1. ทาสิวิมานวณฺณนา
ทุติยวคฺเค อปิ สกฺโกว เทวินฺโทติ ทาสิวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ เชตวเน วิหรนฺเต สาวตฺถิวาสี อญฺญตโร อุปาสโก สมฺพหุเลหิ อุปาสเกหิ สทฺธิํ สายนฺหสมยํ วิหารํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปริสาย วุฏฺฐิตาย ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺฐาย อหํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส จตฺตาริ นิจฺจภตฺตานิ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ อถ นํ ภควา ตทนุจฺฉวิกํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โส ‘‘มยา, ภนฺเต, สงฺฆสฺส จตฺตาริ นิจฺจภตฺตานิ ปญฺญตฺตานิฯ สฺเว ปฏฺฐาย อยฺยา มม เคหํ อาคจฺฉนฺตู’’ติ ภตฺตุทฺเทสกสฺส อาโรเจตฺวา อตฺตโน เคหํ คนฺตฺวา ทาสิยา ตมตฺถํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตตฺถ ตยา นิจฺจกาลํ อปฺปมตฺตาย ภวิตพฺพ’’นฺติ อาหฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ปกติยาว สา สทฺธาสมฺปนฺนา ปุญฺญกามา สีลวตี, ตสฺมา ทิวเส ทิวเส กาลสฺเสว อุฏฺฐาย ปณีตํ อนฺนปานํ ปฏิยาเทตฺวา ภิกฺขูนํ นิสีทนฏฺฐานํ สุสมฺมฏฺฐํ สุปริภณฺฑกํ กตฺวา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ภิกฺขู อุปคเต ตตฺถ นิสีทาเปตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธปุปฺผธูปทีเปหิ ปูเชตฺวา สกฺกจฺจํ ปริวิสติฯ
อเถกทิวสํ ภิกฺขู กตภตฺตกิจฺเจ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอวมาห ‘‘กถํ นุ โข, ภนฺเต, อิโต ชาติอาทิทุกฺขโต ปริมุตฺติ โหตี’’ติฯ ภิกฺขู ตสฺสา สรณานิ จ ปญฺจ สีลานิ จ ทตฺวา กายสภาวํ ปกาเสตฺวา ปฏิกูลมนสิกาเร นิโยเชสุํ, อปเร อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กเถสุํฯ สา โสฬส วสฺสานิ สีลํ รกฺขนฺตี อนฺตรนฺตรา โยนิโส มนสิกโรนฺตี เอกทิวสํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ ลภิตฺวา ญาณสฺส จ ปริปกฺกตฺตา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉากาสิฯ สา อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ วลฺลภา ปริจาริกา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สา สฏฺฐิตูริยสหสฺเสหิ ปริจริยมานา อจฺฉราสตสหสฺสปริวุตา มหนฺตํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตี ปมุทา โมทมานา สปริวารา อุยฺยานาทีสุ วิจรติฯ ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ทิสฺวา –
[157]
‘‘อปิ สกฺโกว เทวินฺโท, รมฺเม จิตฺตลตาวเน;
สมนฺตา อนุปริยาสิ, นารีคณปุรกฺขตา;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ
[158]
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ
[159]
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว,
มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,
วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ – ปุจฺฉิ;
[160]
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ
[161]
‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ทาสี อโหสิํ ปรเปสฺสิยา กุเลฯ
[162]
‘‘อุปาสิกา จกฺขุมโต, โคตมสฺส ยสสฺสิโน;
ตสฺสา เม นิกฺกโม อาสิ, สาสเน ตสฺส ตาทิโนฯ
[163]
‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, เนว อตฺเถตฺถ สณฺฐนํ;
สิกฺขาปทานํ ปญฺจนฺนํ, มคฺโค โสวตฺถิโก สิโวฯ
[164]
‘‘อกณฺฏโก อคหโน, อุชุ สพฺภิ ปเวทิโต;
นิกฺกมสฺส ผลํ ปสฺส, ยถิทํ ปาปุณิตฺถิกาฯ
[165]
‘‘อามนฺตนิกา รญฺโญมฺหิ, สกฺกสฺส วสวตฺติโน;
สฏฺฐิ ตูริยสหสฺสานิ, ปฏิโพธํ กโรนฺติ เมฯ
[166]
‘‘อาลมฺโพ คคฺคโร ภีโม, สาธุวาที จ สํสโย;
โปกฺขโร จ สุผสฺโส จ, วีณาโมกฺขา จ นาริโยฯ
[167]
‘‘นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, โสณทินฺนา สุจิมฺหิตา;
อลมฺพุสา มิสฺสเกสี จ, ปุณฺฑรีกาติ ทารุณีฯ
[168]
‘‘เอณีผสฺสา สุผสฺสา จ, สุภทฺทา มุทุวาทินี;
เอตา จญฺญา จ เสยฺยาเส, อจฺฉรานํ ปโพธิกาฯ
[169]
‘‘ตา มํ กาเลนุปาคนฺตฺวา, อภิภาสนฺติ เทวตา;
หนฺท นจฺจาม คายาม, หนฺท ตํ รมยามเสฯ
[170]
‘‘นยิทํ อกตปุญฺญานํ, กตปุญฺญานเมวิทํ;
อโสกํ นนฺทนํ รมฺมํ, ติทสานํ มหาวนํฯ
[171]
‘‘สุขํ อกตปุญฺญานํ, อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จ;
สุขญฺจ กตปุญฺญานํ, อิธ เจว ปรตฺถ จฯ
[172]
‘‘เตสํ สหพฺยกามานํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ;
กตปุญฺญา หิ โมทนฺติ, สคฺเค โภคสมงฺคิโน’’ติฯ – เทวตา วิสฺสชฺเชสิ;
[157] ตตฺถ อปิ สกฺโกว เทวินฺโทติ อปิสทฺโท สมฺภาวนายํ, อิวสทฺโท อิการโลปํ กตฺวา วุตฺโต อุปมายํ, ตสฺมา ยถา นาม สกฺโก เทวานมินฺโทติ อตฺโถฯ สกฺกสมภาโว ติสฺสา เทวตาย ปริวารสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺโตฯ เกจิ ‘‘อปีติ นิปาตมตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ จิตฺตลตาวเนติ จิตฺตาย นาม เทวธีตาย ปุญฺญานุภาเวน นิพฺพตฺเต, จิตฺตานํ วา วิจิตฺตปุปฺผผลาทิวิเสสยุตฺตานํ สนฺตานกวลฺลิอาทีนํ ตตฺถ เยภุยฺยตาย จิตฺตลตาวนนฺติ ลทฺธนาเม เทวุยฺยาเนฯ
[161] ปรเปสฺสิยาติ ปเรสํ กุเล ตสฺมิํ ตสฺมิํ กิจฺเจ เปสนิยา, ปเรสํ เวยฺยาวจฺจการีติ อตฺโถฯ
[162] ตสฺสา เม นิกฺกโม อาสิ, สาสเน ตสฺส ตาทิโนติ ตสฺสา ทาสิยาปิ สมานาย ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมโต พุทฺธสฺส ภควโต อุปาสิกา หุตฺวา โสฬส วสฺสานิ สีลํ รกฺขนฺติยา กมฺมฏฺฐานญฺจ มนสิ กโรนฺติยา มนสิการานุภาเวน เม มยฺหํ อุปฺปชฺชมาเน สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาเต อิฏฺฐาทีสุ ตาทิลกฺขณสมฺปตฺติยา ตาทิโน สตฺถุ สาสเน ตปฺปริยาปนฺโนเยว สํกิเลสปกฺขโต นิกฺกมเนน ‘‘นิกฺกโม’’ติ ลทฺธนาโม สมฺมาวายาโม อาสิ อโหสิ อุปฺปชฺชิฯ
[163-4] ตสฺส ปน นิกฺกมสฺส ปุพฺพภาคสฺส ปวตฺตาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามํ ภิชฺชตุยํ กาโย, เนว อตฺเถตฺถ สณฺฐนนฺติ วุตฺตํฯ
ตสฺสตฺโถ – ยทิปิ เม อยํ กาโย ภิชฺชตุ วินสฺสตุ, ตตฺถ กิญฺจิมตฺตมฺปิ อเปกฺขํ อกโรนฺตี เอตฺถ เอตสฺมิํ กมฺมฏฺฐานานุโยเค เนว อตฺถิ, เม วีริยสฺส สณฺฐนํ สิถิลีกรณนฺติ วีริยํ สมุตฺเตเชนฺตี วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปสินฺติฯ
อิทานิ ตถา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ปฏิลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺตี –
‘‘สิกฺขาปทานํ ปญฺจนฺนํ, มคฺโค โสวตฺถิโก สิโว;
อกณฺฏโก อคหโน, อุชุ สพฺภิ ปเวทิโต;
นิกฺกมสฺส ผลํ ปสฺส, ยถิทํ ปาปุณิตฺถิกา’’ติฯ – อาห;
ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – โย นิจฺจสีลวเสน สมาทินฺนานํ ปญฺจนฺนํ สิกฺขาปทานํ สิกฺขาโกฏฺฐาสานํ อุปนิสฺสยภาเวน ลทฺธตฺตา เตสํ ปริปูริตตฺตา จ สิกฺขาปทานํ ปญฺจนฺนํ สมฺพนฺธีภูโต, ยสฺมิํ สนฺตาเน อุปฺปนฺโน, ตสฺส สพฺพากาเรน โสตฺถิภาวสมฺปาทนโต สุนฺทรตฺถภาวโต จ โสวตฺถิโก โสตฺถิโก, สํกิเลสธมฺเมหิ อนุปทฺทุตตฺตา เขมปฺปตฺติเหตุตาย จ สิโว, ราคกณฺฏกาทีนํ อภาเวน อกณฺฏโก, กิเลสทิฏฺฐิทุจฺจริตคหนสมุจฺเฉทนโต อคหโน, สพฺพชิมฺหวงฺกกุฏิลภาวาปคมเหตุตาย อุชุ, พุทฺธาทีหิ สปฺปุริเสหิ ปกาสิตตฺตา สพฺภิ ปเวทิโต อริยมคฺโค, ตํ ยถา เยน อุปายภูเตน อิตฺถิกา ทฺวงฺคุลพหลพุทฺธิกาปิ สมานา ปาปุณิํ, ตสฺส นิกฺกมสฺส ยถาวุตฺตวีริยสฺส อิทํ ผลํ ปสฺสาติ สกฺกํ อาลปติฯ
[165] อามนฺตนิกา รญฺโญมฺหิ, สกฺกสฺส วสวตฺติโนติ สยํวสีภาเวน วตฺตนโต, ทฺวีสุ เทวโลเกสุ อตฺตโน วสํ อิสฺสริยํ วตฺเตตีติ วา วสวตฺตี, ตสฺส วสวตฺติโน สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อามนฺตนิกา อาลาปสลฺลาปโยคฺคา, กีฬนกาเล วา เตน อามนฺเตตพฺพา อมฺหิ, นิกฺกมสฺส วีริยสฺส ผลํ ปสฺสาติ โยชนาฯ อาตตวิตตาทิเภเทน ปญฺจ ตูริยงฺคานิ ทฺวาทสหิ ปาณิภาเคหิ เอกโต ปวชฺชมานานิ สฏฺฐิ โหนฺติ, ตานิ ปน สหสฺสมตฺตานิ ปยิรุปาสนวเสน อุปฏฺฐิตานิ สนฺธายาห ‘‘สฏฺฐิ ตูริยสหสฺสานิ, ปฏิโพธํ กโรนฺติ เม’’ติฯ ตตฺถ ปฏิโพธนฺติ ปีติโสมนสฺสานํ ปโพธนํฯ
[166-8] อาลมฺโพติอาทิ ตูริยวาทกานํ เทวปุตฺตานํ เอกเทสโต นามคฺคหณนฺติ วทนฺติ, ตูริยานํ ปเนตํ นามคฺคหณํฯ วีณาโมกฺขาทิกา เทวธีตาฯ สุจิมฺหิตาติ สุทฺธมิหิตา, นามเมว วา เอตํฯ มุทุวาทินีติ มุทุนาว วทตีติ มุทุวาทินี, มุทุกํ อติวิย วาทนสีลา, นามเมว วาฯ เสยฺยาเสติ เสยฺยตราฯ อจฺฉรานนฺติ อจฺฉราสุ สงฺคีเต ปาสํสตราฯ ปโพธิกาติ ปโพธนกราฯ
[169] กาเลนาติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเลนฯ อภิภาสนฺตีติ อภิมุขา, อภิรตา วา หุตฺวา ภาสนฺติฯ ยถา จ ภาสนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หนฺท นจฺจาม คายาม, หนฺท ตํ รมยามเส’’ติ วุตฺตํฯ
[170] อิทนฺติ อิทํ มยา ลทฺธฏฺฐานํฯ อโสกนฺติ อิฏฺฐกนฺตปิยมนาปานํเยว รูปาทีนํ สมฺภวโต วิโสกํฯ ตโต เอว สพฺพกาลํ ปโมทสํวทฺธนโต นนฺทนํฯ ติทสานํ มหาวนนฺติ ตาวติํสเทวานํ มหนฺตํ มหนียญฺจ อุยฺยานํฯ
[171] เอวรูปา ทิพฺพสมฺปตฺติ นาม ปุญฺญกมฺมวเสเนวาติ โอทิสฺสกนเยน วตฺวา ปนุ อโนทิสฺสกนเยน ทสฺเสนฺตี ‘‘สุขํ อกตปุญฺญาน’’นฺติ คาถมาหฯ
[172] ปุน อตฺตนา ลทฺธสฺส ทิพฺพฏฺฐานสฺส ปเรหิ สาธารณกามตาวเสน ธมฺมํ กเถนฺตี ‘‘เตสํ สหพฺยกามาน’’นฺติ โอสานคาถมาหฯ เตสนฺติ ตาวติํสเทวานํฯ สหพฺยกามานนฺติ สหภาวํ อิจฺฉนฺเตหิ, กตฺตุอตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํฯ สห วาติ ปวตฺตตีติ สหโว, ตสฺส ภาโว สหพฺยํ ยถา วีรสฺส ภาโว วีริยนฺติฯ
เอวํ เถโร เทวตาย อตฺตโน ปุญฺญกมฺเม อาวิกเต ตสฺสา สปริวาราย ธมฺมํ เทเสตฺวา เทวโลกโต อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา สเทวกสฺส โลกสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ
ทาสิวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
2. ลขุมาวิมานวณฺณนา
อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ ลขุมาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ พาราณสิยํ วิหรนฺเต เกวฏฺฏทฺวารํ นาม พาราณสินครสฺส เอกํ ทฺวารํ, ตสฺส อวิทูเร นิวิฏฺฐคาโมปิ ‘‘เกวฏฺฏทฺวาร’’นฺเตฺวว ปญฺญายิตฺถฯ ตตฺถ ลขุมา นาม เอกา อิตฺถี สทฺธา ปสนฺนา พุทฺธิสมฺปนฺนา เตน ทฺวาเรน ปวิสนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน เคหํ เนตฺวา กฏจฺฉุภิกฺขํ ทตฺวา เตเนว ปริจเยน สทฺธาย วฑฺฒมานาย อาสนสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ ปวิฏฺฐานํ ภิกฺขูนํ อาสนํ อุปเนติ, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐเปติฯ ยญฺจ โอทนกุมฺมาสฑากาทิ อตฺตโน เคเห วิชฺชติ, ตํ ภิกฺขูนํ เทติฯ สา ภิกฺขูนํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาย สมาหิตา หุตฺวา วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺตี อุปนิสฺสยสมฺปนฺนตาย น จิรสฺเสว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน มหติ วิมาเน นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสญฺจสฺสา ปริวาโร อโหสิฯ สา ตตฺถ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺตี ปโมทมานา วิจรติฯ ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา’’ติอาทิคาถาหิ ปุจฺฉีติ สพฺพํ วุตฺตนยเมวฯ เตน วุตฺตํ –
[173]
‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;
โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ
[174]
‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;
อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ
[175]
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;
เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ
[176]
‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;
ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ
[177]
