1. ปฐมปีฐวิมานวณฺณนา

ตตฺถ ปฐมวตฺถุสฺส อยํ อฏฺฐุปฺปตฺติ – ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ อสทิสทาเน ปวตฺติเต ตทนุรูเปน อนาถปิณฺฑิเกน มหาเสฏฺฐินา ตโย ทิวเส, ตถา วิสาขาย มหาอุปาสิกาย มหาทาเน ทินฺเน อสทิสทานสฺส ปวตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา อโหสิฯ อถ มหาชโน ตตฺถ ตตฺถ กถํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘กิํ นุ โข เอวํ อุฬารวิภวปริจฺจาเคเนว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ อตฺตโน วิภวานุรูปปริจฺจาเคนาปี’’ติฯ ภิกฺขู ตํ กถํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติยาว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อถ โข จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา จ เขตฺตสมฺปตฺติยา จ, ตสฺมา กุณฺฑกมุฏฺฐิมตฺตมฺปิ ปิโลติกามตฺตมฺปิ ติณปณฺณสนฺถารมตฺตมฺปิ ปูติมุตฺตหรีตกมตฺตมฺปิ วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล ปติฏฺฐาปิตํ, ตมฺปิ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผาร’’นฺติ อาหฯ ตถา หิ วุตฺตํ สกฺเกน เทวานมินฺเทน –

‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา;

ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเก’’ติฯ (วิ. ว. 804);

สา ปเนสา กถา สกลชมฺพุทีเป วิตฺถาริกา อโหสิฯ มนุสฺสา สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ยถาวิภวํ ทานานิ เทนฺติ, เคหงฺคเณ ปานียํ อุปฏฺฐเปนฺติ, ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อาสนานิ ฐเปนฺติฯ เตน จ สมเยน อญฺญตโร ปิณฺฑปาตจาริโก เถโร ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺโต อุปกฏฺเฐ กาเล อญฺญตรํ เคหํ สมฺปาปุณิฯ

ตตฺเถกา กุลธีตา สทฺธา ปสนฺนา เถรํ ปสฺสิตฺวา สญฺชาตคารวพหุมานา อุฬารปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปีฐํ ปญฺญาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ปีตกํ มฏฺฐวตฺถํ อตฺถริตฺวา อทาสิฯ อถ เถเร ตตฺถ นิสินฺเน ‘‘อิทํ มยฺหํ อุตฺตมํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อุปฏฺฐิต’’นฺติ ปสนฺนจิตฺตา ยถาวิภวํ อาหาเรน ปริวิสิ, พีชนิญฺจ คเหตฺวา พีชิฯ โส เถโร กตภตฺตกิจฺโจ อาสนทานโภชนทานาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา ปกฺกามิฯ สา อิตฺถี ตํ อตฺตโน ทานํ ตญฺจ ธมฺมกถํ ปจฺจเวกฺขนฺตี ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีรา หุตฺวา ตํ ปีฐมฺปิ เถรสฺส อทาสิฯ

ตโต อปเรน สมเยน อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐา กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติฯ อจฺฉราสหสฺสํ จสฺสา ปริวาโร อโหสิ, ปีฐทานานุภาเวน จสฺสา โยชนิโก กนกปลฺลงฺโก นิพฺพตฺติ อากาสจารี สีฆชโว อุปริ กูฏาคารสณฺฐาโน, เตน ตํ ‘‘ปีฐวิมาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ สุวณฺณวณฺณํ วตฺถํ อตฺถริตฺวา ทินฺนตฺตา กมฺมสริกฺขตํ วิภาเวนฺตํ สุวณฺณมยํ อโหสิ, ปีติเวคสฺส พลวภาเวน สีฆชวํ, ทกฺขิเณยฺยสฺส จิตฺตรุจิวเสน ทินฺนตฺตา ยถารุจิคามี , ปสาทสมฺปตฺติยา อุฬารตาย สพฺพโสว ปาสาทิกํ โสภาติสยยุตฺตญฺจ อโหสิฯ

อเถกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส เทวตาสุ ยถาสกํ ทิพฺพานุภาเวน อุยฺยานกีฬนตฺถํ นนฺทนวนํ คจฺฉนฺตีสุ สา เทวตา ทิพฺพวตฺถนิวตฺถา ทิพฺพาภรณวิภูสิตา อจฺฉราสหสฺสปริวารา สกภวนา นิกฺขมิตฺวา ตํ ปีฐวิมานํ อภิรุยฺห มหติยา เทวิทฺธิยา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน สมนฺตโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาเสนฺตี อุยฺยานํ คจฺฉติฯ เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวติํสภวนํ อุปคโต ตสฺสา เทวตาย อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ อถ สา เทวตา ตํ ทิสฺวา สมุปฺปนฺนพลวปสาทคารวา สหสา ปลฺลงฺกโต โอรุยฺห เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา อฏฺฐาสิฯ

เถโร กิญฺจาปิ ตาย อญฺเญหิ จ สตฺเตหิ ยถูปจิตํ กุสลากุสลํ อตฺตโน ยถากมฺมูปคญาณานุภาเวน หตฺถตเล ฐปิตอามลกํ วิย ปญฺญาพลเภเทน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา เทวตานํ อุปปตฺติสมนนฺตรเมว ‘‘กุโต นุ โข อหํ จวิตฺวา อิธูปปนฺนา, กิํ นุ โข กุสลกมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺติํ ปฏิลภามี’’ติ อตีตภวํ ยถูปจิตญฺจ กมฺมํ อุทฺทิสฺส เยภุยฺเยน ธมฺมตาสิทฺธา อุปธารณา , ตสฺสา จ ยาถาวโต ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตาย เทวตาย กตกมฺมํ กถาเปตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส กมฺมผลํ ปจฺจกฺขํ กาตุกาโม –

[1]

‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;

อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ, โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภ กูฏํฯ

[2]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[3]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว,

มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,

วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ อาห –

[4]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[5]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานาสนกํ อทาสิํ;

อภิวาทยิํ อญฺชลิกํ อกาสิํ, ยถานุภาวญฺจ อทาสิ ทานํฯ

[6]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[7]

‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปุญฺญํ;

เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[1] ตตฺถ ปีฐนฺติ ยํกิญฺจิ ตาทิสํ ทารุกฺขนฺธมฺปิ อาปณมฺปิ พลิกรณปีฐมฺปิ เวตฺตาสนมฺปิ มสารกาทิวิเสสนามํ ทารุมยาทิอาสนมฺปิ วุจฺจติฯ ตถา หิ ‘‘ปาทปีฐํ ปาทกถลิก’’นฺติ (มหาว. 209; จูฬว. 75) เอตฺถ ปาทฐปนโยคฺคํ ปีฐาทิกํ ทารุกฺขนฺธํ วุจฺจติ, ‘‘ปีฐสปฺปี’’ติ (มิ. ป. 5.3.1) เอตฺถ หตฺเถน คหณโยคฺคํฯ ‘‘ปีฐิกา’’ติ ปน เอกจฺเจสุ ชนปเทสุ เทสโวหาเรน อาปณํฯ ‘‘ภูตปีฐิกา เทวกุลปีฐิกา’’ติ เอตฺถ เทวตานํ พลิกรณฏฺฐานภูตํ ปีฐํฯ ‘‘ภทฺทปีฐ’’นฺติ เอตฺถ เวตฺตลตาทีหิ อุปริ วีตํ อาสนํ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภทฺทปีฐํ อุปานยี’’ติ ฯ ‘‘สุปญฺญตฺตํ มญฺจปีฐํฯ มญฺจํ วา ปีฐํ วา การยมาเนนา’’ติ (ปาจิ. 522) จ อาทีสุ มสารกาทิเภทํ ทารุมยาทิอาสนํฯ อิธ ปน ปลฺลงฺกาการสณฺฐิตํ เทวตาย ปุญฺญานุภาวาภินิพฺพตฺตํ โยชนิกํ กนกวิมานํ เวทิตพฺพํฯ

เตติ เต-สทฺโท ‘‘น เต สุขํ ปชานนฺติ, เย น ปสฺสนฺติ นนฺทน’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.11, 226) ต-สทฺทสฺส วเสน ปจฺจตฺตพหุวจเน อาคโตฯ ‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม (ที. นิ. 3.278; สุ. นิ. 549)ฯ นโม เต พุทฺธ วีรตฺถู’’ติ (สํ. นิ. 1.90) จ อาทีสุ ตุมฺห-สทฺทสฺส วเสน สมฺปทาเน, ตุยฺหนฺติ อตฺโถฯ ‘‘กิํ เต ทิฏฺฐํ กินฺติ เต สุตํฯ อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา’’ติ (ม. นิ. 2.400; สุ. นิ. 551) จ อาทีสุ กรเณฯ ‘‘กิํ เต วตํ กิํ ปน พฺรหฺมจริย’’นฺติอาทีสุ (วิ. ว. 1251; ชา. 1.10.92) สามิอตฺเถฯ อิธาปิ สามิอตฺเถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตวาติ หิ อตฺโถฯ

โสวณฺณมยนฺติ เอตฺถ สุวณฺณ-สทฺโท ‘‘สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต’’ติ (ม. นิ. 1.148) จ ‘‘สุวณฺณตา สุสรตา’’ติ (ขุ. ปา. 8.11) จ เอวมาทีสุ ฉวิสมฺปตฺติยํ อาคโตฯ ‘‘กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺตี’’ติอาทีสุ (ชา. 1.1.77) ครุเฬฯ ‘‘สุวณฺณวณฺโณ กญฺจนสนฺนิภตฺตโจ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.200) ชาตรูเปฯ อิธาปิ ชาตรูเป เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ตญฺหิ พุทฺธานํ สมานวณฺณตาย โสภโน วณฺโณ เอตสฺสาติ สุวณฺณนฺติ วุจฺจติฯ สุวณฺณเมว โสวณฺณํ ยถา ‘‘เวกตํ เวสม’’นฺติ จฯ มย-สทฺโท จ ‘‘อนุญฺญาตปฏิญฺญาตา, เตวิชฺชา มยมสฺมุโภ’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 599; ม. นิ. 2.455) อสฺมทตฺเถ อาคโตฯ ‘‘มยํ นิสฺสาย เหมาย, ชาตมณฺโฑ ทรี สุภา’’ติ เอตฺถ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘มโนมยา ปีติภกฺขา สยํปภา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.39; 3.38) นิพฺพตฺติอตฺเถ, พาหิเรน ปจฺจเยน วินา มนสาว นิพฺพตฺตาติ มโนมยาติ วุตฺตาฯ ‘‘ยํนูนาหํ สามํ จิกฺขลฺลํ มทฺทิตฺวา สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กเรยฺย’’นฺติอาทีสุ (ปารา. 84) วิการตฺเถฯ ‘‘ทานมยํ สีลมย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 3.305) ปทปูรณมตฺเตฯ อิธาปิ วิการตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา ทฏฺฐพฺโพฯ ยทา หิ สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณมยนฺติ อยมตฺโถ, ตทา สุวณฺณสฺส วิกาโร โสวณฺณมยนฺติ วิการตฺเถ มย-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, ‘‘นิพฺพตฺติอตฺเถ’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ยทา ปน สุวณฺเณน นิพฺพตฺตํ โสวณฺณนฺติ อยมตฺโถ, ตทา โสวณฺณเมว โสวณฺณมยนฺติ ปทปูรณมตฺเต มย-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ

อุฬารนฺติ ปณีตมฺปิ เสฏฺฐมฺปิ มหนฺตมฺปิฯ อุฬาร-สทฺโท หิ ‘‘ปุพฺเพนาปรํ อุฬารํ วิเสสํ อธิคจฺฉตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.376) ปณีเต อาคโตฯ ‘‘อุฬาราย ขลุ ภวํ วจฺฉายโน สมณํ โคตมํ ปสํสาย ปสํสตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.288) เสฏฺเฐฯ ‘‘อุฬารโภคา อุฬารยสา โอฬาริก’’นฺติ จ อาทีสุ (ธ. ส. 894, 896; ม. นิ. 1.244) มหนฺเตฯ ตมฺปิ จ วิมานํ มนุญฺญภาเวน อุปภุญฺชนฺตานํ อติตฺติกรณตฺเถน ปณีตํ, สมนฺตปาสาทิกตาทินา ปสํสิตตาย เสฏฺฐํ, ปมาณมหนฺตตาย จ มหคฺฆตาย จ มหนฺตํ, ตีหิปิ อตฺเถหิ อุฬารเมวาติ วุตฺตํ อุฬารนฺติฯ

มโนชวนฺติ เอตฺถ มโนติ จิตฺตํฯ ยทิปิ มโน-สทฺโท สพฺเพสมฺปิ กุสลากุสลาพฺยากตจิตฺตานํ สาธารณวาจี, ‘‘มโนชว’’นฺติ ปน วุตฺตตฺตา ยตฺถ กตฺถจิ อารมฺมเณ ปวตฺตนกสฺส กิริยมยจิตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํฯ ตสฺมา มนโส วิย ชโว เอตสฺสาติ มโนชวํ ยถา โอฏฺฐมุโขติ, อติวิย สีฆคมนนฺติ อตฺโถฯ มโน หิ ลหุปริวตฺติตาย อติทูเรปิ วิสเย ขเณเนว นิปตติ, เตนาห ภควา – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48) ‘‘ทูรงฺคมํ เอกจร’’นฺติ (ธ. ป. 37) จฯ คจฺฉตีติ ตสฺสา เทวตาย วสนวิมานโต อุยฺยานํ อุทฺทิสฺส อากาเสน คจฺฉติฯ

เยนกามนฺติ เอตฺถ กาม-สทฺโท ‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 50; เถรคา. 787) มนาปิเย รูปาทิวิสเย อาคโตฯ ‘‘ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม’’ติอาทีสุ (วิภ. 564; มหานิ. 1; จูฬนิ. 8 อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส) ฉนฺทราเคฯ ‘‘กิเลสกาโม กามุปาทาน’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. 1219; มหานิ. 2) สพฺพสฺมิํ โลเภฯ ‘‘อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. 291) คามธมฺเมฯ ‘‘สนฺเตตฺถ ตโย กุลปุตฺตา อตฺตกามรูปา วิหรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.325; มหาว. 466) หิตจฺฉนฺเทฯ ‘‘อตฺตาธีโน อปราธีโน ภุชิสฺโส เยนกามํคโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.221; ม. นิ. 1.426) เสริภาเวฯ อิธาปิ เสริภาเว เอว ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺมา เยนกามนฺติ ยถารุจิ, เทวตาย อิจฺฉานุรูปนฺติ อตฺโถฯ

อลงฺกเตติ อลงฺกตคตฺเต, นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลวิวิธรตนวิชฺโชติเตหิ หตฺถูปคปาทูปคาทิเภเทหิ สฏฺฐิสกฏภารปริมาเณหิ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตสรีเรติ อตฺโถฯ สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํฯ มลฺยธเรติ กปฺปรุกฺขปาริจฺฉตฺตกสนฺตานกลตาทิสมฺภเวหิ, สุวิสุทฺธจามีกรวิวิธรตนมยปตฺตกิญฺชกฺขเกสเรหิ, สมนฺตโต วิชฺโชตมานวิปฺผุรนฺตกิรณนิกรรุจิเรหิ ทิพฺพกุสุเมหิ สุมณฺฑิตเกสหตฺถาทิตาย มาลาภารินีฯ

สุวตฺเถติ กปฺปลตานิพฺพตฺตานํ, นานาวิราควณฺณวิเสสานํ สุปริสุทฺธภาสุรปฺปภานํ นิวาสนุตฺตริยปฏิจฺฉทาทีนํ ทิพฺพวตฺถานํ วเสน สุนฺทรวตฺเถฯ โอภาสสีติ วิชฺโชตสิฯ วิชฺชุริวาติ วิชฺชุลตา วิยฯ อพฺภกูฏนฺติ วลาหกสิขเรฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ อุปโยควจนํฯ โอภาสสีติ วา อนฺโตคธเหตุอตฺถวจนํ, โอภาเสสีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘อพฺภกูฏ’’นฺติ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา นาม สญฺฌาปภานุรญฺชิตํ รตฺตวลาหกสิขรํ ปกติยาปิ โอภาสมานํ สมนฺตโต วิชฺโชตมานา วิชฺชุลตา นิจฺฉรนฺตี วิเสสโต โอภาเสติ, เอวเมวํ สุปริสุทฺธตปนียมยํ นานารตนสมุชฺชลํ ปกติปภสฺสรํ อิมํ วิมานํ ตฺวํ สพฺพาลงฺกาเรหิ วิภูสิตา สพฺพโส วิชฺโชตยนฺตีหิ อตฺตโน สรีรปฺปภาหิ วตฺถาภรโณภาเสหิ จ วิเสสโต โอภาเสสีติฯ

เอตฺถ หิ ‘‘ปีฐ’’นฺติ นิทสฺเสตพฺพวจนเมตํ , ‘‘อพฺภกูฏ’’นฺติ นิทสฺสนวจนํฯ ตถา ‘‘เต’’ติ นิทสฺเสตพฺพวจนํฯ ตญฺหิ ‘‘ปีฐ’’นฺติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา สามิวจเนน วุตฺตมฺปิ ‘‘อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ โอภาสสี’’ติ อิมานิ ปทานิ อเปกฺขิตฺวา ปจฺจตฺตวเสน ปริณมติ, ตสฺมา ‘‘ตฺว’’นฺติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘วิชฺชุริวา’’ติ นิทสฺสนวจนํฯ ‘‘โอภาสสี’’ติ อิทํ ทฺวินฺนมฺปิ อุปเมยฺยุปมานานํ สมฺพนฺธทสฺสนํฯ ‘‘โอภาสสี’’ติ หิ อิทํ ‘‘ตฺว’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา มชฺฌิมปุริสวเสน วุตฺตํ, ‘‘ปีฐ’’นฺติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา ปฐมปุริสวเสน ปริณมติฯ จ-สทฺโท เจตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘คจฺฉติ เยนกามํ โอภาสสี’’ติ จ ‘‘วิชฺชุลโตภาสิตํ อพฺภกูฏํ วิยา’’ติ ปจฺจตฺตวเสน เจตํ อุปโยควจนํ ปริณมติฯ ตถา ‘‘ปีฐ’’นฺติ วิเสสิตพฺพวจนเมตํ, ‘‘เต โสวณฺณมยํ อุฬาร’’นฺติอาทิ ตสฺส วิเสสนํฯ

นนุ จ ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ วตฺวา สุวณฺณสฺส อคฺคโลหตาย เสฏฺฐภาวโต ทิพฺพสฺส จ อิธาธิปฺเปตตฺตา ‘‘อุฬาร’’นฺติ น วตฺตพฺพนฺติ? น, กิญฺจิ วิเสสสพฺภาวโตฯ ยเถว หิ มนุสฺสปริโภคสุวณฺณวิกติโต รสวิทฺธํ เสฏฺฐํ สุวิสุทฺธํ, ตโต อากรุปฺปนฺนํ, ตโต ยํกิญฺจิ ทิพฺพํ เสฏฺฐํ, เอวํ ทิพฺพสุวณฺเณปิ จามีกรํ, จามีกรโต สาตกุมฺภํ, สาตกุมฺภโต ชมฺพุนทํ, ชมฺพุนทโต สิงฺคีสุวณฺณํฯ ตญฺหิ สพฺพเสฏฺฐํฯ เตนาห สกฺโก เทวานมินฺโท –

‘‘มุตฺโต มุตฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ, วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ;

สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณ, ราชคหํ ปาวิสิ ภควา’’ติฯ (มหาว. 58);

ตสฺมา ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘อุฬาร’’นฺติ วุตฺตํฯ อถ วา ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิทํ น ตสฺส เสฏฺฐปณีตภาวเมว สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข มหนฺตภาวมฺปีติ วุตฺโตวายมตฺโถ ฯ เอตฺถ จ ‘‘ปีฐ’’นฺติอาทิ ผลสฺส กมฺมสริกฺขตาทสฺสนํฯ ตตฺถาปิ ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ อิมินา ตสฺส วิมานสฺส วตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิมินา โสภาติสยสมฺปทํ, ‘‘มโนชว’’นฺติ อิมินา คมนสมฺปทํฯ ‘‘คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติ อิมินา สีฆชวตาย ปีฐสมฺปตฺติภาวสมฺปทํ ทสฺเสติฯ

อถ วา ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ อิมินา ตสฺส ปณีตภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิมินา เวปุลฺลมหตฺตํฯ ‘‘มโนชว’’นฺติ อิมินา อานุภาวมหตฺตํฯ ‘‘คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติ อิมินา วิหารสุขตฺตํ ทสฺเสติฯ ‘‘โสวณฺณมย’’นฺติ วา อิมินา ตสฺส อภิรูปตํ วณฺณโปกฺขรตญฺจ ทสฺเสติ, ‘‘อุฬาร’’นฺติ อิมินา ทสฺสนียตํ ปาสาทิกตญฺจ ทสฺเสติ, ‘‘มโนชว’’นฺติ อิมินา สีฆสมฺปทํ, ‘‘คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติ อิมินา กตฺถจิ อปฺปฏิหตจารตํ ทสฺเสติฯ

อถ วา ตํ วิมานํ ยสฺส ปุญฺญกมฺมสฺส นิสฺสนฺทผลํ, ตสฺส อโลภนิสฺสนฺทตาย โสวณฺณมยํ, อโทสนิสฺสนฺทตาย อุฬารํ, อโมหนิสฺสนฺทตาย มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํฯ ตถา ตสฺส กมฺมสฺส สทฺธานิสฺสนฺทภาเวน โสวณฺณมยํ, ปญฺญานิสฺสนฺทภาเวน อุฬารํ, วีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยนกามํฯ สทฺธาสมาธินิสฺสนฺทภาเวน วา โสวณฺณมยํ, สมาธิปญฺญานิสฺสนฺทภาเวน อุฬารํ, สมาธิวีริยนิสฺสนฺทภาเวน มโนชวํ, สมาธิสตินิสฺสนฺทภาเวน คจฺฉติ เยนกามนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ ยถา ‘‘ปีฐ’’นฺติอาทิ วิมานสมฺปตฺติทสฺสนวเสน ตสฺสา เทวตาย ปุญฺญผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํ, เอวํ ‘‘อลงฺกเต’’ติอาทิ อตฺตภาวสมฺปตฺติทสฺสนวเสน ปุญฺญผลวิภวสมฺปตฺติกิตฺตนํฯ ยถา หิ สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิรจิโตปิ รตฺตสุวณฺณาลงฺกาโร วิวิธรํสิชาลสมุชฺชลมณิรตนขจิโต เอว โสภติ, น เกวโล, เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺโน จตุรสฺสโสภโนปิ อตฺตภาโว สุมณฺฑิตปสาธิโตว โสภติ, น เกวโลฯ เตนสฺสา ‘‘อลงฺกเต’’ติอาทินา อาหริมํ โสภาวิเสสํ ทสฺเสติ, ‘‘โอภาสสี’’ติ อิมินา อนาหริมํฯ ตถา ปุริเมน วตฺตมานปจฺจยนิมิตฺตํ โสภาติสยํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อตีตปจฺจยนิมิตฺตํฯ ปุริเมน วา ตสฺสา อุปโภควตฺถุสมฺปทํ ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน อุปภุญฺชนกวตฺถุสมฺปทํฯ

เอตฺถาห ‘‘กิํ ปน ตํ วิมานํ ยุตฺตวาหํ, อุทาหุ อยุตฺตวาห’’นฺติ? ยทิปิ เทวโลเก รถวิมานานิ ยุตฺตวาหานิปิ โหนฺติ ‘‘สหสฺสยุตฺตํ อาชญฺญรถ’’นฺติ (สํ. นิ. 1.264) อาทิวจนโต, เต ปน เทวปุตฺตา เอว กิจฺจกรณกาเล วาหรูเปน อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ ยถา เอราวโณ เทวปุตฺโต กีฬนกาเล หตฺถิรูเปนฯ อิทํ ปน อญฺญญฺจ เอทิสํ อยุตฺตวาหํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ยทิ เอวํ กิํ ตสฺส วิมานสฺส อพฺภนฺตรา วาโยธาตุ คมเน วิเสสปจฺจโย, อุทาหุ พาหิราติ? อพฺภนฺตราติ คเหตพฺพํฯ ยถา หิ จนฺทวิมานสูริยวิมานาทีนํ เทสนฺตรคมเน ตทุปชีวีนํ สตฺตานํ สาธารณกมฺมนิพฺพตฺตํ อติวิย สีฆชวํ มหนฺตํ วายุมณฺฑลํ ตานิ เปเลนฺตํ ปวตฺเตติ, น เอวํ ตํ เปเลตฺวา ปวตฺเตนฺตี พาหิรา วาโยธาตุ อตฺถิฯ ยถา จ ปน จกฺกรตนํ อนฺโตสมุฏฺฐิตาย วาโยธาตุยา วเสน ปวตฺตติฯ น หิ ตสฺส จนฺทวิมานาทีนํ วิย พาหิรา วาโยธาตุ เปเลตฺวา ปวตฺติกา อตฺถิ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส จิตฺตวเสน ‘‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติอาทิวจนสมนนนฺตรเมว ปวตฺตนโต, เอวํ ตสฺสา เทวตาย จิตฺตวเสน อตฺตสนฺนิสฺสิตาย วาโยธาตุยา คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มโนชวํ คจฺฉติ เยนกาม’’นฺติฯ

[2] เอวํ ปฐมคาถาย ตสฺสา เทวตาย ปุญฺญผลสมฺปตฺติํ กิตฺเตตฺวา อิทานิ ตสฺสา การณภูตํ ปุญฺญสมฺปทํ วิภาเวตุํ ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทิ คาถาทฺวยํ วุตฺตํฯ ตตฺถ เกนาติ กิํ-สทฺโท ‘‘กิํ ราชา โย โลกํ น รกฺขติ, กิํ นุ โข นาม ตุมฺเห มํ วตฺตพฺพํ มญฺญถา’’ติอาทีสุ (ปารา. 424) ครหเณ อาคโตฯ ‘‘ยํกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.244; สํ. นิ. 3.59) อนิยเมฯ ‘‘กิํ สูธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. 183; สํ. นิ. 1.73) ปุจฺฉายํฯ อิธาปิ ปุจฺฉายเมว ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘เกนา’’ติ จ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, เกน เหตุนาติ อตฺโถฯ เตติ ตวฯ เอตาทิโสติ เอทิโส, เอตรหิ ยถาทิสฺสมาโนติ อตฺโถฯ วณฺโณติ วณฺณ-สทฺโท ‘‘กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต, คหปติ, อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.77) คุเณ อาคโตฯ ‘‘อเนกปริยาเยน พุทฺธสฺส วณฺณํ ภาสติ, ธมฺมสฺส วณฺณํ ภาสติ, สงฺฆสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.4) ถุติยํฯ ‘‘อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธเถโนติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.234; ชา. 1.6.116) การเณฯ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ปารา. 602) ปมาเณฯ ‘‘จตฺตาโรเม, โภ โคตม, วณฺณา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.115; ม. นิ. 2.379-380) ชาติยํฯ ‘‘มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ สณฺฐาเนฯ ‘‘สุวณฺณวณฺโณสิ ภควา, สุสุกฺกทาโฐสิ วีริยวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 553) ฉวิวณฺเณฯ อิธาปิ ฉวิวณฺเณ เอว ทฏฺฐพฺโพฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เกน กีทิเสน ปุญฺญวิเสเสน เหตุภูเตน เทวเต, ตว เอตาทิโส เอวํวิโธ ทฺวาทสโยชนานิ ผรณกปฺปโภ สรีรวณฺโณ ชาโตติ?

เกน เต อิธ มิชฺฌตีติ เกน ปุญฺญาติสเยน เต อิธ อิมสฺมิํ ฐาเน อิทานิ ตยิ ลพฺภมานํ อุฬารํ สุจริตผลํ อิชฺฌติ นิปฺผชฺชติฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ, อวิจฺเฉทวเสน อุปรูปริ วตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ โภคาติ ปริภุญฺชิตพฺพฏฺเฐน ‘‘โภคา’’ติ ลทฺธนามา วตฺถาภรณาทิวิตฺตูปกรณวิเสสาฯ เยติ สามญฺเญน อนิยมนิทฺเทโส, เกจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมนิทฺเทโส, อุภเยนาปิ ปณีตปณีตตราทิเภเท ตตฺถ ลพฺภมาเน ตาทิเส โภเค อนวเสสโต พฺยาเปตฺวา สงฺคณฺหาติฯ

อนวเสสพฺยาปโก หิ อยํ นิทฺเทโส ยถา ‘‘เย เกจิ สงฺขารา’’ติฯ มนโส ปิยาติ มนสา ปิยายิตพฺพา, มนาปิยาติ อตฺโถฯ

เอตฺถ จ ‘‘เอตาทิโส วณฺโณ’’ติ อิมินา เหฏฺฐา วุตฺตวิเสสา ตสฺสา เทวตาย อตฺตภาวปริยาปนฺนา วณฺณสมฺปทา ทสฺสิตาฯ ‘‘โภคา’’ติ อิมินา อุปโภคปริโภควตฺถุภูตา ทิพฺพรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพเภทา กามคุณสมฺปทาฯ ‘‘มนโส ปิยา’’ติ อิมินา เตสํ รูปาทีนํ อิฏฺฐกนฺตมนาปตาฯ ‘‘อิธ มิชฺฌตี’’ติ อิมินา ปน ทิพฺพอายุวณฺณยสสุขอาธิปเตยฺยสมฺปทา ทสฺสิตาฯ ‘‘เย เกจิ มนโส ปิยา’’ติ อิมินา ยานิ ‘‘โส อญฺเญ เทเว ทสหิ ฐาเนหิ อธิคฺคณฺหาติ ทิพฺเพน อายุนา ทิพฺเพน วณฺเณน ทิพฺเพน สุเขน ทิพฺเพน ยเสน ทิพฺเพน อาธิปเตยฺเยน ทิพฺเพหิ รูเปหิ ทิพฺเพหิ สทฺเทหิ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ ทิพฺเพหิ รเสหิ ทิพฺเพหิ โผฏฺฐพฺเพหี’’ติ (สํ. นิ. 4.341) สุตฺเต อาคตานิ ทส ฐานานิฯ เตสํ อิธ อนวเสสโต สงฺคโห ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพฯ

[3] ปุจฺฉามีติ ปญฺหํ กโรมิ, ญาตุมิจฺฉามีติ อตฺโถฯ กามญฺเจตํ ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติฯ กิมกาสิ ปุญฺญํ, เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา’’ติ จ กิํ-สทฺทคฺคหเณเนว อตฺถนฺตรสฺส อสมฺภวโต ปุจฺฉาวเสน คาถาตฺตยํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ ปุจฺฉาวิเสสภาวญาปนตฺถํ ปน ‘‘ปุจฺฉามี’’ติ วุตฺตํฯ อยญฺหิ ปุจฺฉา อทิฏฺฐโชตนา ตาว น โหติ เอทิสสฺส อตฺถสฺส มหาเถรสฺส อทิฏฺฐภาวาภาวโต, วิมติจฺเฉทนาปิ น โหติ สพฺพโส สมุคฺฆาติตสํสยตฺตา, อนุมติปุจฺฉาปิ น โหติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสิ ราชญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.413) วิย อนุมติคหณากาเรน อปฺปวตฺตตฺตา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาปิ น โหติ ตสฺสา เทวตาย กเถตุกมฺยตาวเสน เถเรน อปุจฺฉิตตฺตาฯ วิเสเสน ปน ทิฏฺฐสํสนฺทนาติ เวทิตพฺพาฯ สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา อฏฺฐุปฺปตฺติกถายํ ‘‘เถโร กิญฺจาปี’’ติอาทินา วิภาวิโต เอวฯ ตนฺติ ตฺวํฯ ตยิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ปุพฺพาเปกฺขตาย อุปโยเคกวจนํ, ปราเปกฺขตาย ปน ปจฺจตฺเตกวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ

เทวีติ เอตฺถ เทว-สทฺโท ‘‘อิมานิ เต เทว จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสวตีราชธานิปมุขานิ, เอตฺถ, เทว, ฉนฺทํ กโรหิ ชีวิเต อเปกฺข’’นฺติ จ อาทีสุ (ที. นิ. 2.266) สมฺมุติเทววเสน อาคโต, ‘‘ตสฺส เทวาติเทวสฺส, สาสนํ สพฺพทสฺสิโน’’ติอาทีสุ วิสุทฺธิเทววเสนฯ วิสุทฺธิเทวานญฺหิ ภควโต อติเทวภาเว วุตฺเต อิตเรสํ วุตฺโต เอว โหตีติฯ ‘‘จาตุมหาราชิกา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.337) อุปปตฺติเทววเสนฯ อิธาปิ อุปปตฺติเทววเสเนว เวทิตพฺโพฯ ปทตฺถโต ปน – ทิพฺพติ อตฺตโน ปุญฺญิทฺธิยา กีฬติ ลฬติ ปญฺจหิ กามคุเณหิ รมติ, อถ วา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน โชตติ โอภาสติ, อากาเสน วิมาเนน จ คจฺฉตีติ เทวีฯ ‘‘ตฺวํ เทวี’’ติ สมฺโพธเน เจตํ เอกวจนํฯ มหานุภาเวติ อุฬารปฺปภาเว, โส ปนสฺสานุภาโว เหฏฺฐา ทฺวีหิ คาถาหิ ทสฺสิโตเยวฯ

มนุสฺสภูตาติ เอตฺถ มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสา อุกฺกฏฺฐคุณจิตฺตาฯ เก ปน เต? ชมฺพุทีปวาสิโน สตฺตวิเสสาฯ เตนาห ภควา –

‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวติํเสฯ กตเมหิ ตีหิ? สูรา, สติมนฺโต, อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. 9.21)ฯ

ตถา หิ พุทฺธา ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน อญฺเญ จ มหานุภาวา สตฺตา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธิํ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ ‘‘มนุสฺสา’’ตฺเวว ปญฺญายิํสูติ เอเกฯ

อปเร ปน ภณนฺติ – โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสาฯ เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา, เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ นิพฺพานคามิมคฺคญฺจ ปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธิํ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา ‘‘มนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺตีติฯ

โลกิยา ปน ‘‘มนุโน อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติฯ มนุ นาม ปฐมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต หิตาหิตวิธายโก สตฺตานํ ปิตุฏฺฐานิโย, โย สาสเน ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ วุจฺจติฯ ปจฺจกฺขโต ปรมฺปราย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ฐิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย ‘‘มนุสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตโต เอว หิ เต มาณวา ‘‘มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติฯ มนุสฺเสสุ ภูตา ชาตา, มนุสฺสภาวํ วา ปตฺตาติ มนุสฺสภูตาฯ

กิมกาสิ ปุญฺญนฺติ กิํ ทานสีลาทิปฺปเภเทสุ กีทิสํ ปุชฺชภาวผลนิพฺพตฺตนโต, ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนํ, ตํ สนฺตานํ ปุนาติ วิโสเธตีติ จ ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ ลทฺธนามํ สุจริตํ กุสลกมฺมํ อกาสิ, อุปจินิ นิพฺพตฺเตสีติ อตฺโถฯ ชลิตานุภาวาติ สพฺพโส วิชฺโชตมานปุญฺญิทฺธิกาฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญ’’นฺติ วุตฺตํ, กิํ อญฺญาสุ คตีสุ ปุญฺญกิริยา นตฺถีติ? โน นตฺถิฯ ยสฺมา นิรเยปิ นาม กามาวจรกุสลจิตฺตปวตฺติ กทาจิ ลพฺภเตว, กิมงฺคํ ปนญฺญตฺถ, นนุ อโวจุมฺหา ‘‘ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา’’ติฯ ตสฺมา มหาเถโร มนุสฺสตฺตภาเว ฐตฺวา ปุญฺญกมฺมํ กตฺวา อุปฺปนฺนํ ตํ ทิสฺวา ภูตตฺถวเสน ปุจฺฉนฺโต ‘‘มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญ’’นฺติ อโวจฯ

อถ วา อญฺญาสุ คตีสุ เอกนฺตสุขตาย เอกนฺตทุกฺขตาย ทุกฺขพหุลตาย จ ปุญฺญกิริยาย โอกาโส น สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปจฺจยสมวายสฺส สุทุลฺลภภาวโตฯ กทาจิ อุปฺปชฺชมาโนปิ ยถาวุตฺตการเณน อุฬาโร วิปุโล น จ โหติ, มนุสฺสคติยํ ปน สุขพหุลตาย ปุญฺญกิริยาย โอกาโส สุลภรูโป สปฺปุริสูปนิสฺสยาทิปจฺจยสมวายสฺส เยภุยฺเยน สุลภภาวโตฯ ยญฺจ ตตฺถ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ วิเสสโต ปุญฺญกิริยาย อุปนิสฺสโย โหติฯ ทุกฺขูปนิสฺสยา หิ สทฺธาติฯ

ยถา หิ อโยฆเนน สตฺถเก นิปฺผาทิยมาเน ตสฺส เอกนฺตโต น อคฺคิมฺหิ ตาปนํ อุทเกน วา เตมนํ เฉทนกิริยาสมตฺถตาย วิเสสปจฺจโย, ตาเปตฺวา ปน ปมาณโยคโต อุทกเตมนํ ตสฺสา วิเสสปจฺจโย, เอวเมว สตฺตสนฺตานสฺส เอกนฺตทุกฺขสมงฺคิตา ทุกฺขพหุลตา เอกนฺตสุขสมงฺคิตา จ ปุญฺญกิริยาย น วิเสสปจฺจโย โหติฯ สติ ปน ทุกฺขสนฺตาปเน ปมาณโยคโต สุขูปพฺรูหเน จ ลทฺธูปนิสฺสยา ปุญฺญกิริยา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปชฺชมานา จ มหาชุติกา มหาวิปฺผารา ปฏิปกฺขเฉทนสมตฺถา จ โหติ, ตสฺมา มนุสฺสภาโว ปุญฺญกิริยาย วิเสสปจฺจโย ฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญ’’นฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[4] เอวํ ปน เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา เทวตา อตฺตมนา’’ติ คาถา วุตฺตาฯ เกน ปนายํ คาถา วุตฺตา? ธมฺมสงฺคาหเกหิฯ ตตฺถ สาติ ยา ปุพฺเพ ‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว’’ติ วุตฺตา, สาฯ เทวตาติ เทวปุตฺโตปิ พฺรหฺมาปิ เทวธีตาปิ วุจฺจติฯ ‘‘อถ โข อญฺญตรา เทวตา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.1; ขุ. ปา. 5.1) หิ เทวปุตฺโต ‘‘เทวตา’’ติ วุตฺโต เทโวเยว เทวตาติ กตฺวาฯ ตถา ‘‘ตา เทวตา สตฺตสตา อุฬารา, พฺรหฺมวิมานา อภินิกฺขมิตฺวา’’ติอาทีสุ พฺรหฺมาโนฯ

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกา’’ติฯ (วิ. ว. 75) –

อาทีสุ เทวธีตาฯ อิธาปิ เทวธีตา เอว ทฏฺฐพฺพาฯ อตฺตมนาติ ตุฏฺฐมนา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมนาฯ ปีติโสมนสฺสสหคตญฺหิ จิตฺตํ โทมนสฺสสฺส อโนกาสโต เตหิ ตํ สกํ กตฺวา คหิตํ วิย โหติฯ อตฺตมนาติ วา สกมนาฯ อนวชฺชปีติโสมนสฺสสมฺปยุตฺตญฺหิ จิตฺตํ สมฺปติ อายติญฺจ ตํสมงฺคิโน หิตสุขาวหโต ‘‘สก’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ, น อิตรํฯ

โมคฺคลฺลาเนนาติ โมคฺคลฺลานโคตฺตสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส ปุตฺตภาวโต โส มหาเถโร โคตฺตวเสน ‘‘โมคฺคลฺลาโน’’ติ ปญฺญาโต, เตน โมคฺคลฺลาเนน ฯ ปุจฺฉิตาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนวเสน ปุจฺฉิตา, อตฺตมนา สา เทวตา ปญฺหํ พฺยากาสีติ โยชนาฯ

อตฺตมนตา จสฺสา ‘‘ตมฺปิ นาม ปริตฺตกมฺปิ กมฺมํ เอวํ มหติยา ทิพฺพสมฺปตฺติยา การณํ อโหสี’’ติ ปุพฺเพปิ สา อตฺตโน ปุญฺญผลํ ปฏิจฺจ อนฺตรนฺตรา โสมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, อิทานิ ปน ‘‘อญฺญตรสฺส เถรสฺส กโตปิ นาม กาโร เอวํ อุฬารผโล, อยํ ปน พุทฺธานํ อคฺคสาวโก อุฬารคุโณ มหานุภาโว , อิมมฺปิ ปสฺสิตุํ นิปจฺจการญฺจ กาตุํ ลภามิ, มม ปุญฺญผลปฏิสํยุตฺตเมว จ ปุจฺฉํ กโรตี’’ติ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปนฺนาฯ เอวํ สญฺชาตพลวปีติโสมนสฺสา สา เถรสฺส วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺหํ ปุฏฺฐา พฺยากาสิฯ

ปญฺหนฺติ ญาตุํ อิจฺฉิตํ ตํ อตฺถํ วิยากาสิ กเถสิ วิสฺสชฺเชสิฯ กถํ ปน พฺยากาสิ? ปุฏฺฐาติ ปุฏฺฐาการโต, ปุจฺฉิตากาเรเนวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ปุฏฺฐา’’ติ วจนํ วิเสสตฺถนิยมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ สิทฺเธ หิ สติ อารมฺโภ วิเสสตฺถญาปโกว โหติฯ โก ปเนโส วิเสสตฺโถ? พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตาฯ ยญฺหิ กมฺมผลํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส การณภูตํ กมฺมํ ปุจฺฉิตํ, ตทุภยสฺส อญฺญมญฺญานุรูปภาววิภาวนาฯ เยน จ อากาเรน ปุจฺฉา ปวตฺตา อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ, ตทาการสฺส พฺยากรณสฺส ปุจฺฉานุรูปตา, ตถา เจว วิสฺสชฺชนํ ปวตฺตํฯ อิติ อิมสฺส วิเสสสฺส ญาปนตฺถํ ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ปุฏฺฐา’’ติ วุตฺตํฯ

‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วา ตาย เทวตาย วิเสสนมุเขน ปุฏฺฐภาวสฺส ปญฺหพฺยากรณสฺส จ การณกิตฺตนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ’’ติอาทินา เถเรน ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ตาย เทวตาย กตกมฺมํ, ตสฺสา ปุจฺฉาย การิตา อาจิกฺขิตา วาติ สา เทวตา ‘‘ปุจฺฉิตา’’ติ วุตฺตาฯ ยสฺมา ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส การิตา, ตสฺมา ปญฺหํ ปุฏฺฐาฯ ยสฺมา จ ปุจฺฉิตา ปุจฺฉิยมานสฺส กมฺมสฺส อาจิกฺขนสภาวา, ตสฺมา ปญฺหํ พฺยากาสีติฯ ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺติ อิทํ ‘‘ปญฺห’’นฺติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส สรูปทสฺสนํฯ อยํ เจตฺถ อตฺโถ – อิทํ ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉิยมานาย จ ปจฺจกฺขภูตํ อนนฺตรํ วุตฺตปฺปการํ ปุญฺญผลํ, ยสฺส กมฺมสฺส ตํ ญาตุํ อิจฺฉิตตฺตา ปญฺหนฺติ วุตฺตํ ปุญฺญกมฺมํ พฺยากาสีติฯ

[5] อหํ มนุสฺเสสูติอาทิ ปญฺหสฺส พฺยากรณากาโรฯ ตตฺถ อหนฺติ เทวตา อตฺตานํ นิทฺทิสติฯ ‘‘มนุสฺเสสู’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘มนุสฺสภูตา’’ติ วจนํ ตทา อตฺตนิ มนุสฺสคุณานํ วิชฺชมานตาทสฺสนตฺถํฯ

โย หิ มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปาณาติปาตาทิํ อกตฺตพฺพํ กตฺวา ทณฺฑารโห ตตฺถ ตตฺถ ราชาทิโต หตฺถจฺเฉทาทิกมฺมการณํ ปาปุณนฺโต มหาทุกฺขํ อนุภวติ, อยํ มนุสฺสเนรยิโก นามฯ อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปุพฺเพกตกมฺมุนา ฆาสจฺฉาทนมฺปิ น ลภติ, ขุปฺปิปาสาภิภูโต ทุกฺขพหุโล กตฺถจิ ปติฏฺฐํ อลภมาโน วิจรติ, อยํ มนุสฺสเปโต นามฯ อปโร มนุสฺสชาติโกว สมาโน ปราธีนวุตฺติ ปเรสํ ภารํ วหนฺโต ภินฺนมริยาโท วา อนาจารํ อาจริตฺวา ปเรหิ สนฺตชฺชิโต มรณภยภีโต คหนนิสฺสิโต ทุกฺขพหุโล วิจรติ หิตาหิตํ อชานนฺโต นิทฺทาชิฆจฺฉาทุกฺขวิโนทนาทิปโร, อยํ มนุสฺสติรจฺฉาโน นามฯ โย ปน อตฺตโน หิตาหิตํ ชานนฺโต กมฺมผลํ สทฺทหนฺโต หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน ทยาปนฺโน สพฺพสตฺเตสุ สํเวคพหุโล อกุสลกมฺมปเถ ปริวชฺเชนฺโต กุสลกมฺมปเถ สมาจรนฺโต ปุญฺญกิริยวตฺถูนิ ปริปูเรติ, อยํ มนุสฺสธมฺเม ปติฏฺฐิโต ปรมตฺถโต มนุสฺโส นามฯ อยมฺปิ ตาทิสา อโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา’’ติฯ มนุสฺเส สตฺตนิกาเย มนุสฺสภาวํ ปตฺตา มนุสฺสธมฺมญฺจ อปฺปหาย ฐิตาติ อตฺโถฯ

อพฺภาคตานนฺติ อภิอาคตานํ, สมฺปตฺตอาคนฺตุกานนฺติ อตฺโถฯ ทุวิธา หิ อาคนฺตุกา อติถิ อพฺภาคโตติฯ เตสุ กตปริจโย อาคนฺตุโก อติถิ, อกตปริจโย อพฺภาคโตฯ กตปริจโย อกตปริจโยปิ วา ปุเรตรํ อาคโต อติถิ, โภชนเวลายํ อุปฏฺฐิโต สมฺปติ อาคโต อพฺภาคโตฯ นิมนฺติโต วา ภตฺเตน อติถิ, อนิมนฺติโต อพฺภาคโตฯ อยํ ปน อกตปริจโย อนิมนฺติโต สมฺปติ อาคโต จ, ตํ สนฺธายาห ‘‘อพฺภาคตาน’’นฺติ, ครุกาเรน ปเนตฺถ พหุวจนํ วุตฺตํฯ อาสติ นิสีทติ เอตฺถาติ อาสนํฯ ยํกิญฺจิ นิสีทนโยคฺคํ, อิธ ปน ปีฐํ อธิปฺเปตํ, ตสฺส จ อปฺปกตฺตา อนุฬารตฺตา จ ‘‘อาสนก’’นฺติ อาหฯ อทาสินฺติ ‘‘อิทมสฺส เถรสฺส ทินฺนํ มยฺหํ มหปฺผลํ ภวิสฺสติ มหานิสํส’’นฺติ สญฺชาตโสมนสฺสา กมฺมํ กมฺมผลญฺจ สทฺทหิตฺวา ตสฺส เถรสฺส ปริโภคตฺถาย อทาสิํ, นิรเปกฺขปริจฺจาควเสน ปริจฺจชินฺติ อตฺโถฯ

อภิวาทยินฺติ อภิวาทนมกาสิํ, ปญฺจปติฏฺฐิเตน ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล วนฺทินฺติ อนฺโตฯ

วนฺทมานา หิ ตํ ตาเยว วนฺทนกิริยาย วนฺทิยมานํ ‘‘สุขินี โหหิ, อโรคา โหหี’’ติอาทินา อาสิวาทํ อตฺถโต วทาเปสิ นามฯ อญฺชลิกํ อกาสินฺติ ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสิ ปคฺคณฺหนฺตี คุณวิสิฏฺฐานํ อปจายนํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ ยถานุภาวนฺติ ยถาพลํ, ตทา มม วิชฺชมานวิภวานุรูปนฺติ อตฺโถฯ อทาสิ ทานนฺติ อนฺนปานาทิเทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน ทกฺขิเณยฺยํ โภเชนฺตี ทานมยํ ปุญฺญํ ปสวิํฯ

เอตฺถ จ ‘‘อห’’นฺติ อิทํ กมฺมสฺส ผลสฺส จ เอกสนฺตติปติตตาทสฺสเนน สมฺพนฺธภาวทสฺสนํ, ‘‘มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา’’ติ อิทํ ตสฺสา ปุญฺญกิริยาย อธิฏฺฐานภูตสนฺตานวิเสสทสฺสนํ, ‘‘อพฺภาคตาน’’นฺติ อิทํ จิตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺเจว เขตฺตสมฺปตฺติทสฺสนญฺจ ทานสฺส วิย ปฏิคฺคหณสฺส จ กิญฺจิ อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺติตภาวทีปนโตฯ ‘‘อาสนกํ อทาสิํ ยถานุภาวญฺจ อทาสิ ทาน’’นฺติ อิทํ โภคสารทานทสฺสนํ, ‘‘อภิวาทยิํ อญฺชลิกํ อกาสิ’’นฺติ อิทํ กายสารทานทสฺสนํฯ

[6] เตนาติ เตน ยถาวุตฺเตน ปุญฺเญน เหตุภูเตนฯ เมติ อยํ เม-สทฺโท ‘‘กิจฺเฉน เม อธิคตํ, หลํ ทานิ ปกาสิตุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.65; ม. นิ. 1.281; สํ. นิ. 1.172) กรเณ อาคโต, มยาติ อตฺโถฯ ‘‘สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 3.182; อ. นิ. 4.257) สมฺปทาเน, มยฺหนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.206; สํ. นิ. 4.14; อ. นิ. 3.104) สามิอตฺเถ อาคโต, อิธาปิ สามิอตฺเถ เอว, มมาติ อตฺโถฯ สฺวายํ เม-สทฺโท เตน เม ปุญฺเญนาติ จ เม เอตาทิโสติ จ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺโพฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ ตาย เทวตาย ปญฺเห พฺยากเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา สปริวาราย ตสฺสา เทวตาย สาตฺถิกา อโหสิฯ เถโร ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ คาถา เอว ปน สงฺคหํ อารุฬฺหาติฯ

ปฐมปีฐวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยปีฐวิมานวณฺณนา

ปีฐํ เต เวฬุริยมยนฺติ ทุติยปีฐวิมานํฯ ตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติ จ อตฺถวณฺณนา จ ปฐเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อยํ ปน วิเสโส – สาวตฺถิวาสินี กิร เอกา อิตฺถี อตฺตโน เคหํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ เอกํ เถรํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ตสฺส อาสนํ เทนฺตี อตฺตโน ปีฐํ อุปริ นีลวตฺเถน อตฺถริตฺวา อทาสิฯ เตน ตสฺสา เทวโลเก นิพฺพตฺตาย เวฬุริยมยํ ปลฺลงฺกวิมานํ นิพฺพตฺตํฯ เตน วุตฺตํ –

[8]

‘‘ปีฐํ เต เวฬุริยมยํ อุฬารํ, มโนชวํ คจฺฉติ เยนกามํ;

อลงฺกเต มลฺยธเร สุวตฺเถ, โอภาสสิ วิชฺชุริวพฺภ กูฏํฯ

[9]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[10]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ

[11]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[12]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อพฺภาคตานาสนกํ อทาสิํ;

อภิวาทยิํ อญฺชลิกํ อกาสิํ, ยถานุภาวญฺจ อทาสิ ทานํฯ

[13]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[14]