺจฯ อปิสฺสุ อวกิรียตีติ สูติ นิปาตมตฺตํ, อปิ อวกิรียติ ฉฏฺฏียติฯ สมฺมคฺคเตติ สมฺมา คเต สมฺมา ปฏิปนฺเน สมฺมา ปฏิปนฺนายฯ ปพฺพชิเตติ ปพฺพชิตายฯ สมฺปทาเน หิ อิทํ ภุมฺมวจนํฯ สมฺมคฺคเต วา ปพฺพชิเต สติ ลพฺภมาเนติ อตฺโถฯ น จ กิญฺจิ อทมฺหเสติ ‘‘กิญฺจิมตฺตมฺปิ เทยฺยธมฺมํ นาทมฺหา’’ติ วิปฺปฏิสาราภิภูตา วทนฺติฯ

[397] อกมฺมกามาติ สาธูติ อกตฺตพฺพํ กมฺมํ อกุสลํ กาเมนฺตีติ อกมฺมกามา, สาธูหิ วา กตฺตพฺพํ กุสลํ กาเมนฺตีติ กมฺมกามา, น กมฺมกามาติ อกมฺมกามา , กุสลธมฺเมสุ อจฺฉนฺทิกาติ อตฺโถฯ อลสาติ กุสีตา กุสลกมฺมกรเณ นิพฺพีริยาฯ สาทุกามาติ สาตมธุรวตฺถุปิยาฯ

มหคฺฆสาติ มหาโภชนา, อุภเยนาปิ สุนฺทรญฺจ มธุรญฺจ โภชนํ ลภิตฺวา อตฺถิกานํ กิญฺจิ อทตฺวา สยเมว ภุญฺชิตาโรติ ทสฺเสติฯ อาโลปปิณฺฑทาตาโรติ อาโลปมตฺตสฺสปิ โภชนปิณฺฑสฺส ทายกาฯ ปฏิคฺคเหติ ตสฺส ปฏิคฺคณฺหนเกฯ ปริภาสิมฺหเสติ ปริภวํ กโรนฺตา ภาสิมฺห, อวมญฺญิมฺห อุปฺปณฺฑิมฺหา จาติ อตฺโถฯ

[398] เต ฆราติ ยตฺถ มยํ ปุพฺเพ ‘‘อมฺหากํ ฆร’’นฺติ มมตฺตํ อกริมฺหา, ตานิ ฆรานิ ยถาฐิตานิ, อิทานิ โน น กิญฺจิ อุปกปฺปตีติ อธิปฺปาโยฯ ตา จ ทาสิโย ตาเนวาภรณานิ โนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ โนติ อมฺหากํฯ เตติ เต ฆราทิเกฯ อญฺเญ ปริจาเรนฺติ, ปริโภคาทิวเสน วินิโยคํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ มยํ ทุกฺขสฺส ภาคิโนติ มยํ ปน ปุพฺเพ เกวลํ กีฬนปฺปสุตา หุตฺวา สาปเตยฺยํ ปหาย คมนียํ อนุคามิกํ กาตุํ อชานนฺตา อิทานิ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขสฺส ภาคิโน ภวามาติ อตฺตานํ ครหนฺตา วทนฺติฯ

[399] อิทานิ ยสฺมา เปตโยนิโต จวิตฺวา มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชนฺตาปิ สตฺตา เยภุยฺเยน ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน หีนชาติกา กปณวุตฺติโนว โหนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เวณิวา’’ติอาทินา ทฺเว คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ เวณิวาติ เวนชาติกา, วิลีวการา นฬการา โหนฺตีติ อตฺโถฯ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถฯ อวญฺญาติ อวญฺเญยฺยา, อวชานิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วมฺภนา’’ติ วา ปาโฐ, ปเรหิ พาธนียาติ อตฺโถฯ รถการีติ จมฺมการิโนฯ ทุพฺภิกาติ มิตฺตทุพฺภิกา มิตฺตานํ พาธิกาฯ จณฺฑาลีติ จณฺฑาลชาติกาฯ กปณาติ วนิพฺพกา อติวิย การุญฺญปฺปตฺตา ฯ กปฺปกาติ กปฺปกชาติกา, สพฺพตฺถ ‘‘โหนฺติ ปุนปฺปุน’’นฺติ โยชนา, อปราปรมฺปิ อิเมสุ นิหีนกุเลสุ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[400] เตสุ เตสฺเวว ชายนฺตีติ ยานิ ยานิ อญฺญานิปิ เนสาทปุกฺกุสกุลาทีนิ กปณานิ อติวิย วมฺภนิยานิ ปรมทุคฺคตานิ จ, เตสุ เตสุ เอว นิหีนกุเลสุ มจฺฉริยมเลน เปเตสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุตา นิพฺพตฺตนฺติฯ เตนาห ‘‘เอสา มจฺฉริโน คตี’’ติฯ

[401] เอวํ อกตปุญฺญานํ สตฺตานํ คติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กตปุญฺญานํ คติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺเพ จ กตกลฺยาณา’’ติ สตฺต คาถา วุตฺตาฯ ตตฺถ สคฺคํ เต ปริปูเรนฺตีติ เย ปุพฺเพ ปุริมชาติยํ กตกลฺยาณา ทายกา ทานปุญฺญาภิรตา วิคตมลมจฺเฉรา, เต อตฺตโน รูปสมฺปตฺติยา เจว ปริวารสมฺปตฺติยา จ สคฺคํ เทวโลกํ ปริปูเรนฺติ ปริปุณฺณํ กโรนฺติฯ โอภาเสนฺติ จ นนฺทนนฺติ น เกวลํ ปริปูเรนฺติเยว, อถ โข กปฺปรุกฺขาทีนํ ปภาหิ สภาเวเนว โอภาสมานมฺปิ นนฺทนวนํ อตฺตโน วตฺถาภรณชุตีหิ สรีรปฺปภาย จ อภิภวิตฺวา เจว โอภาเสตฺวา จ โชเตนฺติฯ

[402] กามกามิโนติ ยถิจฺฉิเตสุ กามคุเณสุ ยถากามํ ปริโภควนฺโตฯ อุจฺจากุเลสูติ อุจฺเจสุ ขตฺติยกุลาทีสุ กุเลสุฯ สโภเคสูติ มหาวิภเวสุฯ ตโต จุตาติ ตโต เทวโลกโต จุตาฯ

[403] กูฏาคาเร จ ปาสาเทติ กูฏาคาเร จ ปาสาเท จฯ พีชิตงฺคาติ พีชิยมานเทหาฯ โมรหตฺเถหีติ โมรปิญฺฉปฏิมณฺฑิตพีชนีหตฺเถหิฯ ยสสฺสิโนติ ปริวารวนฺโต รมนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

[404] องฺกโต องฺกํ คจฺฉนฺตีติ ทารกกาเลปิ ญาตีนํ ธาตีนญฺจ องฺกฏฺฐานโต องฺกฏฺฐานเมว คจฺฉนฺติ, น ภูมิตลนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุปติฏฺฐนฺตีติ อุปฏฺฐานํ กโรนฺติฯ สุเขสิโนติ สุขมิจฺฉนฺตา, ‘‘มา สีตํ วา อุณฺหํ วา’’ติ อปฺปกมฺปิ ทุกฺขํ ปริหรนฺตา อุปติฏฺฐนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

[405] นยิทํ อกตปุญฺญานนฺติ อิทํ โสกวตฺถุอภาวโต อโสกํ รมฺมํ รมณียํ ติทสานํ ตาวติํสเทวานํ มหาวนํ มหาอุปวนภูตํ นนฺทนํ นนฺทนวนํ อกตปุญฺญานํ น โหติ, เตหิ ลทฺธุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ

[406] อิธาติ อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก วิเสสโต ปุญฺญํ กรียติ, ตํ สนฺธายาหฯ อิธาติ วา ทิฏฺฐธมฺเมฯ ปรตฺถาติ สมฺปราเยฯ

[407] เตสนฺติ เตหิ ยถาวุตฺเตหิ เทเวหิฯ สหพฺยกามานนฺติ สหภาวํ อิจฺฉนฺเตหิฯ

โภคสมงฺคิโนติ โภเคหิ สมนฺนาคตา, ทิพฺเพหิ ปญฺจกามคุเณหิ สมปฺปิตา โมทนฺตีติ อตฺโถฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

เอวํ เตหิ เปเตหิ สาธารณโต อตฺตนา กตกมฺมสฺส จ คติยา ปุญฺญกมฺมสฺส จ คติยา ปเวทิตาย สํวิคฺคมนสฺส โกฬิยามจฺจปมุขสฺส ตตฺถ สนฺนิปติตสฺส มหาชนสฺส อชฺฌาสยานุรูปํ ภควา วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

อภิชฺชมานเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สาณวาสิตฺเถรเปตวตฺถุวณฺณนา

กุณฺฑินาคริโย เถโรติ อิทํ สตฺถริ เวฬุวเน วิหรนฺเต อายสฺมโต สาณวาสิตฺเถรสฺส ญาติเปเต อารพฺภ วุตฺตํฯ อตีเต กิร พาราณสิยํ กิตวสฺส นาม รญฺโญ ปุตฺโต อุยฺยานกีฬํ กีฬิตฺวา นิวตฺตนฺโต สุเนตฺตํ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ ปิณฺฑาย จริตฺวา นครโต นิกฺขมนฺตํ ทิสฺวา อิสฺสริยมทมตฺโต หุตฺวา ‘‘กถญฺหิ นาม มยฺหํ อญฺชลิํ อกตฺวา อยํ มุณฺฑโก คจฺฉตี’’ติ ปทุฏฺฐจิตฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต โอตริตฺวา ‘‘กจฺจิ เต ปิณฺฑปาโต ลทฺโธ’’ติ อาลปนฺโต หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ปถวิยํ ปาเตตฺวา ภินฺทิฯ อถ นํ สพฺพตฺถ ตาทิภาวปฺปตฺติยา นิพฺพิการํ กรุณาวิปฺผารโสมนสฺสนิปาตปสนฺนจิตฺตเมว โอโลเกนฺตํ อฏฺฐานาฆาเตน ทูสิตจิตฺโต ‘‘กิํ มํ กิตวสฺส รญฺโญ ปุตฺตํ น ชานาสิ, ตฺวํ โอโลกยนฺโต มยฺหํ กิํ กริสฺสสี’’ติ วตฺวา อวหสนฺโต ปกฺกามิฯ ปกฺกนฺตมตฺตสฺเสว จสฺส นรกคฺคิทาหปฏิภาโค พลวสรีรทาโห อุปฺปชฺชิฯ โส เตน มหาสนฺตาเปนาภิภูตกาโย อติพาฬฺหํ ทุกฺขเวทนาภิตุนฺโน กาลํ กตฺวา อวีจีมหานิรเย นิพฺพตฺติฯ