9. ทีปวิมานวณฺณนา

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ ทีปวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อุโปสถทิวเส สมฺพหุลา อุปาสกา อุโปสถิกา หุตฺวา ปุเรภตฺตํ ยถาวิภวํ ทานํ ทตฺวา กาลสฺเสว ภุญฺชิตฺวา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธมาลาทิหตฺถา ปจฺฉาภตฺตํ วิหารํ คนฺตฺวา มโนภาวนีเย ภิกฺขู ปยิรุปาสิตฺวา สายนฺเห ธมฺมํ สุณนฺติฯ วิหาเรเยว วสิตุกามานํ เตสํ ธมฺมํ สุณนฺตานํเยว สูริโย อตฺถงฺคโต, อนฺธกาโร ชาโตฯ ตตฺเถกา อญฺญตรา อิตฺถี ‘‘อิทานิ ทีปาโลกํ กาตุํ ยุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน เคหโต ปทีเปยฺยํ อาหราเปตฺวา ปทีปํ อุชฺชาเลตฺวา ธมฺมาสนสฺส ปุรโต ฐเปตฺวา ธมฺมํ สุณิฯ สา เตน ปทีปทาเนน อตฺตมนา ปีติโสมนสฺสชาตา หุตฺวา วนฺทิตฺวา อตฺตโน เคหํ คตาฯ สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน โชติรสวิมาเน นิพฺพตฺติฯ สรีรโสภา ปนสฺสา อติวิย ปภสฺสรา อญฺเญ เทเว อภิภวิตฺวา ทส ทิสา โอภาสยมานา ติฏฺฐติฯ อเถกทิวสํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโตติ สพฺพํ เหฏฺฐา อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิธ ปน –

[75]

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ

[76]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[77]

‘‘เกน ตฺวํ วิมโลภาสา, อติโรจสิ เทวตา;

เกน เต สพฺพคตฺเตหิ, สพฺพา โอภาสเต ทิสาฯ

[78]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

จตูหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ

[79]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[80]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเก;

ตมนฺธการมฺหิ ติมีสิกายํ, ปทีปกาลมฺหิ อทาสิ ทีปํฯ

[81]

‘‘โย อนฺธการมฺหิ ติมีสิกายํ, ปทีปกาลมฺหิ ททาติ ทีปํ;

อุปฺปชฺชติ โชติรสํ วิมานํ, ปหูตมลฺยํ พหุปุณฺฑรีกํฯ

[82]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[83]

‘‘เตนาหํ วิมโลภาสา, อติโรจามิ เทวตา;

เตน เม สพฺพคตฺเตหิ, สพฺพา โอภาสเต ทิสาฯ

[84]

‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปุญฺญํ;

เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

วิสฺสชฺเชสิฯ

[75] ตตฺถ อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺต-สทฺโท ‘‘อภิกฺกนฺตา, ภนฺเต, รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 8.20; อุทา. 45; จูฬว. 383) ขเย อาคโตฯ ‘‘อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร จา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.100) สุนฺทเรฯ ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.250; ปารา. 15) อพฺภนุโมทเนฯ ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, สพฺพา โอภาสยํ ทิสา’’ติอาทีสุ (วิ. ว. 857) อภิรูเปฯ อิธาปิ อภิรูเป เอว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา อภิกฺกนฺเตนาติ อติกนฺเตน อติมนาเปน, อภิรูเปนาติ อตฺโถฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณนฯ โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพาติ สพฺพาปิ ทส ทิสา โชเตนฺตี เอกาโลกํ กโรนฺตีฯ กิํ วิยาติ อาห ‘‘โอสธี วิย ตารกา’’ติฯ อุสฺสนฺนา ปภา เอตาย ธียติ, โอสธีนํ วา อนุพลปฺปทายิกาติ กตฺวา ‘‘โอสธี’’ติ ลทฺธนามา ตารกา ยถา สมนฺตโต อาโลกํ กุรุมานา ติฏฺฐติ, เอวเมว ตฺวํ สพฺพา ทิสา โอภาสยนฺตี ติฏฺฐสีติฯ

[77] สพฺพคตฺเตหีติ สพฺเพหิ สรีราวยเวหิ, สกเลหิ องฺคปจฺจงฺเคหิ โอภาสตีติ อธิปฺปาโย, เหตุมฺหิ เจตํ กรณวจนํฯ สพฺพา โอภาสเต ทิสาติ สพฺพาปิ ทสทิสา วิชฺโชตติฯ ‘‘โอภาสเร’’ติปิ ปฐนฺติ, เตสํ สพฺพา ทิสาติ พหุวจนเมว ทฏฺฐพฺพํฯ

[81] ปทีปกาลมฺหีติ ปทีปกรณกาเล, ปทีปุชฺชลนโยคฺเค อนฺธกาเรติ อตฺโถฯ

เตนาห ‘‘โย อนฺธการมฺหิ ติมีสิกาย’’นฺติ, พหเล มหนฺธกาเรติ อตฺโถฯ ททาติ ทีปนฺติ ปทีปํ อุชฺชาเลนฺโต วา อนุชฺชาเลนฺโต วา ปทีปทานํ ททาติ, ปทีโปปกรณานิ ทกฺขิเณยฺเย อุทฺทิสฺส ปริจฺจชติฯ อุปปชฺชติ โชติรสํ วิมานนฺติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน โชติรสํ วิมานํ อุปคจฺฉตีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อถ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ เทวตาย กถิเต เถโร ตเมว กถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ทานาทิกถาย ตสฺสา กลฺลจิตฺตาทิภาวํ ญตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิ, สจฺจปริโยสาเน สปริวารา สา เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ เถโร ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิ, ภควา ตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสิ ฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา ชาตา, มหาชโน วิเสสโต ทีปทาเน สกฺกจฺจการี อโหสีติฯ

ทีปวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ติลทกฺขิณวิมานวณฺณนา

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ ติลทกฺขิณวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมฯ เตน จ สมเยน ราชคเห อญฺญตรา อิตฺถี คพฺภินี ติเล โธวิตฺวา อาตเป สุกฺขาเปติ เตลํ กาตุกามาฯ สา จ ปริกฺขีณายุกา ตํ ทิวสเมว จวนธมฺมา, นิรยสํวตฺตนิกํ จสฺสา กมฺมํ โอกาสํ กตฺวา ฐิตํฯ อถ นํ ภควา ปจฺจูสเวลายํ โลกํ โวโลเกนฺโต ทิพฺพจกฺขุนา ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อยํ อิตฺถี อชฺช กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, ยํนูนาหํ ติลภิกฺขาปฏิคฺคหเณน ตํ สคฺคูปคํ กเรยฺย’’นฺติฯ โส สาวตฺถิโต ตงฺขเณเนว ราชคหํ คนฺตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคเห ปิณฺฑาย จรนฺโต อนุปุพฺเพน ตสฺสา เคหทฺวารํ ปาปุณิฯ สา อิตฺถี ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺสา สหสา อุฏฺฐหิตฺวา กตญฺชลี อญฺญํ ทาตพฺพยุตฺตกํ อปสฺสนฺตี หตฺถปาเท โธวิตฺวา ติเล ราสิํ กตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปริคฺคเหตฺวา อญฺชลิปูรํ ติลํ ภควโต ปตฺเต อากิริตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิฯ ตํ ภควา อนุกมฺปมาโน ‘‘สุขินี โหหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิฯ สา ตสฺสา รตฺติยา ปจฺจูสสมเย กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน สุตฺตปพุทฺธา วิย นิพฺพตฺติฯ

อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ จรนฺโต ตํ อจฺฉราสหสฺสปริวุตํ มหติยา เทวิทฺธิยา วิโรจมานมุปคนฺตฺวา –

[85]

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

โอภาเสนฺตี ทิสา สพฺพา, โอสธี วิย ตารกาฯ

[86]

‘‘เกน เตตาทิโส วณฺโณ, เกน เต อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เต โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[87]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ เทวิ มหานุภาเว,

มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา,

วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ – ปุจฺฉิ;

[88]

‘‘สา เทวตา อตฺตมนา, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิตา;

ปญฺหํ ปุฏฺฐา วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลํ’’ฯ

[89]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, ปุริมาย ชาติยา มนุสฺสโลเกฯ

[90]

‘‘อทฺทสํ วิรชํ พุทฺธํ, วิปฺปสนฺนมนาวิลํ;

อาสชฺช ทานํ อทาสิํ, อกามา ติลทกฺขิณํ;

ทกฺขิเณยฺยสฺส พุทฺธสฺส, ปสนฺนา เสหิ ปาณิภิฯ

[91]

‘‘เตน เมตาทิโส วณฺโณ, เตน เม อิธ มิชฺฌติ;

อุปฺปชฺชนฺติ จ เม โภคา, เย เกจิ มนโส ปิยาฯ

[92]

‘‘อกฺขามิ เต ภิกฺขุ มหานุภาว, มนุสฺสภูตา ยมกาสิ ปุญฺญํ;

เตนมฺหิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เม สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

สา วิสฺสชฺเชสิฯ