เมนู

[256] ปสฺสานุภาวํ อปริมิตํ มมยิทนฺติ ‘‘มม อิทํ อปริมาณํ ทิพฺพานุภาวํ ปสฺสา’’ติ อตฺตโน สมฺปตฺติํ ปจฺจกฺขโต รญฺโญ ทสฺเสนฺโต วทติฯ ตยานุทิฏฺฐํ อตุลํ ทตฺวา สงฺเฆติ อริยสงฺฆสฺส อตุลํ อุฬารํ ทานํ ทตฺวา มยฺหํ อนุกมฺปาย ตยา อนุทิฏฺฐํฯ สนฺตปฺปิโต สตตํ สทา พหูหีติ อนฺนปานวตฺถาทีหิ พหูหิ เทยฺยธมฺเมหิ อริยสงฺฆํ สนฺตปฺเปนฺเตน ตยา สทา สพฺพกาลํ ยาวชีวํ ตตฺถาปิ สตตํ นิรนฺตรํ อหํ สนฺตปฺปิโต ปีณิโตฯ ยามิ อหํ สุขิโต มนุสฺสเทวาติ ‘‘ตสฺมา อหํ อิทานิ สุขิโต มนุสฺสเทว มหาราช ยถิจฺฉิตฏฺฐานํ ยามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิฯ

เอวํ เปเต อาปุจฺฉิตฺวา คเต ราชา อชาตสตฺตุ ตมตฺถํ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ, ภิกฺขู ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา อาโรเจสุํฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน มจฺเฉรมลํ ปหาย ทานาทิปุญฺญาภิรโต อโหสีติฯ

จูฬาเสฏฺฐิเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. องฺกุรเปตวตฺถุวณฺณนา

ยสฺส อตฺถาย คจฺฉามาติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต องฺกุรเปตํ อารพฺภ กเถสิฯ กามญฺเจตฺถ องฺกุโร เปโต น โหติ, ตสฺส ปน จริตํ ยสฺมา เปตสมฺพนฺธํ, ตสฺมา ตํ ‘‘องฺกุรเปตวตฺถู’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺรายํ สงฺเขปกถา – เย เต อุตฺตรมธุราธิปติโน รญฺโญ มหาสาครสฺส ปุตฺตํ อุปสาครํ ปฏิจฺจ อุตฺตราปเถ กํสโภเค อสิตญฺชนนคเร มหากํสสฺส ธีตุยา เทวคพฺภาย กุจฺฉิยํ อุปฺปนฺนา อญฺชนเทวี วาสุเทโว พลเทโว จนฺทเทโว สูริยเทโว อคฺคิเทโว วรุณเทโว อชฺชุโน ปชฺชุโน ฆฏปณฺฑิโต องฺกุโร จาติ วาสุเทวาทโย ทส ภาติกาติ เอกาทส ขตฺติยา อเหสุํ, เตสุ วาสุเทวาทโย ภาตโร อสิตญฺชนนครํ อาทิํ กตฺวา ทฺวารวตีปริโยสาเนสุ สกลชมฺพุทีเป เตสฏฺฐิยา นครสหสฺเสสุ สพฺเพ ราชาโน จกฺเกน ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา ทฺวารวติยํ วสมานา รชฺชํ ทส โกฏฺฐาเส กตฺวา วิภชิํสุฯ ภคินิํ ปน อญฺชนเทวิํ น สริํสุฯ ปุน สริตฺวา ‘‘เอกาทส โกฏฺฐาเส กโรมา’’ติ วุตฺเต เตสํ สพฺพกนิฏฺโฐ องฺกุโร ‘‘มม โกฏฺฐาสํ ตสฺสา เทถ, อหํ โวหารํ กตฺวา ชีวิสฺสามิ, ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน ชนปเทสุ สุงฺกํ มยฺหํ วิสฺสชฺเชถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส โกฏฺฐายํ ภคินิยา ทตฺวา นว ราชาโน ทฺวารวติยํ วสิํสุฯ

องฺกุโร ปน วณิชฺชํ กโรนฺโต นิจฺจกาลํ มหาทานํ เทติฯ ตสฺส ปเนโก ทาโส ภณฺฑาคาริโก อตฺถกาโม อโหสิฯ องฺกุโร ปสนฺนมานโส ตสฺส เอกํ กุลธีตรํ คเหตฺวา อทาสิฯ โส ปุตฺเต คพฺภคเตเยว กาลมกาสิฯ องฺกุโร ตสฺมิํ ชาเต ตสฺส ปิตุโน ทินฺนํ ภตฺตเวตนํ ตสฺส อทาสิฯ อถ ตสฺมิํ ทารเก วยปฺปตฺเต ‘‘ทาโส น ทาโส’’ติ ราชกุเล วินิจฺฉโย อุปฺปชฺชิฯ ตํ สุตฺวา อญฺชนเทวี เธนูปมํ วตฺวา ‘‘มาตุ ภุชิสฺสาย ปุตฺโตปิ ภุชิสฺโส เอวา’’ติ ทาสพฺยโต โมเจสิฯ

ทารโก ปน ลชฺชาย ตตฺถ วสิตุํ อวิสหนฺโต โรรุวนครํ คนฺตฺวา ตตฺถ อญฺญตรสฺส ตุนฺนวายสฺส ธีตรํ คเหตฺวา ตุนฺนวายสิปฺเปน ชีวิกํ กปฺเปสิฯ เตน สมเยน โรรุวนคเร อสยฺหมหาเสฏฺฐิ นาม อโหสิฯ โส สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกานํ มหาทานํ เทติฯ โส ตุนฺนวาโย เสฏฺฐิโน ฆรํ อชานนฺตานํ ปีติโสมนสฺสชาโต หุตฺวา อสยฺหเสฏฺฐิโน นิเวสนํ ทกฺขิณพาหุํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสสิ ‘‘เอตฺถ คนฺตฺวา ลทฺธพฺพํ ลภนฺตู’’ติฯ ตสฺส กมฺมํ ปาฬิยํเยว อาคตํฯ

โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา มรุภูมิยํ อญฺญตรสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ทกฺขิณหตฺโถ สพฺพกามทโท อโหสิฯ ตสฺมิํเยว จ โรรุเว อญฺญตโร ปุริโส อสยฺหเสฏฺฐิโน ทาเน พฺยาวโฏ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน มิจฺฉาทิฏฺฐิโก ปุญฺญกิริยาย อนาทโร กาลํ กตฺวา ตสฺส เทวปุตฺตสฺส วสนฏฺฐานสฺส อวิทูเร เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เตน จ กตกมฺมํ ปาฬิยํเยว อาคตํฯ อสยฺหมหาเสฏฺฐิ ปน กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ สหพฺยตํ อุปคโตฯ

อถ อปเรน สมเยน องฺกุโร ปญฺจหิ สกฏสเตหิ, อญฺญตโร จ พฺราหฺมโณ ปญฺจหิ สกฏสเตหีติ ทฺเวปิ ชนา สกฏสหสฺเสน ภณฺฑํ อาทาย มรุกนฺตารมคฺคํ ปฏิปนฺนา มคฺคมูฬฺหา หุตฺวา พหุํ ทิวสํ ตตฺเถว วิจรนฺตา ปริกฺขีณติโณทกาหารา อเหสุํฯ องฺกุโร อสฺสทูเตหิ จตูสุ ทิสาสุ ปานิยํ มคฺคาเปสิฯ อถ โส กามททหตฺโถ ยกฺโข ตํ เตสํ พฺยสนปฺปตฺติํ ทิสฺวา องฺกุเรน ปุพฺเพ อตฺตโน กตํ อุปการํ จินฺเตตฺวา ‘‘หนฺท ทานิ อิมสฺส มยา อวสฺสเยน ภวิตพฺพ’’นฺติ อตฺตโน วสนวฏรุกฺขํ ทสฺเสสิฯ โส กิร วฏรุกฺโข สาขาวิฏปสมฺปนฺโน ฆนปลาโส สนฺทจฺฉาโย อเนกสหสฺสปาโรโห อายาเมน วิตฺถาเรน อุพฺเพเธน จ โยชนปริมาโณ อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา องฺกุโร หฏฺฐตุฏฺโฐ ตสฺส เหฏฺฐา ขนฺธาวารํ พนฺธาเปสิฯ ยกฺโข อตฺตโน ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา ปฐมํ ตาว ปานีเยน สพฺพํ ชนํ สนฺตปฺเปสิฯ ตโต โย โย ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตสฺส ตํ ตํ อทาสิฯ

เอวํ ตสฺมิํ มหาชเน นานาวิเธน อนฺนปานาทินา ยถากามํ สนฺตปฺปิเต ปจฺฉา วูปสนฺเต มคฺคปริสฺสเม โส พฺราหฺมณวาณิโช อโยนิโส มนสิกโรนฺโต เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘ธนลาภาย อิโต กมฺโพชํ คนฺตฺวา มยํ กิํ กริสฺสาม, อิมเมว ปน ยกฺขํ เยน เกนจิ อุปาเยน คเหตฺวา ยานํ อาโรเปตฺวา อมฺหากํ นครเมว คมิสฺสามา’’ติฯ เอวํ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ องฺกุรสฺส กเถนฺโต –

[257]

‘‘ยสฺส อตฺถาย คจฺฉาม, กมฺโพชํ ธนหารกา;

อยํ กามทโท ยกฺโข, อิมํ ยกฺขํ นยามเสฯ

[258]

‘‘อิมํ ยกฺขํ คเหตฺวาน, สาธุเกน ปสยฺห วา;

ยานํ อาโรปยิตฺวาน, ขิปฺปํ คจฺฉาม ทฺวารก’’นฺติฯ –

คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ ยสฺส อตฺถายาติ ยสฺส การณาฯ กมฺโพชนฺติ กมฺโพชรฏฺฐํฯ ธนหารกาติ ภณฺฑวิกฺกเยน ลทฺธธนหาริโนฯ กามทโทติ อิจฺฉิติจฺฉิตทายโกฯ ยกฺโขติ เทวปุตฺโตฯ

นยามเสติ นยิสฺสาม สาธุเกนาติ ยาจเนนฯ ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวา พลกฺกาเรน, ยานนฺติ สุขยานํ ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํฯ อยํ เหตฺถาธิปฺปาโย – ยทตฺถํ มยํ อิโต กมฺโพชํ คนฺตุกามา, เตน คมเนน สาเธตพฺโพ อตฺโถ อิเธว สิชฺฌติฯ อยญฺหิ ยกฺโข กามทโท, ตสฺมา อิมํ ยกฺขํ ยาจิตฺวา ตสฺส อนุมติยา วา, สเจ สญฺญตฺติํ น คจฺฉติ, พลกฺกาเรน วา ยานํ อาโรเปตฺวา ยาเน ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ตํ คเหตฺวา อิโตเยว ขิปฺปํ ทฺวารวตีนครํ คจฺฉามาติฯ

เอวํ ปน พฺราหฺมเณน วุตฺโต องฺกุโร สปฺปุริสธมฺเม ฐตฺวา ตสฺส วจนํ ปฏิกฺขิปนฺโต –

[259]

‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;

น ตสฺส สาขํ ภญฺเชยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ น ภญฺเชยฺยาติ น ฉินฺเทยฺยฯ มิตฺตทุพฺโภติ มิตฺเตสุ ทุพฺภนํ เตสํ อนตฺถุปฺปาทนํฯ ปาปโกติ อภทฺทโก มิตฺตทุพฺโภฯ โย หิ สีตจฺฉาโย รุกฺโข ฆมฺมาภิตตฺตสฺส ปุริสสฺส ปริสฺสมวิโนทโก, ตสฺสาปิ นาม ปาปกํ น จินฺเตตพฺพํ, กิมงฺกํ ปน สตฺตภูเตสุฯ อยํ เทวปุตฺโต สปฺปุริโส ปุพฺพการี อมฺหากํ ทุกฺขปนูทโก พหูปกาโร, น ตสฺส กิญฺจิ อนตฺถํ จินฺเตตพฺพํ, อญฺญทตฺถุ โส ปูเชตพฺโพ เอวาติ ทสฺเสติฯ

ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณา ‘‘อตฺถสฺส มูลํ นิกติวินโย’’ติ นีติมคฺคํ นิสฺสาย องฺกุรสฺส ปฏิโลมปกฺเข ฐตฺวา –

[260]

‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;

ขนฺธมฺปิ ตสฺส ฉินฺเทยฺย, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยาติ ตาทิเสน ทพฺพสมฺภาเรน สเจ อตฺโถ ภเวยฺย, ตสฺส รุกฺขสฺส ขนฺธมฺปิ ฉินฺเทยฺย, กิมงฺคํ ปน สาขาทโยติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ พฺราหฺมเณน วุตฺเต องฺกุโร สปฺปุริสธมฺมํเยว ปคฺคณฺหนฺโต –

[261]

‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;

น ตสฺส ปตฺตํ ภินฺเทยฺย, มิตฺตทุพฺโภ หิ ปาปโก’’ติฯ –

อิมํ คาถมาหฯ ตตฺถ น ตสฺส ปตฺตํ ภินฺเทยฺยาติ ตสฺส รุกฺขสฺส เอกปณฺณมตฺตมฺปิ น ปาเตยฺย, ปเคว สาขาทิเกติ อธิปฺปาโยฯ

ปุนปิ พฺราหฺมโณ อตฺตโน วาทํ ปคฺคณฺหนฺโต –

[262]

‘‘ยสฺส รุกฺขสฺส ฉายาย, นิสีเทยฺย สเยยฺย วา;

สมูลมฺปิ ตํ อพฺพุเห, อตฺโถ เจ ตาทิโส สิยา’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ สมูลมฺปิ ตํ อพฺพุเหติ ตํ ตตฺถ สมูลมฺปิ สห มูเลนปิ อพฺพุเหยฺย, อุทฺธเรยฺยาติ อตฺโถฯ

เอวํ พฺราหฺมเณน วุตฺเต ปุน องฺกุโร ตํ นีติํ นิรตฺถกํ กาตุกาโม –

[263]

‘‘ยสฺเสกรตฺติมฺปิ ฆเร วเสยฺย, ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภถ;

น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, กตญฺญุตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตาฯ

[264]

‘‘ยสฺเสกรตฺติมฺปิ ฆเร วเสยฺย, อนฺเนน ปาเนน อุปฏฺฐิโต สิยา;

น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเย, อทุพฺภปาณี ทหเต มิตฺตทุพฺภิํฯ

[265]

‘‘โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณ, ปจฺฉา ปาเปน หิํสติ;

อลฺลปาณิหโต โปโส, น โส ภทฺรานิ ปสฺสตี’’ติฯ –

อิมา ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

[263] ตตฺถ ยสฺสาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺสฯ เอกรตฺติมฺปีติ เอกรตฺติมตฺตมฺปิ เกวลํ เคเห วเสยฺยฯ ยตฺถนฺนปานํ ปุริโส ลเภถาติ ยสฺส สนฺติเก โกจิ ปุริโส อนฺนปานํ วา ยํกิญฺจิ โภชนํ วา ลเภยฺยฯ

น ตสฺส ปาปํ มนสาปิ จินฺตเยติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส อภทฺทกํ อนตฺถํ มนสาปิ น จินฺเตยฺย น ปิเหยฺย, ปเคว กายวาจาหิฯ กสฺมาติ เจ? กตญฺญุตา สปฺปุริเสหิ วณฺณิตาติ กตญฺญุตา นาม พุทฺธาทีหิ อุตฺตมปุริเสหิ ปสํสิตาฯ

[264] อุปฏฺฐิโตติ ปยิรุปาสิโต ‘‘อิทํ คณฺห อิทํ ภุญฺชา’’ติ อนฺนปานาทินา อุปฏฺฐิโตฯ อทุพฺภปาณีติ อหิํสกหตฺโถ หตฺถสํยโตฯ ทหเต มิตฺตทุพฺภินฺติ ตํ มิตฺตทุพฺภิํ ปุคฺคลํ ทหติ วินาเสติ, อปฺปทุฏฺเฐ หิตชฺฌาสยสมฺปนฺเน ปุคฺคเล ปเรน กโต อปราโธ อวิเสเสน ตสฺเสว อนตฺถาวโห, อปฺปทุฏฺโฐ ปุคฺคโล อตฺถโต ตํ ทหติ นามฯ เตนาห ภควา –

‘‘โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ, สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส;

ตเมว พาลํ ปจฺเจติ ปาปํ, สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต’’ติฯ (ธ. ป. 125; ชา. 1.5.94; สํ. นิ. 1.22);

[265] โย ปุพฺเพ กตกลฺยาโณติ โย ปุคฺคโล เกนจิ สาธุนา กตภทฺทโก กตูปกาโรฯ ปจฺฉา ปาเปน หิํสตีติ ตํ ปุพฺพการินํ อปรภาเค ปาเปน อภทฺทเกน อนตฺถเกน พาธติฯ อลฺลปาณิหโต โปโสติ อลฺลปาณินา อุปการกิริยาย อลฺลปาณินา โธตหตฺเถน ปุพฺพการินา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน หโต พาธิโต, ตสฺส วา ปุพฺพการิโน พาธเนน หโต อลฺลปาณิหโต นาม, อกตญฺญุปุคฺคโลฯ น โส ภทฺรานิ ปสฺสตีติ โส ยถาวุตฺตปุคฺคโล อิธโลเก จ ปรโลเก จ อิฏฺฐานิ น ปสฺสติ, น วินฺทติ, น ลภตีติ อตฺโถฯ

เอวํ สปฺปุริสธมฺมํ ปคฺคณฺหนฺเตน องฺกุเรน อภิภวิตฺวา วุตฺโต โส พฺราหฺมโณ นิรุตฺตโร ตุณฺหี อโหสิฯ ยกฺโข ปน เตสํ ทฺวินฺนํ วจนปฏิวจนานิ สุตฺวา พฺราหฺมณสฺส กุชฺฌิตฺวาปิ ‘‘โหตุ อิมสฺส ทุฏฺฐพฺราหฺมณสฺส กตฺตพฺพํ ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ อตฺตโน เกนจิ อนภิภวนียตเมว ตาว ทสฺเสนฺโต –

[266]

‘‘นาหํ เทเวน วา มนุสฺเสน วา, อิสฺสริเยน วา หํ สุปฺปสยฺโห;

ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโต, ทูรงฺคโม วณฺณพลูปปนฺโน’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ เทเวน วาติ เยน เกนจิ เทเวน วาฯ มนุสฺเสน วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อิสฺสริเยน วาติ เทวิสฺสริเยน วา มนุสฺสิสฺสริเยน วาฯ ตตฺถ เทวิสฺสริยํ นาม จตุมหาราชิกสกฺกสุยามาทีนํ เทวิทฺธิ, มนุสฺสิสฺสริยํ นาม จกฺกวตฺติอาทีนํ ปุญฺญิทฺธิฯ ตสฺมา อิสฺสริยคฺคหเณน มหานุภาเว เทวมนุสฺเส สงฺคณฺหาติฯ มหานุภาวาปิ หิ เทวา อตฺตโน ปุญฺญผลูปตฺถมฺภิเต มนุสฺเสปิ อสติ ปโยควิปตฺติยํ อภิภวิตุํ น สกฺโกนฺติ, ปเคว อิตเรฯ นฺติ อสหเน นิปาโตฯ น สุปฺปสยฺโหติ อปฺปธํสิโยฯ ยกฺโขหมสฺมิ ปรมิทฺธิปตฺโตติ อตฺตโน ปุญฺญผเลน อหํ ยกฺขตฺตํ อุปคโต อสฺมิ, ยกฺโขว สมาโน น โย วา โส วา, อถ โข ปรมิทฺธิปตฺโต ปรมาย อุตฺตมาย ยกฺขิทฺธิยา สมนฺนาคโตฯ ทูรงฺคโมติ ขเณเนว ทูรมฺปิ ฐานํ คนฺตุํ สมตฺโถฯ วณฺณพลูปปนฺโนติ รูปสมฺปตฺติยา สรีรพเลน จ อุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิปิ ปเทหิ มนฺตปฺปโยคาทีหิ อตฺตโน อนภิภวนียตํเยว ทสฺเสติฯ รูปสมฺปนฺโน หิ ปเรสํ พหุมานิโต โหติ, รูปสมฺปทํ นิสฺสาย วิสภาควตฺถุนาปิ อนากฑฺฒนิโยวาติ วณฺณสมฺปทา อนภิภวนียการณนฺติ วุตฺตาฯ

อิโต ปรํ องฺกุรสฺส จ เทวปุตฺตสฺส จ วจนปฏิวจนกถา โหติ –

[267]

‘‘ปาณิ เต สพฺพโสวณฺโณ, ปญฺจธาโร มธุสฺสโว;

นานารสา ปคฺฆรนฺติ, มญฺเญหํ ตํ ปุรินฺททํฯ

[268]

‘‘นามฺหิ เทโว น คนฺธพฺโพ, นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโท;

เปตํ มํ องฺกุร ชานาหิ, โรรุวมฺหา อิธาคตํฯ

[269]

‘‘กิํสีโล กิํสมาจาโร, โรรุวสฺมิํ ปุเร ตุวํ;

เกน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

[270]

‘‘ตุนฺนวาโย ปุเร อาสิํ, โรรุวสฺมิํ ตทา อหํ;

สุกิจฺฉวุตฺติ กปโณ, น เม วิชฺชติ ทาตเวฯ

[271]

‘‘นิเวสนญฺจ เม อาสิ, อสยฺหสฺส อุปนฺติเก;

สทฺธสฺส ทานปติโน, กตปุญฺญสฺส ลชฺชิโนฯ

[272]

‘‘ตตฺถ ยาจนกายนฺติ, นานาโคตฺตา วนิพฺพกา;

เต จ มํ ตตฺถ ปุจฺฉนฺติ, อสยฺหสฺส นิเวสนํฯ

[273]

‘‘กตฺถ คจฺฉาม ภทฺทํ โว, กตฺถ ทานํ ปทียติ;

เตสาหํ ปุฏฺโฐ อกฺขามิ, อสยฺหสฺส นิเวสนํฯ

[274]

‘‘ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุํ, เอตฺถ คจฺฉถ ภทฺทํ โว;

เอตฺถ ทานํ ปทียติ, อสยฺหสฺส นิเวสเนฯ

[275]

‘‘เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เม พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

[276]

‘‘น กิร ตฺวํ อทา ทานํ, สกปาณีหิ กสฺสจิ;

ปรสฺส ทานํ อนุโมทมาโน, ปาณิํ ปคฺคยฺห ปาวทิฯ

[277]

‘‘เตน ปาณิ กามทโท, เตน ปาณิ มธุสฺสโว;

เตน เต พฺรหฺมจริเยน, ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌติฯ

[278]

‘‘โย โส ทานมทา ภนฺเต, ปสนฺโน สกปาณิภิ;

โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, กิํ นุ โส ทิสตํ คโตฯ

[279]

‘‘นาหํ ปชานามิ อสยฺหสาหิโน, องฺคีรสสฺส คติํ อาคติํ วา;

สุตญฺจ เม เวสฺสวณสฺส สนฺติเก, สกฺกสฺส สหพฺยตํ คโต อสยฺโหฯ

[280]

‘‘อลเมว กาตุํ กลฺยาณํ, ทานํ ทาตุํ ยถารหํ;

ปาณิํ กามททํ ทิสฺวา, โก ปุญฺญํ น กริสฺสติฯ

[281]

‘‘โส หิ นูน อิโต คนฺตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;

ทานํ ปฏฺฐปยิสฺสามิ, ยํ มมสฺส สุขาวหํฯ

[282]

‘‘ทสฺสามนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;

ปปญฺจ อุทปานญฺจ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จา’’ติฯ –

ปนฺนรส วจนปฏิวจนคาถา โหนฺติฯ

[267] ตตฺถ ปาณิ เตติ ตว ทกฺขิณหตฺโถฯ สพฺพโสวณฺโณติ สพฺพโส สุวณฺณวณฺโณฯ ปญฺจธาโรติ ปญฺจหิ องฺคุลีหิ ปเรหิ กามิตวตฺถูนํ ธารา เอตสฺส สนฺตีติ ปญฺจธาโรฯ มธุสฺสโวติ มธุรรสวิสฺสนฺทโกฯ เตนาห ‘‘นานารสา ปคฺฆรนฺตี’’ติ, มธุรกฏุกกสาวาทิเภทา นานาวิธา รสา วิสฺสนฺทนฺตีติ อตฺโถฯ ยกฺขสฺส หิ กามทเท มธุราทิรสสมฺปนฺนานิ วิวิธานิ ขาทนียโภชนียานิ หตฺเถ วิสฺสชฺชนฺเต มธุราทิรสา ปคฺฆรนฺตีติ วุตฺตํฯ มญฺเญหํ ตํ ปุรินฺททนฺติ มญฺเญ อหํ ตํ ปุรินฺททํ สกฺกํ, ‘‘เอวํมหานุภาโว สกฺโก เทวราชา’’ติ ตํ อหํ มญฺญามีติ อตฺโถฯ

[268] นามฺหิ เทโวติ เวสฺสวณาทิโก ปากฏเทโว น โหมิฯ น คนฺธพฺโพติ คนฺธพฺพกายิกเทโวปิ น โหมิฯ นาปิ สกฺโก ปุรินฺทโทติ ปุริมตฺตภาเว ปุเร ทานสฺส ปฏฺฐปิตตฺตา ‘‘ปุรินฺทโท’’ติ ลทฺธนาโม สกฺโก เทวราชาปิ น โหมิฯ กตโร ปน อโหสีติ อาห ‘‘เปตํ มํ องฺกุร ชานาหี’’ติอาทิฯ องฺกุรเปตูปปตฺติกํ มํ ชานาหิ, ‘‘อญฺญตโร เปตมหิทฺธิโก’’ติ มํ อุปธาเรหิฯ โรรุวมฺหา อิธาคตนฺติ โรรุวนครโต จวิตฺวา มรุกนฺตาเร อิธ อิมสฺมิํ นิคฺโรธรุกฺเข อุปปชฺชนวเสน อาคตํ, เอตฺถ นิพฺพตฺตนฺติ อตฺโถฯ

[269] กิํสีโล กิํสมาจาโร, โรรุวสฺมิํ ปุเร ตุวนฺติ ปุพฺเพ ปุริมตฺตภาเว โรรุวนคเร วสนฺโต ตฺวํ กิํสีโล กิํสมาจาโร อโหสิ, ปาปโต นิวตฺตนลกฺขณํ กีทิสํ สีลํ สมาทาย สํวตฺติตปุญฺญกิริยาลกฺขเณน สมาจาเรน กิํสมาจาโร, ทานาทีสุ กุสลสมาจาเรสุ กีทิโส สมาจาโร อโหสีติ อตฺโถฯ

เกน เต พฺรหฺมจริเยน , ปุญฺญํ ปาณิมฺหิ อิชฺฌตีติ กีทิเสน เสฏฺฐจริเยน อิทํ เอวรูปํ ตว หตฺเถสุ ปุญฺญผลํ อิทานิ สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชติ, ตํ กเถหีติ อตฺโถฯ ปุญฺญผลญฺหิ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ อธิปฺเปตํฯ ตตฺถา หิ ตํ ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80) ปุญฺญนฺติ วุตฺตํฯ

[270] ตุนฺนวาโยติ ตุนฺนกาโรฯ สุกิจฺฉวุตฺตีติ สุฏฺฐุ กิจฺฉปุตฺติโก อติวิย ทุกฺขชีวิโกฯ กปโณติ วราโก, ทีโนติ อตฺโถฯ น เม วิชฺชติ ทาตเวติ อทฺธิกานํ สมณพฺราหฺมณานํ ทาตุํ กิญฺจิ ทาตพฺพยุตฺตกํ มยฺหํ นตฺถิ, จิตฺตํ ปน เม ทานํ ทินฺนนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[271] นิเวสนนฺติ ฆรํ, กมฺมกรณสาลา วาฯ อสยฺหสฺส อุปนฺติเกติ อสยฺหสฺส มหาเสฏฺฐิโน เคหสฺส สมีเปฯ สทฺธสฺสาติ กมฺมผลสทฺธาย สมนฺนาคตสฺสฯ ทานปติโนติ ทาเน นิรนฺตรปฺปวตฺตาย ปริจฺจาคสมฺปตฺติยา โลภสฺส จ อภิภเวน ปติภูตสฺสฯ กตปุญฺญสฺสาติ ปุพฺเพ กตสุจริตกมฺมสฺสฯ ลชฺชิโนติ ปาปชิคุจฺฉนสภาวสฺสฯ

[272] ตตฺถาติ ตสฺมิํ มม นิเวสเนฯ ยาจนกายนฺตีติ ยาจนกา ชนา อสยฺหเสฏฺฐิํ กิญฺจิ ยาจิตุกามา อาคจฺฉนฺติฯ นานาโคตฺตาติ นานาวิธโคตฺตาปเทสาฯ วนิพฺพกาติ วณฺณทีปกา, เย ทายกสฺส ปุญฺญผลาทิญฺจ คุณกิตฺตนาทิมุเขน อตฺตโน อตฺถิกภาวํ ปเวเทนฺตา วิจรนฺติฯ เต จ มํ ตตฺถ ปุจฺฉนฺตีติ ตตฺถาติ นิปาตมตฺตํ, เต ยาจกาทโย มํ อสยฺหเสฏฺฐิโน นิเวสนํ ปุจฺฉนฺติฯ อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ กมฺมทฺวยํ อิจฺฉนฺติฯ

[273] กตฺถ คจฺฉาม ภทฺทํ โว, กตฺถ ทานํ ปทียตีติ เตสํ ปุจฺฉนาการทสฺสนํฯ อยํ เปตฺถ อตฺโถ – ภทฺทํ ตุมฺหากํ โหตุ, มยํ ‘‘อสยฺหมหาเสฏฺฐินา ทานํ ปทียตี’’ติ สุตฺวา อาคตา, กตฺถ ทานํ ปทียติ, กตฺถ วา มยํ คจฺฉาม, กตฺถ คเตน ทานํ สกฺกา ลทฺธุนฺติฯ

เตสาหํ ปุฏฺโฐ อกฺขามีติ เอวํ เตหิ อทฺธิกชเนหิ ลภนฏฺฐานํ ปุฏฺโฐ ‘‘อหํ ปุพฺเพ อกตปุญฺญตาย อิทานิ อีทิสานํ กิญฺจิ ทาตุํ อสมตฺโถ ชาโต, ทานคฺคํ ปน อิเมสํ ทสฺเสนฺโต ลาภสฺส อุปายาจิกฺขเณน ปีติํ อุปฺปาเทนฺโต เอตฺตเกนปิ พหุํ ปุญฺญํ ปสวามี’’ติ คารวํ อุปฺปาเทตฺวา ทกฺขิณํ พาหุํ ปสาเรตฺวา เตสํ อสยฺหเสฏฺฐิสฺส นิเวสนํ อกฺขามิฯ เตนาห ‘‘ปคฺคยฺห ทกฺขิณํ พาหุ’’นฺติอาทิฯ

[274] เตน ปาณิ กามทโทติ เตน ปรทานปกาสเนน ปเรน กตสฺส ทานสฺส สกฺกจฺจํ อนุโมทนมตฺเตน เหตุนา อิทานิ มยฺหํ หตฺโถ กปฺปรุกฺโข วิย สนฺตานกลตา วิย จ กามทุโห อิจฺฉิติจฺฉิตทายี กามทโท โหติฯ กามทโท จ โหนฺโต เตน ปาณิ มธุสฺสโว อิฏฺฐวตฺถุวิสฺสชฺชนโก ชาโตฯ

[276] กิร ตฺวํ อทา ทานนฺติ กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต, ตฺวํ กิร อตฺตโน สนฺตกํ น ปริจฺจชิ, สกปาณีหิ สหตฺเถหิ ยสฺส กสฺสจิ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา กิญฺจิ ทานํ น อทาสิฯ ปรสฺส ทานํ อนุโมทมาโนติ เกวลํ ปน ปเรน กตํ ปรสฺส ทานํ ‘‘อโห ทานํ ปวตฺเตสี’’ติ อนุโมทมาโนเยว วิหาสิฯ

[277] เตน ปาณิ กามทโทติ เตน ตุยฺหํ ปาณิ เอวํ กามทโท, อโห อจฺฉริยา วต ปุญฺญานํ คตีติ อธิปฺปาโยฯ

[278] โย โส ทานมทา, ภนฺเต, ปสนฺโน สกปาณิภีติ เทวปุตฺตํ คารเวน อาลปติฯ ภนฺเต, ปเรน กตสฺส ทานานุโมทกสฺส ตาว ตุยฺหํ อีทิสํ ผลํ เอวรูโป อานุภาโว, โย ปน โส อสยฺหมหาเสฏฺฐิ มหาทานํ อทาสิ, ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา สหตฺเถหิ ตทา มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ โส หิตฺวา มานุสํ เทหนฺติ โส อิธ มนุสฺสตฺตภาวํ ปหายฯ กินฺติ กตรํฯ นุ โสติ นูติ นิปาตมตฺตํฯ ทิสตํ คโตติ ทิสํ ฐานํ คโต, กีทิสี ตสฺส คโต นิปฺผตฺตีติ อสยฺหเสฏฺฐิโน อภิสมฺปรายํ ปุจฺฉิฯ

[279] อสยฺหสาหิโนติ อญฺเญหิ มจฺฉรีหิ โลภาภิภูเตหิ สหิตุํ วหิตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส ปริจฺจาคาทิวิภาคสฺส สปฺปุริสธุรสฺส สหนโต อสยฺหสาหิโนฯ องฺคีรสสฺสาติ องฺคโต นิกฺขมนกชุติสฺสฯ รโสติ หิ ชุติยา อธิวจนํฯ ตสฺส กิร ยาจเก อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา อุฬารํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ, ตํ อตฺตโน ปจฺจกฺขํ กตฺวา เอวมาหฯ คติํ อาคติํ วาติ ตสฺส ‘‘อสุกํ นาม คติํ, อิโต คโต’’ติ คติํ วา ‘‘ตโต วา ปน อสุกสฺมิํ กาเล อิธาคมิสฺสตี’’ติ อาคติํ วา นาหํ ชานามิ, อวิสโย เอส มยฺหํฯ สุตญฺจ เม เวสฺสวณสฺส สนฺติเกติ อปิจ โข อุปฏฺฐานํ คเตน เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส สนฺติเก สุตเมตํ มยาฯ สกฺกสฺส สหพฺยตํ คโต อสยฺโหติ อสยฺหเสฏฺฐิ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส สหพฺยตํ คโต อโหสิ, ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺโตติ อตฺโถฯ

[280] อลเมว กาตุํ กลฺยาณนฺติ ยํกิญฺจิ กลฺยาณํ กุสลํ ปุญฺญํ กาตุํ ยุตฺตเมว ปติรูปเมวฯ ตตฺถ ปน ยํ สพฺพสาธารณํ สุกตตรํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทานํ ทาตุํ ยถารห’’นฺติ วุตฺตํ, อตฺตโน วิภวพลานุรูปํ ทานํ ทาตุํ อลเมวฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ปาณิํ กามททํ ทิสฺวา’’ติฯ ยตฺร หิ นาม ปรกตปุญฺญานุโมทนปุพฺพเกน ทานปตินิเวสนมคฺคาจิกฺขณมตฺเตน อยํ หตฺโถ กามทโท ทิฏฺโฐ, อิมํ ทิสฺวาฯ โก ปุญฺญํ น กริสฺสตีติ มาทิโส โก นาม อตฺตโน ปติฏฺฐานภูตํ ปุญฺญํ น กริสฺสตีติฯ

[281] เอวํ อนิยมวเสน ปุญฺญกิริยาย อาทรํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตนิ ตํ นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โส หิ นูนา’’ติอาทิคาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ โสติ โส อหํฯ หีติ อวธารเณ นิปาโต, นูนาติ ปริวิตกฺเกฯ อิโต คนฺตฺวาติ อิโต มรุภูมิโต อปคนฺตฺวาฯ อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ อนุปาปุณิตฺวาฯ ปฏฺฐปยิสฺสามีติ ปวตฺตยิสฺสามิฯ

เอวํ องฺกุเรน ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติ ปฏิญฺญาย กตาย ยกฺโข ตุฏฺฐมานโส ‘‘มาริส, ตฺวํ วิสฺสตฺโถ ทานํ เทหิ, อหํ ปน เต สหายกิจฺจํ กริสฺสามิ, เยน เต เทยฺยธมฺโม น ปริกฺขยํ คมิสฺสติ, เตน ปกาเรน กริสฺสามี’’ติ ตํ ทานกิริยาย สมุตฺเตเชตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ วาณิช, ตฺวํ กิร มาทิเส พลกฺกาเรน เนตุกาโม อตฺตโน ปมาณํ น ชานาสี’’ติ ตสฺส ภณฺฑมนฺตรธาเปตฺวา ตํ ยกฺขวิภิํสกาย ภิํสาเปนฺโต สนฺตชฺเชสิฯ อถ นํ องฺกุโร นานปฺปการํ ยาจิตฺวา พฺราหฺมเณน ขมาเปนฺโต ปสาเทตฺวา สพฺพภณฺฑํ ปากติกํ การาเปตฺวา รตฺติยา อุปคตาย ยกฺขํ วิสฺสชฺเชตฺวา คจฺฉนฺโต ตสฺส อวิทูเร อญฺญตรํ อติวิย พีภจฺฉทสฺสนํ เปตํ ทิสฺวา เตน กตกมฺมํ ปุจฺฉนฺโต –

[283]

‘‘เกน เต องฺคุลี กุณา, มุขญฺจ กุณลีกตํ;

อกฺขีนิ จ ปคฺฆรนฺติ, กิํ ปาปํ ปกตํ ตยา’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ กุณาติ กุณิกา ปฏิกุณิกา อนุชุภูตาฯ กุณลีกตนฺติ มุขวิกาเรน วิกุณิตํ สํกุณิตํฯ ปคฺฆรนฺตีติ อสุจิํ วิสฺสนฺทนฺติฯ

อถสฺส เปโต –

[284]

‘‘องฺคีรสสฺส คหปติโน, สทฺธสฺส ฆรเมสิโน;

ตสฺสาหํ ทานวิสฺสคฺเค, ทาเน อธิกโต อหุํฯ

[285]

‘‘ตตฺถ ยาจนเก ทิสฺวา, อาคเต โภชนตฺถิเก;

เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม, อกาสิํ กุณลิํ มุขํฯ

[286]

‘‘เตน เม องฺคุลี กุณา, มุขญฺจ กุณลีกตํ;

อกฺขีนิ เม ปคฺฆรนฺติ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา’’ติฯ –

ติสฺโส คาถา อภาสิฯ

[284] ตตฺถ ‘‘องฺคีรสสฺสา’’ติอาทินา อสยฺหเสฏฺฐิํ กิตฺเตติฯ ฆรเมสิโนติ ฆรมาวสนฺตสฺส คหฏฺฐสฺสฯ ทานวิสฺสคฺเคติ ทานคฺเค ปริจฺจาคฏฺฐาเนฯ ทาเน อธิกโต อหุนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชเน ทานาธิกาเร อธิกโต ฐปิโต อโหสิํฯ

[285] เอกมนฺตํ อปกฺกมฺมาติ ยาจนเก โภชนตฺถิเก อาคเต ทิสฺวา ทานพฺยาวเฏน ทานคฺคโต อนปกฺกมฺม ยถาฐาเนเยว ฐตฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺเสน วิปฺปสนฺนมุขวณฺเณน สหตฺเถน ทานํ ทาตพฺพํ, ปเรหิ วา ปติรูเปหิ ทาเปตพฺพํ, อหํ ปน ตถา อกตฺวา ยาจนเก อาคจฺฉนฺเต ทูรโตว ทิสฺวา อตฺตานํ อทสฺเสนฺโต เอกมนฺตํ อปกฺกมฺม อปกฺกมิตฺวาฯ อกาสิํ กุณลิํ มุขนฺติ วิกุณิตํ สงฺกุจิตํ มุขํ อกาสิํฯ

[286] เตนาติ ยสฺมา ตทาหํ สามินา ทานาธิกาเร นิยุตฺโต สมาโน ทานกาเล อุปฏฺฐิเต มจฺฉริยาปกโต ทานคฺคโต อปกฺกมนฺโต ปาเทหิ สงฺโกจํ อาปชฺชิํ, สหตฺเถหิ ทาตพฺเพ ตถา อกตฺวา หตฺถสงฺโกจํ อาปชฺชิํ, ปสนฺนมุเขน ภวิตพฺเพ มุขสงฺโกจํ อาปชฺชิํ, ปิยจกฺขูหิ โอโลเกตพฺเพ จกฺขุกาลุสิยํ อุปฺปาเทสิํ, ตสฺมา หตฺถงฺคุลิโย จ ปาทงฺคุลิโย จ กุณิตา ชาตา, มุขญฺจ กุณลีกตํ วิรูปรูปํ สงฺกุจิตํ, อกฺขีนิ อสุจีทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ อสฺสูนิ ปคฺฆรนฺตีติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘เตน เม องฺคุลี กุณา, มุขญฺจ กุณลีกตํ;

อกฺขีนิ เม ปคฺฆรนฺติ, ตํ ปาปํ ปกตํ มยา’’ติฯ

ตํ สุตฺวา องฺกุโร เปตํ ครหนฺโต –

[287]

‘‘ธมฺเมน เต กาปุริส, มุขญฺจ กุณลีกตํ;

อกฺขีนิ จ ปคฺฆรนฺติ, ยํ ตํ ปรสฺส ทานสฺส;

อกาสิ กุณลิํ มุข’’นฺติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ ธมฺเมนาติ ยุตฺเตเนว การเณนฯ เตติ ตวฯ กาปุริสาติ ลามกปุริสฯ นฺติ ยสฺมาฯ ปรสฺส ทานสฺสาติ ปรสฺส ทานสฺมิํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

ปุน องฺกุโร ตํ ทานปติํ เสฏฺฐิํ ครหนฺโต –

[288]

‘‘กถญฺหิ ทานํ ททมาโน, กเรยฺย ปรปตฺติยํ;

อนฺนปานํ ขาทนียํ, วตฺถเสนาสนานิ จา’’ติฯ –

คาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – ทานํ ททนฺโต ปุริโส กถญฺหิ นาม ตํ ปรปตฺติยํ ปเรน ปาเปตพฺพํ สาเธตพฺพํ กเรยฺย, อตฺตปจฺจกฺขเมว กตฺวา สหตฺเถเนว ทเทยฺย, สยํ วา ตตฺถ พฺยาวโฏ ภเวยฺย, อญฺญถา อตฺตโน เทยฺยธมฺโม อฏฺฐาเน วิทฺธํสิเยถ, ทกฺขิเณยฺยา จ ทาเนน ปริหาเยยฺยุนฺติฯ

เอวํ ตํ ครหิตฺวา อิทานิ อตฺตนา ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสนฺโต –

[289]

‘‘โส หิ นูน อิโต คนฺตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;

ทานํ ปฏฺฐปยิสฺสามิ, ยํ มมสฺส สุขาวหํฯ

[290]

‘‘ทสฺสามนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;

ปปญฺจ อุทปานญฺจ, ทุคฺเค สงฺกมนานิ จา’’ติฯ –

คาถาทฺวยมาห, ตํ วุตฺตตฺถเมวฯ

[291]

‘‘ตโต หิ โส นิวตฺติตฺวา, อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกํ;

ทานํ ปฏฺฐปยิ องฺกุโร, ยํตุมสฺส สุขาวหํฯ

[292]

‘‘อทา อนฺนญฺจ ปานญฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ;

ปปญฺจ อุทปานญฺจ, วิปฺปสนฺเนน เจตสาฯ

[293]

‘‘โก ฉาโต โก จ ตสิโต, โก วตฺถํ ปริทหิสฺสติ;

กสฺส สนฺตานิ โยคฺคานิ, อิโต โยเชนฺตุ วาหนํฯ

[294]

‘‘โก ฉตฺติจฺฉติ คนฺธญฺจ, โก มาลํ โก อุปาหนํ;

อิติสฺสุ ตตฺถ โฆเสนฺติ, กปฺปกา สูทมาคธา;

สทา สายญฺจ ปาโต จ, องฺคุรสฺส นิเวสเน’’ติฯ –

จตสฺโส คาถา องฺคุรสฺส ปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตาฯ

[291] ตตฺถ ตโตติ มรุกนฺตารโตฯ นิวตฺติตฺวาติ ปฏินิวตฺติตฺวาฯ อนุปฺปตฺวาน ทฺวารกนฺติ ทฺวารวตีนครํ อนุปาปุณิตฺวาฯ ทานํ ปฏฺฐปยิ องฺคุโรติ ยกฺเขน ปริปูริตสกลโกฏฺฐาคาโร สพฺพปาเถยฺยกํ มหาทานํ โส องฺคุโร ปฏฺฐเปสิฯ ยํตุมสฺส สุขาวหนฺติ ยํ อตฺตโน สมฺปติ อายติญฺจ สุขนิพฺพตฺตกํฯ

[293] โก ฉาโตติ โก ชิฆจฺฉิโต, โส อาคนฺตฺวา ยถารุจิ ภุญฺชตูติ อธิปฺปาโยฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ตสิโตติ ปิปาสิโตฯ ปริทหิสฺสตีติ นิวาเสสฺสติ ปารุปิสฺสติ จาติ อตฺโถฯ สนฺตานีติ ปริสฺสมปฺปตฺตานิฯ โยคฺคานีติ รถวาหนานิฯ อิโต โยเชนฺตุ วาหนนฺติ อิโต โยคฺคสมูหโต ยถารุจิตํ คเหตฺวา วาหนํ โยเชนฺตุฯ

[294] โก ฉตฺติจฺฉตีติ โก กิลญฺชฉตฺตาทิเภทํ ฉตฺตํ อิจฺฉติ, โส คณฺหาตูติ อธิปฺปาโยฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ คนฺธนฺติ จตุชฺชาติยคนฺธาทิกํ คนฺธํฯ มาลนฺติ คนฺถิตาคนฺถิตเภทํ ปุปฺผํฯ อุปาหนนฺติ ขลฺลพทฺธาทิเภทํ อุปาหนํฯ อิติสฺสูติ เอตฺถ สูติ นิปาตมตฺตํ, อิติ เอวํ ‘‘โก ฉาโต, โก ตสิโต’’ติอาทินาติ อตฺโถฯ กปฺปกาติ นฺหาปิตกาฯ สูทาติ ภตฺตการกาฯ มาคธาติ คนฺธิโนฯ สทาติ สพฺพกาลํ ทิวเส ทิวเส สายญฺจ ปาโต จ ตตฺถ องฺคุรสฺส นิเวสเน โฆเสนฺติ อุคฺโฆเสนฺตีติ โยชนาฯ

เอวํ มหาทานํ ปวตฺเตนฺตสฺส คจฺฉนฺเต กาเล ติตฺติภาวโต อตฺถิกชเนหิ ปวิวิตฺตํ วิรฬํ ทานคฺคํ อโหสิฯ ตํ ทิสฺวา องฺกุโร ทาเน อุฬารชฺฌาสยตาย อตุฏฺฐมานโส หุตฺวา อตฺตโน ทาเน นิยุตฺตํ สินฺธกํ นาม มาณวํ อามนฺเตตฺวา –

[295]

‘‘สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโน;

ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธก, ยํ น ปสฺสามิ ยาจเกฯ

[296]

‘‘สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโน;

ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธก, อปฺปเก สุ วนิพฺพเก’’ติฯ –

คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ สุขํ สุปติ องฺกุโร, อิติ ชานาติ มํ ชโนติ ‘‘องฺกุโร ราชา ยสโภคสมปฺปิโต ทานปติ อตฺตโน โภคสมฺปตฺติยา ทานสมฺปตฺติยา จ สุขํ สุปติ, สุเขเนว นิทฺทํ อุปคจฺฉติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌตี’’ติ เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวติฯ ทุกฺขํ สุปามิ สินฺธกาติ อหํ ปน สินฺธก ทุกฺขเมว สุปามิฯ

กสฺมา? ยํ น ปสฺสามิ ยาจเกติ, ยสฺมา มม อชฺฌาสยานุรูปํ เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหเก พหู ยาจเก น ปสฺสามิ, ตสฺมาติ อตฺโถฯ อปฺปเก สุ วนิพฺพเกติ วนิพฺพกชเน อปฺปเก กติปเย ชาเต ทุกฺขํ สุปามีติ โยชนาฯ สูติ จ นิปาตมตฺตํ, อปฺปเก วนิพฺพกชเน สตีติ อตฺโถฯ

ตํ สุตฺวา สินฺธโก ตสฺส อุฬารํ ทานาธิมุตฺติํ ปากฏตรํ กาตุกาโม –

[297]

‘‘สกฺโก เจ เต วรํ ทชฺชา, ตาวติํสานมิสฺสโร;

กิสฺส สพฺพสฺส โลกสฺส, วรมาโน วรํ วเร’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ตาวติํสานํ เทวานํ สพฺพสฺสโลกสฺส อิสฺสโร สกฺโก ‘‘วรํ วรสฺสุ, องฺกุร, ยํกิญฺจิ มนสิจฺฉิต’’นฺติ ตุยฺหํ วรํ ทชฺชา ทเทยฺย เจ, วรมาโน ปตฺถยมาโน กิสฺส กีทิสํ วรํ วเรยฺยาสีติ อตฺโถฯ

อถ องฺกุโร อตฺตโน อชฺฌาสยํ ยาถาวโต ปเวเทนฺโต –

[298]

‘‘สกฺโก เจ เม วรํ ทชฺชา, ตาวติํสานมิสฺสโร;

กาลุฏฺฐิตสฺส เม สโต, สูริยุคฺคมนํ ปติ;

ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ, สีลวนฺโต จ ยาจกาฯ

[299]

‘‘ททโต เม น ขีเยถ, ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ;

ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, เอตํ สกฺกํ วรํ วเร’’ติฯ – ทฺเว คาถา อภาสิ;

[298] ตตฺถ กาลุฏฺฐิตสฺส เม สโตติ กาเล ปาโต วุฏฺฐิตสฺส อตฺถิกานํ ทกฺขิเณยฺยานํ อปจายนปาริจริยาทิวเสน อุฏฺฐานวีริยสมฺปนฺนสฺส เม สมานสฺสฯ สูริยุคฺคมนํ ปตีติ สูริยุคฺคมนเวลายํฯ ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุนฺติ เทวโลกปริยาปนฺนา อาหารา อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ สีลวนฺโต จ ยาจกาติ ยาจกา จ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺมา ภเวยฺยุํฯ

[299] ททโต เม น ขีเยถาติ อาคตาคตานํ ทานํ ททโต จ เม เทยฺยธมฺโม น ขีเยถ, น ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยฯ ทตฺวา นานุตเปยฺยหนฺติ ตญฺจ ทานํ ทตฺวา กิญฺจิเทว อปฺปสาทกํ ทิสฺวา เตน อหํ ปจฺฉา นานุตเปยฺยํฯ ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยนฺติ ททมาโน จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ, ปสนฺนจิตฺโตเยว หุตฺวา ทเทยฺยํฯ เอตํ สกฺกํ วรํ วเรติ สกฺกํ เทวานมินฺทํ อาโรคฺยสมฺปทา, เทยฺยธมฺมสมฺปทา, ทกฺขิเณยฺยสมฺปทา, เทยฺยธมฺมสฺส อปริมิตสมฺปทา, ทายกสมฺปทาติ เอตํ ปญฺจวิธํ วรํ วเรยฺยํฯ เอตฺถ จ ‘‘กาลุฏฺฐิตสฺส เม สโต’’ติ เอเตน อาโรคฺยสมฺปทา, ‘‘ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุ’’นฺติ เอเตน เทยฺยธมฺมสมฺปทา, ‘‘สีลวนฺโต จ ยาจกา’’ติ เอเตน ทกฺขิเณยฺยสมฺปทา, ‘‘ททโต เม น ขีเยถา’’ติ เอเตน เทยฺยธมฺมสฺส อปริมิตสมฺปทา, ‘‘ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ, ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺย’’นฺติ เอเตหิ ทายกสมฺปทาติ อิเม ปญฺจ อตฺถา วรภาเวน อิจฺฉิตาฯ เต จ โข ทานมยปุญฺญสฺส ยาวเทว อุฬารภาวายาติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ องฺกุเรน อตฺตโน อชฺฌาสเย ปเวทิเต ตตฺถ นิสินฺโน นีติสตฺเถ กตปริจโย โสนโก นาม เอโก ปุริโส ตํ อติทานโต วิจฺฉินฺทิตุกาโม –

[300]

‘‘น สพฺพวิตฺตานิ ปเร ปเวจฺเฉ, ทเทยฺย ทานญฺจ ธนญฺจ รกฺเข;

ตสฺมา หิ ทานา ธนเมว เสยฺโย, อติปฺปทาเนน กุลา น โหนฺติฯ

[301]

‘‘อทานมติทานญฺจ นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา,

ตสฺมา หิ ทานา ธนเมว เสยฺโย,

สเมน วตฺเตยฺย ส ธีรธมฺโม’’ติฯ –

ทฺเว คาถา อภาสิฯ สินฺธโก เอวํ ปุนปิ วีมํสิตุกาโม ‘‘น สพฺพวิตฺตานี’’ติอาทิมาหาติ อปเรฯ

[300] ตตฺถ สพฺพวิตฺตานีติ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกปฺปเภทานิ สพฺพานิ วิตฺตูปกรณานิ, ธนานีติ อตฺโถฯ

ปเรติ ปรมฺหิ, ปรสฺสาติ อตฺโถ น ปเวจฺเฉติ น ทเทยฺย, ‘‘ทกฺขิเณยฺยา ลทฺธา’’ติ กตฺวา กิญฺจิ อเสเสตฺวา สพฺพสาปเตยฺยปริจฺจาโค น กาตพฺโพติ อตฺโถฯ ทเทยฺย ทานญฺจาติ สพฺเพน สพฺพํ ทานธมฺโม น กาตพฺโพ, อถ โข อตฺตโน อายญฺจ วยญฺจ ชานิตฺวา วิภวานุรูปํ ทานญฺจ ทเทยฺยฯ ธนญฺจ รกฺเขติ อลทฺธลาภลทฺธปริรกฺขณรกฺขิตสมฺพนฺธวเสน ธนํ ปริปาเลยฺยฯ

‘‘เอเกน โภเค ภุญฺเชยฺย, ทฺวีหิ กมฺมํ ปโยชเย;

จตุตฺถญฺจ นิธาเปยฺย, อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติฯ (ที. นิ. 3.265) –

วุตฺตวิธินา วา ธนํ รกฺเขยฺย ตมฺมูลกตฺตา ทานสฺสฯ ตโยปิ มคฺคา อญฺญมญฺญวิโสธเนน ปฏิเสวิตพฺพาติ หิ นีติจินฺตกาฯ ตสฺมา หีติ ยสฺมา ธนญฺจ รกฺขนฺโต ทานญฺจ กโรนฺโต อุภยโลกหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ ธนมูลกญฺจ ทานํ, ตสฺมา ทานโต ธนเมว เสยฺโย สุนฺทรตโรติ อติทานํ น กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘อติปฺปทาเนน กุลา น โหนฺตี’’ติ, ธนสฺส ปมาณํ อชานิตฺวา ทานสฺส ตํ นิสฺสาย อติปฺปทานปสงฺเคน กุลานิ น โหนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ, อุจฺฉิชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ

[301] อิทานิ วิญฺญูนํ ปสํสิตเมวตฺถํ ปติฏฺฐเปนฺโต ‘‘อทานมติทานญฺจา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อทานมติทานญฺจาติ สพฺเพน สพฺพํ กฏจฺฉุภิกฺขายปิ ตณฺฑุลมุฏฺฐิยาปิ อทานํ, ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา ปริจฺจาคสงฺขาตํ อติทานญฺจ ปณฺฑิตา พุทฺธิมนฺโต สปญฺญชาติกา นปฺปสํสนฺติ น วณฺณยนฺติฯ สพฺเพน สพฺพํ อทาเนน หิ สมฺปรายิกโต อตฺถโต ปริพาหิโร โหติฯ อติทาเนน ทิฏฺฐธมฺมิกปเวณี น ปวตฺตติฯ สเมน วตฺเตยฺยาติ อวิสเมน โลกิยสริกฺขเกน สมาหิเตน มชฺฌิเมน ญาเยน ปวตฺเตยฺยฯ ส ธีรธมฺโมติ ยา ยถาวุตฺตา ทานาทานปฺปวตฺติ, โส ธีรานํ ธิติสมฺปนฺนานํ นีตินยกุสลานํ ธมฺโม, เตหิ คตมคฺโคติ ทีเปติฯ

ตํ สุตฺวา องฺกุโร ตสฺส อธิปฺปายํ ปริวตฺเตนฺโต –

[302]

‘‘อโห วต เร อหเมว ทชฺชํ, สนฺโต จ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;

เมโฆว นินฺนานิ ปริปูรยนฺโต, สนฺตปฺปเย สพฺพวนิพฺพกานํฯ

[303]

‘‘ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวา, มุขวณฺโณ ปสีทติ;

ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, ตํ ฆรํ วสโต สุขํฯ

[304]

‘‘ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวา, มุขวณฺโณ ปสีทติ;

ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยญฺญสฺส สมฺปทาฯ

[305]

‘‘ปุพฺเพว ทานา สุมโน, ททํ จิตฺตํ ปสาทเย;

ทตฺวา อตฺตมโน โหติ, เอสา ยญฺญสฺส สมฺปทา’’ติฯ –

จตูหิ คาถาหิ อตฺตนา ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ปกาเสสิฯ

[302] ตตฺถ อโห วตาติ สาธุ วตฯ เรติ อาลปนํฯ อหเมว ทชฺชนฺติ อหํ ทชฺชเมวฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – มาณว, ‘‘ทานา ธนเมว เสยฺโย’’ติ ยทิ อยํ นีติกุสลานํ วาโท ตว โหตุ, กามํ อหํ ทชฺชเมวฯ สนฺโต จ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุนฺติ ตสฺมิญฺจ ทาเน สนฺโต อุปสนฺตกายวจีมโนสมาจารา สปฺปุริสา สาธโว มํ ภเชยฺยุํ อุปคจฺเฉยฺยุํฯ เมโฆว นินฺนานิ ปริปูรยนฺโตติ อหํ อภิปฺปวสฺสนฺโต มหาเมโฆ วิย นินฺนานิ นินฺนฏฺฐานานิ สพฺเพสํ วนิพฺพกานํ อธิปฺปาเย ปริปูรยนฺโต อโห วต เต สนฺตปฺเปยฺยนฺติฯ

[303] ยสฺส ยาจนเก ทิสฺวาติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ฆรเมสิโน ยาจนเก ทิสฺวา ‘‘ปฐมํ ตาว อุปฏฺฐิตํ วต เม ปุญฺญกฺเขตฺต’’นฺติ สทฺธาชาตสฺส มุขวณฺโณ ปสีทติ, ยถาวิภวํ ปน เตสํ ทานํ ทตฺวา อตฺตมโน ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตจิตฺโต โหติฯ

นฺติ ยเทตฺถ ยาจกานํ ทสฺสนํ , เตน จ ทิสฺวา จิตฺตสฺส ปสาทนํ, ยถารหํ ทานํ ทตฺวา จ อตฺตมนตาฯ

[304] เอสา ยญฺญสฺส สมฺปทาติ เอสา ยญฺญสฺส สมฺปตฺติ ปาริปูริ, นิปฺผตฺตีติ อตฺโถฯ

[305] ปุพฺเพว ทานา สุมโนติ ‘‘สมฺปตฺตีนํ นิทานํ อนุคามิกํ นิธานํ นิเธสฺสามี’’ติ มุญฺจนเจตนาย ปุพฺเพ เอว ทานูปกรณสฺส สมฺปาทนโต ปฏฺฐาย สุมโน โสมนสฺสชาโต ภเวยฺยฯ ททํ จิตฺตํ ปสาทเยติ ททนฺโต เทยฺยธมฺมํ ทกฺขิเณยฺยหตฺเถ ปติฏฺฐาเปนฺโต ‘‘อสารโต ธนโต สาราทานํ กโรมี’’ติ อตฺตโน จิตฺตํ ปสาเทยฺยฯ ทตฺวา อตฺตมโน โหตีติ ทกฺขิเณยฺยานํ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชิตฺวา ‘‘ปณฺฑิตปญฺญตฺตํ นาม มยา อนุฏฺฐิตํ, อโห สาธุ สุฏฺฐู’’ติ อตฺตมโน ปมุทิตมโน ปีติโสมนสฺสชาโต โหติฯ เอสา ยญฺญสฺส สมฺปทาติ ยา อยํ ปุพฺพเจตนา มุญฺชเจตนา อปรเจตนาติ อิเมสํ กมฺมผลสทฺธานุคตานํ โสมนสฺสปริคฺคหิตานํ ติสฺสนฺนํ เจตนานํ ปาริปูริ, เอสา ยญฺญสฺส สมฺปทา ทานสฺส สมฺปตฺติ, น อิโต อญฺญถาติ อธิปฺปาโยฯ

เอวํ องฺกุโร อตฺตโน ปฏิปชฺชนวิธิํ ปกาเสตฺวา ภิยฺโยโสมตฺตาย อภิวฑฺฒมานทานชฺฌาสโย ทิวเส ทิวเส มหาทานํ ปวตฺเตสิฯ เตน ตทา สพฺพรชฺชานิ อุนฺนงฺคลานิ กตฺวา มหาทาเน ทิยฺยมาเน ปฏิลทฺธสพฺพูปกรณา มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน กมฺมนฺเต ปหาย ยถาสุขํ วิจริํสุ, เตน ราชูนํ โกฏฺฐาคารานิ ปริกฺขยํ อคมํสุฯ ตโต ราชาโน องฺกุรสฺส ทูตํ ปาเหสุํ – ‘‘โภโต ทานํ นิสฺสาย อมฺหากํ อายสฺส วินาโส อโหสิ, โกฏฺฐาคารานิ ปริกฺขยํ คตานิ, ตตฺถ ยุตฺตมตฺตํ ญาตพฺพ’’นฺติฯ

ตํ สุตฺวา องฺกุโร ทกฺขิณาปถํ คนฺตฺวา ทมิฬวิสเย สมุทฺทสฺส อวิทูรฏฺฐาเน มหติโย อเนกทานสาลาโย การาเปตฺวา มหาทานานิ ปวตฺเตนฺโต ยาวตายุกํ ฐตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ ตสฺส ทานวิภูติญฺจ สคฺคูปปตฺติญฺจ ทสฺเสนฺโต สงฺคีติการา –

[306]

‘‘สฏฺฐิ วาหสหสฺสานิ, องฺกุรสฺส นิเวสเน;

โภชนํ ทียเต นิจฺจํ, ปุญฺญเปกฺขสฺส ชนฺตุโนฯ

[307]

‘‘ติสหสฺสานิ สูทา หิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;

องฺกุรํ อุปชีวนฺติ, ทาเน ยญฺญสฺส วาวฏาฯ

[308]

‘‘สฏฺฐิ ปุริสสหสฺสานิ, อามุตฺตมณิกุณฺฑลา;

องฺกุรสฺส มหาทาเน, กฏฺฐํ ผาเลนฺติ มาณวาฯ

[309]

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ , สพฺพาลงฺการภูสิตา;

องฺกุรสฺส มหาทาเน, วิธา ปิณฺเฑนฺติ นาริโยฯ

[310]

‘‘โสฬสิตฺถิสหสฺสานิ, สพฺพาลงฺการภูสิตา;

องฺกุรสฺส มหาทาเน, ทพฺพิคาหา อุปฏฺฐิตาฯ

[311]

‘‘พหุํ พหูนํ ปาทาสิ, จิรํ ปาทาสิ ขตฺติโย;

สกฺกจฺจญฺจ สหตฺถา จ, จิตฺตีกตฺวา ปุนปฺปุนํฯ

[312]

‘‘พหู มาเส จ ปกฺเข จ, อุตุสํวจฺฉรานิ จ;

มหาทานํ ปวตฺเตสิ, องฺกุโร ทีฆมนฺตรํฯ

[313]

‘‘เอวํ ทตฺวา ยชิตฺวา จ, องฺกุโร ทีฆมนฺตรํ;

โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสูปโค อหู’’ติฯ – คาถา อาหํสุ;

[306] ตถ สฏฺฐิ วาหสหสฺสานีติ วาหานํ สฏฺฐิสหสฺสานิ คนฺธสาลิตณฺฑุลาทิปูริตวาหานํ สฏฺฐิสหสฺสานิฯ ปุญฺญเปกฺขสฺส ทานชฺฌาสยสฺส ทานาธิมุตฺตสฺส องฺกุรสฺส นิเวสเน นิจฺจํ ทิวเส ทิวเส ชนฺตุโน สตฺตกายสฺส โภชนํ ทียเตติ โยชนาฯ

[307-8] ติสหสฺสานิ สูทา หีติ ติสหสฺสมตฺตา สูทา ภตฺตการกาฯ

เต จ โข ปน ปธานภูตา อธิปฺเปตา, เตสุ เอกเมกสฺส ปน วจนกรา อเนกาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘ติสหสฺสานิ สูทาน’’นฺติ จ ปฐนฺติฯ อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ นานามณิวิจิตฺตกุณฺฑลธราฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, อามุตฺตกฏกกฏิสุตฺตาทิอาภรณาปิ เต อเหสุํฯ องฺกุรํ อุปชีวนฺตีติ ตํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺติ, ตปฺปฏิพทฺธชีวิกา โหนฺตีติ อตฺโถฯ ทาเน ยญฺญสฺส วาวฏาติ มหายาคสญฺญิตสฺส ยญฺญสฺส ทาเน ยชเน วาวฏา อุสฺสุกฺกํ อาปนฺนาฯ กฏฺฐํ ผาเลนฺติ มาณวาติ นานปฺปการานํ ขชฺชโภชฺชาทิอาหารวิเสสานํ ปจนาย อลงฺกตปฏิยตฺตา ตรุณมนุสฺสา กฏฺฐานิ ผาเลนฺติ วิทาเลนฺติฯ

[309] วิธาติ วิธาตพฺพานิ โภชนโยคฺคานิ กฏุกภณฺฑานิฯ ปิณฺเฑนฺตีติ ปิสนวเสน ปโยเชนฺติฯ

[310] ทพฺพิคาหาติ กฏจฺฉุคาหิกาฯ อุปฏฺฐิตาติ ปริเวสนฏฺฐานํ อุปคนฺตฺวา ฐิตา โหนฺติฯ

[311] พหุนฺติ มหนฺตํ ปหูติกํฯ พหูนนฺติ อเนเกสํฯ ปาทาสีติ ปกาเรหิ อทาสิฯ จีรนฺติ จิรกาลํฯ วีสติวสฺสสหสฺสายุเกสุ หิ มนุสฺเสสุ โส อุปฺปนฺโนฯ พหุํ พหูนํ จิรกาลญฺจ เทนฺโต ยถา อทาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกจฺจญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สกฺกจฺจนฺติ สาทรํ, อนปวิทฺธํ อนวญฺญาตํ กตฺวาฯ สหตฺถาติ สหตฺเถน, น อาณาปนมตฺเตนฯ จิตฺตีกตฺวาติ คารวพหุมานโยเคน จิตฺเตน กริตฺวา ปูเชตฺวาฯ ปุนปฺปุนนฺติ พหุโส น เอกวารํ, กติปยวาเร วา อกตฺวา อเนกวารํ ปาทาสีติ โยชนาฯ

[312] อิทานิ ตเมว ปุนปฺปุนํ กรณํ วิภาเวตุํ ‘‘พหู มาเส จา’’ติ คาถมาหํสุฯ ตตฺถ พหู มาเสติ จิตฺตมาสาทิเก พหู อเนเก มาเสฯ ปกฺเขติ กณฺหสุกฺกเภเท พหู ปกฺเขฯ อุตุสํวจฺฉรานิ จาติ วสนฺตคิมฺหาทิเก พหู อุตู จ สํวจฺฉรานิ จ, สพฺพตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ทีฆมนฺตรนฺติ ทีฆกาลมนฺตรํฯ เอตฺถ จ ‘‘จิรํ ปาทาสี’’ติ จิรกาลํ ทานสฺส ปวตฺติตภาวํ วตฺวา ปุน ตสฺส นิรนฺตรเมว ปวตฺติตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘พหู มาเส’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[313] เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ทตฺวา ยชิตฺวา จาติ อตฺถโต เอกเมว, เกสญฺจิ ทกฺขิเณยฺยานํ เอกจฺจสฺส เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชนวเสน ทตฺวา, ปุน ‘‘พหุํ พหูนํ ปาทาสี’’ติ วุตฺตนเยน อตฺถิกานํ สพฺเพสํ ยถากามํ เทนฺโต มหายาควเสน ยชิตฺวาฯ โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ , ตาวติํสูปโค อหูติ โส องฺกุโร อายุปริโยสาเน มนุสฺสตฺถภาวํ ปหาย ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตาวติํสเทวนิกายูปโค อโหสิฯ

เอวํ ตสฺมิํ ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺเต อมฺหากํ ภควโต กาเล อินฺทโก นาม มาณโว อายสฺมโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปสนฺนมานโส กฏจฺฉุภิกฺขํ ทาเปสิฯ โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา เขตฺตคตสฺส ปุญฺญสฺส อานุภาเวน ตาวติํเสสุ มหิทฺธิโก มหานุภาโว เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺโต ทิพฺเพหิ รูปาทีหิ ทสหิ ฐาเนหิ องฺกุรํ เทวปุตฺตํ อภิภวิตฺวา วิโรจติฯ เตน วุตฺตํ –

[314]

‘‘กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวาน, อนุรุทฺธสฺส อินฺทโก;

โส หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสูปโค อหุฯ

[315]

‘‘ทสหิ ฐาเนหิ องฺกุรํ, อินฺทโก อติโรจติ;

รูเป สทฺเท รเส คนฺเธ, โผฏฺฐพฺเพ จ มโนรเมฯ

[316]

‘‘อายุนา ยสสา เจว, วณฺเณน จ สุเขน จ;

อาธิปจฺเจน องฺกุรํ, อินฺทโก อติโรจตี’’ติฯ

[314-5] ตตฺถ รูเปติ รูปเหตุ, อตฺตโน รูปสมฺปตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ สทฺเทติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อายุนาติ ชีวิเตนฯ นนุ จ เทวานํ ชีวิตํ ปริจฺฉินฺนปฺปมาณํ วุตฺตํฯ สจฺจํ วุตฺตํ, ตํ ปน เยภุยฺยวเสนฯ ตถา หิ เอกจฺจานํ เทวานํ โยควิปตฺติอาทินา อนฺตรามรณํ โหติเยวฯ อินฺทโก ปน ติสฺโส วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ วสฺสสหสฺสานิ ปริปูเรติเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อายุนา อติโรจตี’’ติฯ ยสสาติ มหติยา ปริวารสมฺปตฺติยา วณฺเณนาติ สณฺฐานสมฺปตฺติยาฯ วณฺณธาตุสมฺปทา ปน ‘‘รูเป’’ติ อิมินา วุตฺตาเยวฯ อาธิปจฺเจนาติ อิสฺสริเยนฯ

เอวํ องฺกุเร จ อินฺทเก จ ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺเตสุ อมฺหากํ ภควา อภิสมฺโพธิโต สตฺตเม สํวจฺฉเร อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ สาวตฺถินครทฺวาเร กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา อนุกฺกเมน ติปทวิกฺกเมน ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ ยุคนฺธรปพฺพเต พาลสูริโย วิย วิโรจมาโน ทสหิ โลกธาตูหิ สนฺนิปติตาย เทวพฺรหฺมปริสาย ชุติํ อตฺตโน สรีรปฺปภาย อภิภวนฺโต อภิธมฺมํ เทเสตุํ นิสินฺโน อวิทูเร นิสินฺนํ อินฺทกํ, ทฺวาทสโยชนนฺตเร นิสินฺนํ องฺกุรญฺจ ทิสฺวา ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถํ –

‘‘มหาทานํ ตยา ทินฺนํ, องฺกุร ทีฆมนฺตรํ;

อติทูเร นิสินฺโนสิ, อาคจฺฉ มม สนฺติเก’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตํ สุตฺวา องฺกุโร ‘‘ภควา มยา จิรกาลํ พหุํ เทยฺยธมฺมํ ปริจฺจชิตฺวา ปวตฺติตมฺปิ มหาทานํ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิรเหน อเขตฺเต วุตฺตพีชํ วิย น อุฬารผลํ อโหสิ, อินฺทกสฺส ปน กฏจฺฉุภิกฺขาทานมฺปิ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติยา สุเขตฺเต วุตฺตพีชํ วิย อติวิย อุฬารผลํ ชาต’’นฺติ อาหฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺเต สงฺคีติการา –

[317]

‘‘ตาวติํเส ยทา พุทฺโธ, สิลายํ ปณฺฑุกมฺพเล;

ปาริจฺฉตฺตยมูลมฺหิ, วิหาสิ ปุริสุตฺตโมฯ

[318]

‘‘ทสสุ โลกธาตูสุ, สนฺนิปติตฺวาน เทวตา;

ปยิรุปาสนฺติ สมฺพุทฺธํ, วสนฺตํ นคมุทฺธนิฯ

[319]

‘‘น โกจิ เทโว วณฺเณน, สมฺพุทฺธํ อติโรจติ;

สพฺเพ เทเว อติกฺกมฺม, สมฺพุทฺโธว วิโรจติฯ

[320]

‘‘โยชนานิ ทส ทฺเว จ, องฺกุโรยํ ตทา อหุ;

อวิทูเรว พุทฺธสฺส, อินฺทโก อติโรจติฯ

[321]

‘‘โอโลเกตฺวาน สมฺพุทฺโธ, องฺกุรญฺจาปิ อินฺทกํ;

ทกฺขิเณยฺยํ สมฺภาเวนฺโต, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[322]

‘‘มหาทานํ ตยา ทินฺนํ, องฺกุรํ ทีฆมนฺตรํ;

อติทูเร นิสินฺโนสิ, อาคจฺฉ มม สนฺติเกฯ

[323]

‘‘โจทิโต ภาวิตตฺเตน, องฺกุโร อิทมพฺรวิ;

กิํ มยฺหํ เตน ทาเนน, ทกฺขิเณยฺเยน สุญฺญตํฯ

[324]

‘‘อยํ โส อินฺทโก ยกฺโข, ทชฺชา ทานํ ปริตฺตกํ;

อติโรจติ อมฺเหหิ, จนฺโท ตารคเณ ยถาฯ

[325]

‘‘อุชฺชงฺคเล ยถา เขตฺเต, พีชํ พหุมฺปิ โรปิตํ;

น วิปุลํ ผลํ โหติ, นปิ โตเสติ กสฺสกํฯ

[326]

‘‘ตเถว ทานํ พหุกํ, ทุสฺสีเลสุ ปติฏฺฐิตํ;

น วิปุลํ ผลํ โหติ, นปิ โตเสติ ทายกํฯ

[327]

‘‘ยถาปิ ภทฺทเก เขตฺเต, พีชํ อปฺปมฺปิ โรปิตํ;

สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเต, ผลํ โตเสสิ กสฺสกํฯ

[328]

‘‘ตเถว สีลวนฺเตสุ, คุณวนฺเตสุ ตาทิสุ;

อปฺปกมฺปิ กตํ การํ, ปุญฺญํ โหติ มหปฺผล’’นฺติฯ – คาถาโย อโวจุํ;

[317] ตตฺถ ตาวติํเสติ ตาวติํสภวเนฯ สิลายํ ปณฺฑุกมฺพเลติ ปณฺฑุกมฺพลนามเก สิลาสเน ปุริสุตฺตโม พุทฺโธ ยทา วิหาสีติ โยชนาฯ

[318] ทสสุ โลกธาตูสุ, สนฺนิปติตฺวาน เทวตาติ ชาติเขตฺตสญฺญิเตสุ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ กามาวจรเทวตา พฺรหฺมเทวตา จ พุทฺธสฺส ภควโต ปยิรุปาสนาย ธมฺมสฺสวนตฺถญฺจ เอกโต สนฺนิปติตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปยิรุปาสนฺติ สมฺพุทฺธํ, วสนฺตํ นคมุทฺธนี’’ติ, สิเนรุมุทฺธนีติ อตฺโถฯ

[320] โยชนานิ ทส ทฺเว จ, องฺกุโรยํ ตทา อหูติ อยํ ยถาวุตฺตจริโต องฺกุโร ตทา สตฺถุ สมฺมุขกาเล ทส ทฺเว โยชนานิ อนฺตรํ กตฺวา อหุฯ สตฺถุ นิสินฺนฏฺฐานโต ทฺวาทสโยชนนฺตเร ฐาเน นิสินฺโน อโหสีติ อตฺโถฯ

[323] โจทิโต ภาวิตตฺเตนาติ ปารมิปริภาวิตาย อริยมคฺคภาวนาย ภาวิตตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน โจทิโตฯ กิํ มยฺหํ เตนาติอาทิกา สตฺถุ ปฏิวจนวเสน องฺกุเรน วุตฺตคาถาฯ ทกฺขิเณยฺเยน สุญฺญตนฺติ ยํ ทกฺขิเณยฺเยน สุญฺญตํ ริตฺตกํ วิรหิตํ ตทา มม ทานํ, ตสฺมา ‘‘กิํ มยฺหํ เตนา’’ติ อตฺตโน ทานปุญฺญํ หีเฬนฺโต วทติฯ

[324] ยกฺโขติ เทวปุตฺโตฯ ทชฺชาติ ทตฺวาฯ อติโรจติ อมฺเหหีติ อตฺตนา มาทิเสหิ อติวิย วิโรจติฯ หีติ วา นิปาตมตฺตํ, อมฺเห อติกฺกมิตฺวา อภิภวิตฺวา วิโรจตีติ อตฺโถฯ ยถา กินฺติ อาห ‘‘จนฺโท ตารคเณ ยถา’’ติฯ

[325-6] อุชฺชงฺคเลติ อติวิย ถทฺธภูมิภาเคฯ ‘‘อูสเร’’ติ เกจิ วทนฺติฯ โรปิตนฺติ วุตฺตํ, วปิตฺวา วา อุทฺธริตฺวา วา ปุน โรปิตํฯ นปิ โตเสตีติ น นนฺทยติ, อปฺปผลตาย วา ตุฏฺฐิํ น ชเนติฯ ตเถวาติ ยถา อุชฺชงฺคเล เขตฺเต พหุมฺปิ พีชํ โรปิตํ วิปุลผลํ อุฬารผลํ น โหติ, ตโต เอว กสฺสกํ น โตเสติ, ตถา ทุสฺสีเลสุ สีลวิรหิเตสุ พหุกมฺปิ ทานํ ปติฏฺฐาปิตํ วิปุลผลํ มหปฺผลํ น โหติ, ตโต เอว ทายกํ น โตเสตีติ อตฺโถฯ

[327-8] ยถาปิ ภทฺทเกติ คาถาทฺวยสฺส วตฺตวิปริยาเยน อตฺถโยชนา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเตติ วุฏฺฐิธารํ สมฺมเทว ปวตฺเตนฺเต, อนฺวฑฺฒมาสํ อนุทสาหํ อนุปญฺจาหํ เทเว วสฺสนฺเตติ อตฺโถฯ คุณวนฺเตสูติ ฌานาทิคุณยุตฺเตสุฯ ตาทิสูติ อิฏฺฐาทีสุ ตาทิลกฺขณปฺปตฺเตสุฯ การนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, อุปกาโรติ อตฺโถฯ กีทิโส อุปกาโรติ อาห ‘‘ปุญฺญ’’นฺติฯ

[329]

‘‘วิเจยฺย ทานํ ทาตพฺพํ, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ;

วิเจยฺย ทานํ ทตฺวาน, สคฺคํ คจฺฉนฺติ ทายกาฯ

[330]

‘‘วิเจยฺย ทานํ สุคตปฺปสฏฺฐํ, เย ทกฺขิเณยฺยา อิธ ชีวโลเก;

เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ, พีชานิ วุตฺตานิ ยถา สุเขตฺเต’’ติฯ –

อยํ สงฺคีติกาเรหิ ฐปิตา คาถาฯ

[329] ตตฺถ วิเจยฺยาติ วิจินิตฺวา, ปุญฺญกฺเขตฺตํ ปญฺญาย อุปปริกฺขิตฺวาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ตยิทํ องฺกุรเปตวตฺถุ สตฺถารา ตาวติํสภวเน ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ ปุรโต ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถํ ‘‘มหาทานํ ตยา ทินฺน’’นฺติอาทินา อตฺตนา สมุฏฺฐาปิตํ, ตตฺถ ตโย มาเส อภิธมฺมํ เทเสตฺวา มหาปวารณาย เทวคณปริวุโต เทวเทโว เทวโลกโต สงฺกสฺสนครํ โอตริตฺวา อนุกฺกเมน สาวตฺถิํ ปตฺวา เชตวเน วิหรนฺโต จตุปริสมชฺเฌ ทกฺขิเณยฺยสมฺปตฺติวิภาวนตฺถเมว ‘‘ยสฺส อตฺถาย คจฺฉามา’’ติอาทินา วิตฺถารโต เทเสตฺวา จตุสจฺจกถาย เทสนาย กูฏํ คณฺหิฯ เทสนาวสาเน เตสํ อเนกโกฏิปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ

องฺกุรเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุวณฺณนา

ทิวาวิหารคตํ ภิกฺขุนฺติ อิทํ อุตฺตรมาตุเปติวตฺถุฯ ตตฺรายํ อตฺถวิภาวนา – สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ปฐมมหาสงฺคีติยา ปวตฺติตาย อายสฺมา มหากจฺจายโน ทฺวาทสหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ โกสมฺพิยา อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ อรญฺญายตเน วิหาสิฯ เตน จ สมเยน รญฺโญ อุเทนสฺส อญฺญตโร อมจฺโจ กาลมกาสิ, เตน จ ปุพฺเพ นคเร กมฺมนฺตา อธิฏฺฐิตา อเหสุํฯ อถ ราชา ตสฺส ปุตฺตํ อุตฺตรํ นาม มาณวํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตฺวญฺจ ปิตรา อธิฏฺฐิเต กมฺมนฺเต สมนุสาสา’’ติ เตน ฐิตฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

โส จ สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกทิวสํ นครปฏิสงฺขรณิยานํ ทารูนํ อตฺถาย วฑฺฒกิโย คเหตฺวา อรญฺญํ คโตฯ ตตฺถ อายสฺมโต มหากจฺจายนตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานํ อุปคนฺตฺวา เถรํ ตตฺถ ปํสุกูลจีวรธรํ วิวิตฺตํ นิสินฺนํ ทิสฺวา อิริยาปเถเยว ปสีทิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ เถโร ตสฺส ธมฺมํ กเถสิฯ