เถโร ตํ ปวตฺติํ อตฺตโน สนฺติกํ อุปคตานํ จตุนฺนํ ปริสานํ ปกาเสตฺวา ธมฺมกถํ กเถสิฯ เตน มหาชโน สญฺชาตสํเวโค วิคตมลมจฺเฉโร หุตฺวา ทานสีลาทิกุสลธมฺมาภิรโต อโหสีติฯ อิทํ ปน เปตวตฺถุ ทุติยสงฺคีติยํ สงฺคหํ อารุฬฺหนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
11. สุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา
อหํ ปุเร ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโนติ อิทํ สุตฺตเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? สาวตฺถิยา กิร อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ คามเก อมฺหากํ สตฺถริ อนุปฺปนฺเนเยว สตฺตนฺนํ วสฺสสตานํ อุปริ อญฺญตโร ทารโก เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺฐหิฯ ตสฺส มาตา ตสฺมิํ วยปฺปตฺเต ตสฺสตฺถาย สมานกุลโต อญฺญตรํ กุลธีตรํ อาเนสิฯ วิวาหทิวเสเยว จ โส กุมาโร สหาเยหิ สทฺธิํ นฺหายิตุํ คโต อหินา ทฏฺโฐ กาลมกาสิ, ‘‘ยกฺขคาเหนา’’ติปิ วทนฺติฯ โส ปจฺเจกพุทฺธสฺส อุปฏฺฐาเนน พหุํ กุสลกมฺมํ กตฺวา ฐิโตปิ ตสฺสา ทาริกาย ปฏิพทฺธจิตฺตตาย วิมานเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, มหิทฺธิโก ปน อโหสิ มหานุภาโวฯ
อถ โส ตํ ทาริกํ อตฺตโน วิมานํ เนตุกาโม ‘‘เกน นุ โข อุปาเยน เอสา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ กตฺวา มยา สทฺธิํ อิธ อภิรเมยฺยา’’ติ ตสฺสา ทิพฺพโภคสมฺปตฺติยา อนุภวนเหตุํ วีมํสนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ จีวรกมฺมํ กโรนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสรูเปน คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, สุตฺตเกน อตฺโถ อตฺถี’’ติ อาหฯ ‘‘จีวรกมฺมํ กโรมิ, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ภนฺเต, อสุกสฺมิํ ฐาเน สุตฺตภิกฺขํ จรถา’’ติ ตสฺสา ทาริกาย เคหํ ทสฺเสสิฯ ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ คนฺตฺวา ฆรทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ อถ สา ปจฺเจกพุทฺธํ ตตฺถ ฐิตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา ‘‘สุตฺตเกน เม อยฺโย อตฺถิโก’’ติ ญตฺวา เอกํ สุตฺตคุฬํ อทาสิฯ
อถ โส อมนุสฺโส มนุสฺสรูเปน ตสฺส ทาริกาย ฆรํ คนฺตฺวา ตสฺสา มาตรํ ยาจิตฺวา ตาย สทฺธิํ กติปาหํ วสิตฺวา ตสฺสา มาตุยา อนุคฺคหตฺถํ ตสฺมิํ เคเห สพฺพภาชนานิ หิรญฺญสุวณฺณสฺส ปูเรตฺวา สพฺพตฺถ อุปริ นามํ ลิขิ ‘‘อิทํ เทวทตฺติยํ ธนํ น เกนจิ คเหตพฺพ’’นฺติ, ตญฺจ ทาริกํ คเหตฺวา อตฺตโน วิมานํ อคมาสิฯ ตสฺสา มาตา ปหูตํ ธนํ ลภิตฺวา อตฺตโน ญาตกานํ กปณทฺธิกาทินญฺจ ทตฺวา อตฺตนา จ ปริภุญฺชิตฺวา กาลํ กโรนฺตี ‘‘มม ธีตา อาคจฺฉติ เจ, อิทํ ธนํ ทสฺเสถา’’ติ ญาตกานํ กเถตฺวา กาลมกาสิฯ
ตโต สตฺตนฺนํ วสฺสสตานํ อจฺจเยน อมฺหากํ ภควติ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุกฺกเมน สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต ตสฺสา อิตฺถิยา เตน อมนุสฺเสน สทฺธิํ วสนฺติยา อุกฺกณฺฐา อุปฺปชฺชิฯ สา ตํ ‘‘สาธุ, อยฺยปุตฺต, มํ สกญฺเญว เคหํ ปฏิเนหี’’ติ วทนฺตี –
[341]
‘‘อหํ ปุเร ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโน,
สุตฺตํ อทาสิํ อุปสงฺกมฺม ยาจิตา;
ตสฺส วิปาโก วิปุลผลูปลพฺภติ,
พหุกา จ เม อุปฺปชฺชเร วตฺถโกฏิโยฯ
[342]
‘‘ปุปฺผาภิกิณฺณํ รมิตํ วิมานํ, อเนกจิตฺตํ นรนาริเสวิตํ;
สาหํ ภุญฺชามิ จ ปารุปามิ จ, ปหูตวิตฺตา น จ ตาว ขียติฯ
[343]
‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากมนฺวยา, สุขญฺจ สาตญฺจ อิธูปลพฺภติ;
สาหํ คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสํ, กาหามิ ปุญฺญานิ นยยฺยปุตฺต ม’’นฺติฯ –
อิมา คาถา อภาสิฯ
[341] ตตฺถ ‘‘ปพฺพชิตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ อิทํ ปจฺเจกพุทฺธํ สทฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ กามาทิมลานํ อตฺตโน สนฺตานโต อนวเสสโต ปพฺพาชิตตฺตา ปหีนตฺตา ปรมตฺถโต ‘‘ปพฺพชิโต’’ติ, ภินฺนกิเลสตฺตา ‘‘ภิกฺขู’’ติ จ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ สุตฺตนฺติ กปฺปาสิยสุตฺตํฯ อุปสงฺกมฺมาติ มยฺหํ เคหํ อุปสงฺกมิตฺวาฯ
ยาจิตาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (ชา. 1.7.59) เอวํ วุตฺตาย กายวิญฺญตฺติปโยคสงฺขาตาย ภิกฺขาจริยาย ยาจิตาฯ ตสฺสาติ ตสฺส สุตฺตทานสฺสฯ วิปาโก วิปุลผลูปลพฺภตีติ วิปุลผโล อุฬารอุทโย มหาอุทโย วิปาโก เอตรหิ อุปลพฺภติ ปจฺจนุภวียติฯ พหุกาติ อเนกาฯ วตฺถโกฏิโยติ วตฺถานํ โกฏิโย, อเนกสตสหสฺสปเภทานิ วตฺถานีติ อตฺโถฯ
[342] อเนกจิตฺตนฺติ นานาวิธจิตฺตกมฺมํ, อเนเกหิ วา มุตฺตามณิอาทีหิ รตเนหิ วิจิตฺตรูปํฯ นรนาริเสวิตนฺติ ปริจารกภูเตหิ นเรหิ นารีหิ จ อุปเสวิตํฯ สาหํ ภุญฺชามีติ สา อหํ ตํ วิมานํ ปริภุญฺชามิฯ ปารุปามีติ อเนกาสุ วตฺถโกฏีสุ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิวาเสมิ เจว ปริทหามิ จฯ ปหูตวิตฺตาติ ปหูตวิตฺตูปกรณา มหทฺธนา มหาโภคาฯ น จ ตาว ขียตีติ ตญฺจ วิตฺตํ น ขียติ, น ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺฉติฯ
[343] ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากมนฺวยาติ ตสฺเสว สุตฺตทานมยปุญฺญกมฺมสฺส อนฺวยา ปจฺจยา เหตุภาเวน วิปากภูตํ สุขํ, อิฏฺฐมธุรสงฺขาตํ สาตญฺจ อิธ อิมสฺมิํ วิมาเน อุปลพฺภติฯ คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสนฺติ ปุน เอว มนุสฺสโลกํ อุปคนฺตฺวาฯ กาหามิ ปุญฺญานีติ มยฺหํ สุขวิเสสนิปฺผาทกานิ ปุญฺญานิ กริสฺสามิ, เยสํ วา มยา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธาติ อธิปฺปาโยฯ นยยฺยปุตฺต มนฺติ, อยฺยปุตฺต, มํ มนุสฺสโลกํ นย, เนหีติ อตฺโถฯ
ตํ สุตฺวา โส อมนุสฺโส ตสฺสา ปฏิพทฺธจิตฺตตาย อนุกมฺปาย คมนํ อนิจฺฉนฺโต –
[344]
‘‘สตฺต ตุวํ วสฺสสตา อิธาคตา,
ชิณฺณา จ วุฑฺฒา จ ตหิํ ภวิสฺสสิ;
สพฺเพว เต กาลกตา จ ญาตกา,
กิํ ตตฺถ คนฺตฺวาน อิโต กริสฺสสี’’ติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ สตฺตาติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโส, นิสฺสกฺเก วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ
วสฺสสตาติ วสฺสสตโต, สตฺตหิ วสฺสสเตหิ อุทฺธํ ตุวํ อิธาคตา อิมํ วิมานํ อาคตา, อิธาคตาย ตุยฺหํ สตฺต วสฺสสตานิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ชิณฺณา จ วุฑฺฒา จ ตหิํ ภวิสฺสสีติ อิธ ทิพฺเพหิ อุตุอาหาเรหิ อุปถมฺภิตตฺตภาวา กมฺมานุภาเวน เอตฺตกํ กาลํ ทหรากาเรเนว ฐิตาฯ อิโต ปน คตา กมฺมสฺส จ ปริกฺขีณตฺตา มนุสฺสานญฺจ อุตุอาหารวเสน ชราชิณฺณา วโยวุฑฺฒา จ ตหิํ มนุสฺสโลเก ภวิสฺสสิฯ กินฺติ? สพฺเพว เต กาลกตา จ ญาตกาติ ทีฆสฺส อทฺธุโน คตตฺตา ตว ญาตโยปิ สพฺเพ เอว มตา, ตสฺมา อิโต เทวโลกโต ตตฺถ มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสสิ, อวเสสมฺปิ อายุญฺจ อิเธว เขเปหิ, อิธ วสาหีติ อธิปฺปาโยฯ
เอวํ เตน วุตฺตา สา ตสฺส วจนํ อสทฺทหนฺตี ปุนเทว –
[345]
‘‘สตฺเตว วสฺสานิ อิธาคตาย เม, ทิพฺพญฺจ สุขญฺจ สมปฺปิตาย;
สาหํ คนฺตฺวา ปุนเทว มานุสํ, กาหามิ ปุญฺญานิ นยยฺยปุตฺต ม’’นฺติฯ –
คาถมาหฯ ตตฺถ สตฺเตว วสฺสานิ อิธาคตาย เมติ, อยฺยปุตฺต, มยฺหํ อิธาคตาย สตฺเตว วสฺสานิ มญฺเญ วีติวตฺตานิฯ สตฺต วสฺสสตานิ ทิพฺพสุขสมปฺปิตาย พหุมฺปิ กาลํ คตํ อสลฺลกฺเขนฺตี เอวมาหฯ
เอวํ ปน ตาย วุตฺโต โส วิมานเปโต นานปฺปการํ ตํ อนุสาสิตฺวา ‘‘ตฺวํ อิทานิ สตฺตาหโต อุตฺตริ ตตฺถ น ชีวิสฺสสิ, มาตุยา เต นิกฺขิตฺตํ มยา ทินฺนํ ธนํ อตฺถิ, ตํ สมณพฺราหฺมณานํ ทตฺวา อิเธว อุปฺปตฺติํ ปตฺเถหี’’ติ วตฺวา ตํ พาหายํ คเหตฺวา คามมชฺเฌ ฐเปตฺวา ‘‘อิธาคเต อญฺเญปิ ชเน ‘ยถาพลํ ปุญฺญานิ กโรถา’ติ โอวเทยฺยาสี’’ติ วตฺวา คโตฯ เตน วุตฺตํ –
[346]
‘‘โส ตํ คเหตฺวาน ปสยฺห พาหายํ, ปจฺจานยิตฺวาน เถริํ สุทุพฺพลํ;
วชฺเชสิ ‘อญฺญมฺปิ ชนํ อิธาคตํ, กโรถ ปุญฺญานิ สุขูปลพฺภตี’’’ติฯ
ตตฺถ โสติ โส วิมานเปโตฯ ตนฺติ ตํ อิตฺถิํฯ คเหตฺวาน ปสยฺห พาหายนฺติ ปสยฺห เนตา วิย พาหายํ ตํ คเหตฺวาฯ
ปจฺจานยิตฺวานาติ ตสฺสา ชาตสํวุฑฺฒคามํ ปุนเทว อานยิตฺวาฯ เถรินฺติ ถาวริํ, ชิณฺณํ วุฑฺฒนฺติ อตฺโถฯ สุทุพฺพลนฺติ ชราชิณฺณตาย เอว สุฏฺฐุ ทุพฺพลํฯ สา กิร ตโต วิมานโต อปคมนสมนนฺตรเมว ชิณฺณา วุฑฺฒา มหลฺลิกา อทฺธคตา วโยอนุปฺปตฺตา อโหสิฯ วชฺเชสีติ วเทยฺยาสิฯ วตฺตพฺพวจนาการญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อญฺญมฺปิ ชน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท, ตฺวมฺปิ ปุญฺญํ กเรยฺยาสิ, อญฺญมฺปิ ชนํ อิธ ตว ทสฺสนตฺถาย อาคตํ ‘‘ภทฺรมุขา, อาทิตฺตํ สีสํ วา เจลํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ทานสีลาทีนิ ปุญฺญานิ กโรถาติ, กเต จ ปุญฺเญ เอกํเสเนว ตสฺส ผลภูตํ สุขํ อุปลพฺภติ, น เอตฺถ สํสโย กาตพฺโพ’’ติ วเทยฺยาสิ โอวเทยฺยาสีติฯ
เอวญฺจ วตฺวา ตสฺมิํ คเต สา อิตฺถี อตฺตโน ญาตกานํ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา เตสํ อตฺตานํ ชานาเปตฺวา เตหิ นิยฺยาทิตธนํ คเหตฺวา สมณพฺราหฺมณานํ ทานํ เทนฺตี อตฺตโน สนฺติกํ อาคตาคตานํ –
[347]
‘‘ทิฏฺฐา มยา อกเตน สาธุนา, เปตา วิหญฺญนฺติ ตเถว มนุสฺสา;
กมฺมญฺจ กตฺวา สุขเวทนียํ, เทวา มนุสฺสา จ สุเข ฐิตา ปชา’’ติฯ –
คาถาย โอวาทมทาสิฯ
ตตฺถ อกเตนาติ อนิพฺพตฺติเตน อตฺตนา อนุปจิเตนฯ สาธุนาติ กุสลกมฺเมน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํฯ วิหญฺญนฺตีติ วิฆาตํ อาปชฺชนฺติฯ สุขเวทนียนฺติ สุขวิปากํ ปุญฺญกมฺมํฯ สุเข ฐิตาติ สุเข ปติฏฺฐิตาฯ ‘‘สุเขธิตา’’ติ วา ปาโฐ, สุเขน อภิวุฑฺฒา ผีตาติ อตฺโถฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา เปตา ตเถว มนุสฺสา อกเตน กุสเลน, กเตน จ อกุสเลน วิหญฺญมานา ขุปฺปิปาสาทินา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา ทิฏฺฐา มยาฯ สุขเวทนียํ ปน กมฺมํ กตฺวา เตน กเตน กุสลกมฺเมน, อกเตน จ อกุสลกมฺเมน เทวมนุสฺสปริยาปนฺนา ปชา สุเข ฐิตา ทิฏฺฐา มยา, อตฺตปจฺจกฺขเมตํ, ตสฺมา ปาปํ ทูรโตว ปริวชฺเชนฺตา ปุญฺญกิริยาย ยุตฺตปยุตฺตา โหถาติฯ
เอวํ ปน โอวาทํ เทนฺตี สมณพฺราหฺมณาทีนํ สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตเม ทิวเส กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติฯ ภิกฺขู ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสุํฯ
ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, วิเสสโต จ ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปวตฺติตทานสฺส มหปฺผลตํ มหานิสํสตญฺจ ปกาเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน วิคตมลมจฺเฉโร ทานาทิปุญฺญาภิรโต อโหสีติฯ
สุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
12. กณฺณมุณฺฑเปติวตฺถุวณฺณนา
โสณฺณโสปานผลกาติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต กณฺณมุณฺฑเปติํ อารพฺภ วุตฺตํฯ อตีเต กิร กสฺสปพุทฺธกาเล กิมิลนคเร อญฺญตโร อุปาสโก โสตาปนฺโน ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ สทฺธิํ สมานจฺฉนฺโท หุตฺวา อารามโรปนเสตุพนฺธนจงฺกมนกรณาทีสุ ปุญฺญกมฺเมสุ ปสุโต หุตฺวา วิหรนฺโต สงฺฆสฺส วิหารํ กาเรตฺวา เตหิ สทฺธิํ กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉติฯ เตสํ ภริยาโยปิ อุปาสิกา หุตฺวา อญฺญมญฺญํ สมคฺคา มาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา กาเลน กาลํ วิหารํ คจฺฉนฺติโย อนฺตรามคฺเค อารามสภาทีสุ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺติฯ
อเถกทิวสํ กติปยา ธุตฺตา เอกิสฺสา สภาย สนฺนิสินฺนา ตาสุ ตตฺถ วิสฺสมิตฺวา คตาสุ ตาสํ รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ตาสํ สีลาจารคุณสมฺปนฺนตํ ญตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ ‘‘โก เอตาสุ เอกิสฺสาปิ สีลเภทํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติฯ ตตฺถ อญฺญตโร ‘‘อหํ สมตฺโถ’’ติ อาหฯ เต เตน ‘‘สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรมา’’ติ อพฺภุตํ อกํสุฯ โส อเนเกหิ อุปาเยหิ วายมมาโน ตาสุ สภํ อาคตาสุ สุมุญฺจิตํ สตฺตตนฺติํ มธุรสฺสรํ วีณํ วาเทนฺโต มธุเรเนว สเรน กามปฏิสํยุตฺตคีตานิ คายนฺโต คีตสทฺเทน ตาสุ อญฺญตรํ อิตฺถิํ สีลเภทํ ปาเปนฺโต อติจารินิํ กตฺวา เต ธุตฺเต สหสฺสํ ปราเชสิฯ เต สหสฺสปราชิตา ตสฺสา สามิกสฺส อาโรเจสุํฯ
