เมนู

[1012-3] ตตฺถ สรีรนฺตี สรีรธาตุํฯ เหหิตีติ ภวิสฺสติฯ สมุยฺยุโตติ สมฺมา อุยฺยุตฺโต, ยุตฺตปฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ

เอวํ เทวปุตฺโต เถเรน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปิตรํ อาปุจฺฉิตฺวา รถํ อารุยฺห เทวโลกเมว คโตฯ เถโรปิ ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมกถํ กเถสิฯ สา ธมฺมกถา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสิฯ อถ เถโร ตํ สพฺพํ อตฺตนา จ เตน จ กถิตนิยาเมเนว สงฺคีติกาเล ธมฺมสงฺคาหกานํ อาโรเจสิ, เต จ ตํ ตถา สงฺคหํ อาโรเปสุนฺติฯ

จูฬรถวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. มหารถวิมานวณฺณนา

สหสฺสยุตฺตํ หยวาหนํ สุภนฺติ มหารถวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวติํสภวเน โคปาลสฺส นาม เทวปุตฺตสฺส อตฺตโน วิมานโต นิกฺขมิตฺวา สหสฺสยุตฺตํ มหนฺตํ ทิพฺพรถํ อภิรุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน มหติยา เทวิทฺธิยา อุยฺยานกีฬนตฺถํ คจฺฉนฺตสฺส อวิทูเร ปาตุรโหสิฯ ตํ ทิสฺวา เทวปุตฺโต สญฺชาตคารวพหุมาโน สหสา รถโต โอรุยฺห อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อญฺชลิํ สิรสิ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสิฯ

ตสฺสิทํ ปุพฺพกมฺมํ – โส กิร วิปสฺสิํ ภควนฺตํ สุวณฺณมาลาย ปูเชตฺวา ‘‘อิมสฺส ปุญฺญสฺส อานุภาเวน มยฺหํ ภเว ภเว โสวณฺณมยา อุรจฺฉทมาลา นิพฺพตฺตตู’’ติ กตปณิธานาย อเนกกปฺเปสุ สุคตีสุเยว สํสรนฺติยา กสฺสปสฺส ภควโต กาเล กิกิสฺส กาสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตาย ยถาปณิธานํ สุวณฺณมาลาลาเภน ‘‘อุรจฺฉทมาลา’’ติ ลทฺธนามาย เทวกญฺญาสทิสาย ราชธีตาย อาจริโย โคปาโล นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สสาวกสงฺฆสฺส กสฺสปสฺส ภควโต อสทิสทานาทีนิ มหาทานานิ ปวตฺเตตฺวา อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกภาเวน อตฺตานํ ราชธีตรญฺจ อุทฺทิสฺส สตฺถารา เทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวาปิ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กตฺวา ยถูปจิตปุญฺญานุภาเวน ตาวติํเสสุ โยชนสติเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติ, อเนกโกฏิอจฺฉราปริวาโร อโหสิ, สตฺตรตนมโย จสฺส สหสฺสยุตฺโต สุวิภตฺตภิตฺติวิจิตฺโต สินิทฺธมธุรนิคฺโฆโส อตฺตโน ปภาสมุทเยน อวหสนฺโต วิย ทิวงฺกรมณฺฑลํ ทิพฺโพ อาชญฺญรโถ นิพฺพตฺติฯ

โส ตตฺถ ยาวตายุกํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิตฺวา อปราปรํ เทเวสุเยว สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน ยถาวุตฺตสมฺปตฺติวิภโว โคปาโล เอว นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา ตาวติํเสสุเยว นิพฺพตฺติฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน…เป.… อญฺชลิํ สิรสิ ปคฺคยฺห อฏฺฐาสี’’ติฯ

เอวํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา ฐิตํ ตํ เทวปุตฺตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิ –

[1015]

‘‘สหสฺสยุตฺตํ หยวาหนํ สุภํ, อารุยฺหิมํ สนฺทนํ เนกจิตฺตํ;

อุยฺยานภูมิํ อภิโต อนุกฺกมํ, ปุรินฺทโท ภูตปตีว วาสโวฯ

[1016]

‘‘โสวณฺณมยา เต รถกุพฺพรา อุโภ, ผเลหิ อํเสหิ อตีว สงฺคตา;

สุชาตคุมฺพา นรวีรนิฏฺฐิตา, วิโรจติ ปนฺนรเสว จนฺโทฯ

[1017]

‘‘สุวณฺณชาลาวตโต รโถ อยํ, พหูหิ นานารตเนหิ จิตฺติโต;

สุนนฺทิโฆโส จ สุภสฺสโร จ, วิโรจตี จามรหตฺถพาหุภิฯ

[1018]

‘‘อิมา จ นาภฺโย มนสาภินิมฺมิตา, รถสฺส ปาทนฺตรมชฺฌภูสิตา;

อิมา จ นาภฺโย สตราชิจิตฺติตา, สเตรตา วิชฺชุริวปฺปภาสเรฯ

[1019]

‘‘อเนกจิตฺตาวตโต รโถ อยํ, ปุถู จ เนมี จ สหสฺสรํสิโก;

เตสํ สโร สุยฺยติ วคฺคุรูโป, ปญฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํฯ

[1020]

‘‘สิรสฺมิํ จิตฺตํ มณิจนฺทกปฺปิตํ, สทา วิสุทฺธํ รุจิรํ ปภสฺสรํ;

สุวณฺณราชีหิ อตีว สงฺคตํ, เวฬุริยราชีว อตีว โสภติฯ

[1021]

‘‘อิเม จ วาฬี มณิจนฺทกปฺปิตา, อาโรหกมฺพู สุชวา พฺรหูปมา;

พฺรหา มหนฺตา พลิโน มหาชวา, มโน ตวญฺญาย ตเถว สิํสเรฯ

[1022]

‘‘อิเม จ สพฺเพ สหิตา จตุกฺกมา, มโน ตวญฺญาย ตเถว สิํสเร;

สมํ วหนฺตี มุทุกา อนุทฺธตา, อาโมทมานา ตุรคานมุตฺตมาฯ

[1023]

‘‘ธุนนฺติ วคฺคนฺติ ปตนฺติ จมฺพเร, อพฺภุทฺธุนนฺตา สุกเต ปิฬนฺธเน;

เตสํ สโร สุยฺยติ วคฺคุรูโป, ปญฺจงฺคิกํ ตูริยมิวปฺปวาทิตํฯ

[1024]

‘‘รถสฺส โฆโส อปิฬนฺธนาน จ, ขุรสฺส นาโท อภิหิํสนาย จ;

โฆโส สุวคฺคู สมิตสฺส สุยฺยติ, คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรสํวเนฯ

[1025]

‘‘รเถ ฐิตาตา มิคมนฺทโลจนา, อาฬารปมฺหา หสิตา ปิยํวทา;

เวฬุริยชาลาวตตา ตนุจฺฉวา, สเทว คนฺธพฺพสูรคฺคปูชิตาฯ

[1026]

‘‘ตา รตฺตรตฺตมฺพรปีตวาสสา, วิสาลเนตฺตา อภิรตฺตโลจนา;

กุเล สุชาตา สุตนู สุจิมฺหิตา, รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตาฯ

[1027]

‘‘ตา กมฺพุเกยูรธรา สุวาสสา, สุมชฺฌิมา อูรุถนูปปนฺนา;

วฏฺฏงฺคุลิโย สุมุขา สุทสฺสนา, รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตาฯ

[1028]

‘‘อญฺญา สุเวณี สุสุ มิสฺสเกสิโย, สมํ วิภตฺตาหิ ปภสฺสราหิ จ;

อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา, รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตาฯ

[1029]

‘‘อาเวฬินิโย ปทุมุปฺปลจฺฉทา, อลงฺกตา จนฺทนสารวาสิตา;

อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา, รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตาฯ

[1030]

‘‘ตา มาลินิโย ปทุมุปฺปลจฺฉทา, อลงฺกตา จนฺทนสารวาสิตา;

อนุพฺพตา ตา ตว มานเส รตา, รเถ ฐิตา ปญฺชลิกา อุปฏฺฐิตาฯ

[1031]

‘‘กณฺเฐสุ เต ยานิ ปิฬนฺธนานิ, หตฺเถสุ ปาเทสุ ตเถว สีเส;

โอภาสยนฺตี ทส สพฺพโส ทิสา, อพฺภุทฺทยํ สารทิโกว ภาณุมาฯ

[1032]

‘‘วาตสฺส เวเคน จ สมฺปกมฺปิตา, ภุเชสุ มาลา อปิฬนฺธนานิ จ;

มุญฺจนฺติ โฆสํ รุจิรํ สุจิํ สุภํ, สพฺเพหิ วิญฺญูหิ สุตพฺพรูปํฯ

[1033]

‘‘อุยฺยานภูมฺยา จ ทุวทฺธโต ฐิตา, รถา จ นาคา ตูริยานิ จ สโร;

ตเมว เทวินฺท ปโมทยนฺติ, วีณา ยถา โปกฺขรปตฺตพาหุภิฯ

[1034]

‘‘อิมาสุ วีณาสุ พหูสุ วคฺคูสุ, มนุญฺญรูปาสุ หทเยริตํ ปีติํ;

ปวชฺชมานาสุ อตีว อจฺฉรา, ภมนฺติ กญฺญา ปทุเมสุ สิกฺขิตาฯ

[1035]

‘‘ยทา จ คีตานิ จ วาทิตานิ จ, นจฺจานิ จิมานิ สเมนฺติ เอกโต;

อเถตฺถ นจฺจนฺติ อเถตฺถ อจฺฉรา, โอภาสยนฺตี อุภโต วริตฺถิโยฯ

[1036]

‘‘โส โมทสิ ตูริยคณปฺปโพธโน, มหียมาโน วชิราวุโธริว;

อิมาสุ วีณาสุ พหูสุ วคฺคูสุ, มนุญฺญรูปาสุ หทเยริตํ ปีติํฯ

[1037]

‘‘กิํ ตฺวํ ปุเร กมฺมมกาสิ อตฺตนา, มนุสฺสภูโต ปุริมาย ชาติยา;

อุโปสถํ กํ วา ตุวํ อุปาวสิ, กํ ธมฺมจริยํ วตมาภิโรจยิฯ

[1038]

‘‘นยีทมปฺปสฺส กตสฺส กมฺมุโน, ปุพฺเพ สุจิณฺณสฺส อุโปสถสฺส วา;

อิทฺธานุภาโว วิปุโล อยํ ตว, ยํ เทวสงฺฆํ อภิโรจเส ภุสํฯ

[1039]

‘‘ทานสฺส เต อิทํ ผลํ, อโถ สีลสฺส วา ปน;

อโถ อญฺชลิกมฺมสฺส, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

[1015] ตตฺถ สหสฺสยุตฺตนฺติ สหสฺเสน ยุตฺตํ, สหสฺสํ วา ยุตฺตํ โยชิตํ เอตสฺมินฺติ สหสฺสยุตฺตํฯ กสฺส ปเนตํ สหสฺสนฺติ? ‘‘หยวาหน’’นฺติ อนนฺตรํ วุจฺจมานตฺตา หยานนฺติ อยมตฺโถ วิญฺญายเตวฯ หยา วาหนํ เอตสฺสาติ หยวาหนํฯ เกจิ ปน ‘‘สหสฺสยุตฺตหยวาหน’’นฺติ อนุนาสิกโลปํ เอกเมว สมาสปทํ กตฺวา วณฺเณนฺติ, เอตสฺมิํ ปกฺเข หยวาหนํ วิย วาหนนฺติ อตฺโถ ยุชฺชติฯ หยวาหนสหสฺสยุตฺตํ ยุตฺตหยวาหนสหสฺสนฺติ หิ อตฺโถฯ อปเร ปน ‘‘สหสฺสยุตฺตนฺติ สหสฺสทิพฺพาชญฺญยุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ สนฺทนนฺติ รถํฯ เนกจิตฺตนฺติ อเนกจิตฺตํ นานาวิธวิจิตฺตวนฺตํฯ อุยฺยานภูมิํ อภิโตติ อุยฺยานภูมิยา สมีเปฯ ‘‘อภิโต’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สามิอตฺเถ เอตํ อุปโยควจนํฯ เกจิ ปน ‘‘อุยฺยานภูมฺยา’’ติปิ ปฐนฺติ, เต สทฺทนยมฺปิ อนุปธาเรนฺตา ปฐนฺติฯ อนุกฺกมนฺติ คจฺฉนฺโต ปุรินฺทโท ภูตปตีว วาสโว วิโรจสีติ สมฺพนฺโธฯ

[1016] โสวณฺณมยาติ สุวณฺณมยาฯ เตติ ตวฯ รถกุพฺพรา อุโภติ รถสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ เวทิกาฯ โย หิ รถสฺส โสภนตฺถญฺเจว อุปริ ฐิตานํ คุตฺตตฺถญฺจ อุโภสุ ปสฺเสสุ เวทิกากาเรน ปริกฺเขโป กรียติ, ตสฺส ปุริมภาเค อุโภสุ ปสฺเสสุ ยาว รถีสา, ตาว หตฺเถหิ คหณโยคฺโค รถสฺส อวยววิเสโส, อิธ โส เอว กุพฺพโรติ อธิปฺเปโตฯ เตเนวาห ‘‘อุโภ’’ติฯ อญฺญตฺถ ปน รถีสา กุพฺพโรติ วุจฺจติฯ ผเลหีติ รถูปตฺถมฺภสฺส ทกฺขิณวามเภเทหิ ทฺวีหิ ผเลหิ, ปริยนฺตาเวตฺถ ผลาติ วุตฺตาฯ อํเสหีติ กุพฺพรผเล ปติฏฺฐิเตหิ เหฏฺฐิมอํเสหิฯ อตีว สงฺคตาติ อติวิย สุฏฺฐุ สงฺคตา สุผสฺสิตา นิพฺพิวราฯ อิทญฺจ สิปฺปิวิรจิเต กิตฺติมรเถ ลพฺภมานวิเสสํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา วุตฺตํฯ โส ปน อโปริสตาย อกิตฺติโม สยํชาโต เกนจิ อฆฏิโตเยวฯ สุชาตคุมฺพาติ สุสณฺฐิตถมฺภกสมุทายาฯ

เย หิ เวทิกาย นิรนฺตรํ ฐิตา สุสณฺฐิตฆฏกาทิอวยววิเสสวนฺโต ถมฺภกสมุทายา, เตสํ วเสเนวํ วุตฺตํ ‘‘สุชาตคุมฺพา’’ติฯ นรวีรนิฏฺฐิตาติ สิปฺปาจริเยหิ นิฏฺฐาปิตสทิสาฯ สิปฺปาจริยา หิ อตฺตโน สรีรเขทํ อจินฺเตตฺวา วีริยพเลน สิปฺปสฺส สุฏฺฐุ วิจารณโต นเรสุ วีริยวนฺโตติ อิธ ‘‘นรวีรา’’ติ วุตฺตาฯ นรวีราติ วา เทวปุตฺตสฺส อาลปนํฯ นิฏฺฐิตาติ ปริโยสิตา ปริปุณฺณโสภาติสยาฯ ‘‘นรวีรนิมฺมิตา’’ติ วา ปาโฐ, นเรสุ ธิติสมฺปนฺเนหิ นิมฺมิตสทิสาติ อตฺโถฯ เอวํวิธกุพฺพรตาย อยํ ตว รโถ วิโรจติฯ กิํ วิย? ปนฺนรเสว จนฺโท, สุกฺกปกฺเข ปนฺนรสิยํ ปริปุณฺณกาเล จนฺทิมา วิยฯ

[1017] สุวณฺณชาลาวตโตติ สุวณฺณชาลเกหิ อวตโต ฉาทิโตฯ ‘‘สุวณฺณชาลาวิตโต’’ติปิ ปาโฐ, ควจฺฉิโตติ อตฺโถฯ พหูหีติ อเนเกหิฯ นานารตเนหีติ ปทุมราคผุสฺสราคาทินานาวิธรตเนหิฯ สุนนฺทิโฆโสติ สุฏฺฐุ นนฺทิตพฺพโฆโส, สวนียมธุรนินฺนาโทติ อตฺโถฯ สุนนฺทิโฆโสติ วา สุฏฺฐุ กตนนฺทิโฆโส, นจฺจนาทีนํ ทสฺสนาทีสุ ปวตฺติตสาธุการสทฺทาทิวเสน กตปโมทนินฺนาโทติ อตฺโถ, ‘‘กาเลน กาลํ อาสีวาทนวเสน สุฏฺฐุ ปยุตฺตนนฺทิโฆโส’’ติ จ วทนฺติฯ สุภสฺสโรติ สุฏฺฐุ อติวิย โอภาสนสภาโว, ตตฺถ วา ปวตฺตมานานํ เทวตานํ โสภเนน คีตวาทิตสฺสเรน สุภสฺสโรฯ จามรหตฺถพาหุภีติ จามรหตฺถยุตฺตพาหูหิ อิโต จิโต จ พีชยมาน จามรกลาเปหิ เทวตานํ ภุเชหิ, ตถาภูตาหิ เทวตาหิ วา วิโรจติฯ

[1018] นาภฺโยติ รถจกฺกานํ นาภิโยฯ มนสาภินิมฺมิตาติ ‘‘อิเม อีทิสา โหนฺตู’’ติ จิตฺเตน นิมฺมิตสทิสาฯ รถสฺส ปาทนฺตรมชฺฌภูสิตาติ รถสฺส ปาทานํ รถจกฺกานํ อนฺเตน เนมินา นานารตนสมุชฺชเลน อรานํ เวมชฺเฌน จ มณฺฑิตาฯ สตราชิจิตฺติตาติ อเนกวณฺณาหิ อเนกสตาหิ ราชีหิ เลขาหิ จิตฺติตา วิจิตฺตภาวํ คตาฯ สเตรตา วิชฺชุริวาติ สเตรตสงฺขาตวิชฺชุลตา วิย ปภาสเร วิชฺโชตนฺติฯ

[1019] อเนกจิตฺตาวตโตติ อเนเกหิ มาลากมฺมาทิจิตฺเตหิ อวตโต สโมกิณฺโณฯ ‘‘อเนกจิตฺตาวิตโต’’ติปิ ปฐนฺติ, โสเยว อตฺโถ, คาถาสุขตฺถํ ปน ทีฆกรณํฯ ปุถู จ เนมี จาติ ปุถุลเนมิ จ, เอโก จ-กาโร นิปาตมตฺตํฯ สหสฺสรํสิโกติ อเนกสหสฺสรํสิโกฯ ‘‘สหสฺสรํสิโย’’ติปิ ปาฬิฯ อปเร ปน ‘‘นตา รํสิโย’’ติ จ ปฐนฺติ, ตตฺถ นตาติ อชิยธนุทณฺฑโก วิย โอณตา เนมิปฺปเทสาฯ สหสฺสรํสิโยติ สูริยมณฺฑลํ วิย วิปฺผุรนฺตกิรณชาลาฯ เตสนฺติ โอลมฺพมานกิงฺกิณิกชาลานํ เนมิปฺปเทสานํฯ

[1020] สิรสฺมินฺติ สีเส, รถสฺส สีเสติ อตฺโถฯ สิโร วา อสฺมิํ รเถฯ จิตฺตนฺติ วิจิตฺตํฯ มณิจนฺทกปฺปิตนฺติ มณิมยมณฺฑลานุวิทฺธํ จนฺทมณฺฑลสทิเสน มณินา อนุวิทฺธํฯ รุจิรํ ปภสฺสรนฺติ อิมินา ตสฺส จนฺทมณฺฑลสทิสตํเยว วิภาเวติ, สทา วิสุทฺธนฺติ อิมินา ปนสฺส จนฺทมณฺฑลโตปิ วิเสสํ ทสฺเสติฯ สุวณฺณราชีหีติ อนฺตรนฺตรา วฏฺฏากาเรน สณฺฐิตาหิ สุวณฺณเลขาหิฯ สงฺคตนฺติ สหิตํฯ เวฬุริยราชีวาติ อนฺตรนฺตรา สุวณฺณราชีหิ ขจิตมณิมณฺฑลตฺตา เวฬุริยราชีหิ วิย โสภติฯ ‘‘เวฬุริยราชีหี’’ติ จ ปฐนฺติฯ

[1021] วาฬีติ วาฬวนฺโต สมฺปนฺนวาฬธิโน, อสฺเส สนฺธาย วทติ ฯ ‘‘วาชี’’ติ วา ปาโฐฯ มณิจนฺทกปฺปิตาติ จามโรลมฺพนฏฺฐาเนสุ มณิมยจนฺทกานุวิทฺธาฯ อาโรหกมฺพูติ อุจฺจา เจว ตทนุรูปปริณาหา จ, อาโรหปริณาหสมฺปนฺนาติ อตฺโถฯ สุชวาติ สุนฺทรชวา ชววนฺโต มหาชวา, โสภนคติกาติ อตฺโถฯ พฺรหูปมาติ พฺรหา วิย ปมินิตพฺพา, อตฺตโน ปมาณโต อธิกา วิย ปญฺญายนฺตาติ อตฺโถฯ พฺรหาติ วุฑฺฒา ปวฑฺฒสพฺพงฺคปจฺจงฺคาฯ มหนฺตาติ มหานุภาวา มหิทฺธิกาฯ พลิโนติ สรีรพเลน จ อุสฺสาหพเลน จ พลวนฺโตฯ มหาชวาติ สีฆเวคาฯ มโน ตวญฺญายาติ ตว จิตฺตํ ญตฺวาฯ ตเถวาติ จิตฺตานุรูปเมวฯ สิํสเรติ สํสปฺปเร, ปวตฺตเรติ อตฺโถฯ

[1022] อิเมติ ยถาวุตฺตอสฺเส สนฺธายาหฯ สพฺเพติ สหสฺสมตฺตาปิฯ สหิตาติ สมานชวตาย สมานคมนตาย จ คติยํ สหิตา, อญฺญมญฺญํ อนูนาธิกคมนาติ อตฺโถฯ

จตูหิ ปาเทหิ กมนฺติ คจฺฉนฺตีติ จตุกฺกมาฯ สมํ วหนฺตีติ ‘‘สหิตา’’ติ ปเทน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติฯ มุทุกาติ มุทุสภาวา, ภทฺรา อาชานียาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อนุทฺธตา’’ติ, อุทฺธตรหิตา โขภํ อกโรนฺตาติ อตฺโถฯ อาโมทมานาติ ปโมทมานา, อขฬุงฺกตาย อญฺญมญฺญํ รถิกาทีนญฺจ ตุฏฺฐิํ ปเวทยนฺตาติ อตฺโถฯ

[1023] ธุนนฺตีติ จามรภารํ เกสรภารํ วาลธิญฺจ วิธุนนฺติฯ วคฺคนฺตีติ กทาจิ ปเท ปทํ นิกฺขิปนฺตา วคฺคเนน คมเนน คจฺฉนฺติฯ ปตนฺตีติ กทาจิ ปวตฺตนฺติ, ลงฺฆนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปฺลวนฺตี’’ติ จ เกจิ ปฐนฺติ, โสเยวตฺโถฯ อพฺภุทฺธุนนฺตาติ กมฺมสิปฺปินา สุกเต สุฏฺฐุ นิมฺมิเต ขุทฺทกฆณฺฏาทิอสฺสาลงฺกาเร อภิอุทฺธุนนฺตา อธิกํ อุทฺธุนนฺตาฯ เตสนฺติ เตสํ ปิฬนฺธนานํฯ

[1024] รถสฺส โฆโสติ ยถาวุตฺโต รถนิคฺโฆโสฯ อปิฬนฺธนาน จาติ อ-กาโร นิปาตมตฺตํ ฯ ปิฬนฺธนานํ อาภรณานํฯ อปิฬนฺธนนฺติ จ อาภรณปริยาโยติ วา วทนฺติ, รถสฺสานํ อาภรณานญฺจโฆโสติ อตฺโถฯ ขุรสฺสนาโทติ ตุรงฺคานํ ขุรนิปาตสทฺโทฯ กิญฺจาปิ อสฺสา อากาเสน คจฺฉนฺติ, มธุรสฺส ปน ขุรนิปาตสทฺทสฺส อุปลทฺธิเหตุภูเตน กมฺมุนา เตสํ ขุรนิกฺเขเป ขุรนิกฺเขเป ปฏิฆาโต ลพฺภตีติ วทนฺติฯ อภิหิํสนาย จาติ อสฺสานํ อธิกหิํสเนน จ, อนฺตรนฺตรา อสฺเสหิ ปวตฺติตเหสเนน จาติ อตฺโถฯ ‘‘อภิเหสนาย จา’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ สมิตสฺสาติ สมุทิตสฺส ทิพฺพชนสฺส โฆโส จ สุวคฺคุ สุมธุรํ สุยฺยติฯ กิํ วิยาติ อาห ‘‘คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรสํวเน’’ติ, จิตฺรลตาวเน คนฺธพฺพเทวปุตฺตานํ ปญฺจงฺคิกตูริยานิ วิยฯ ตูริยสนฺนิสฺสิโต หิ สทฺโท ‘‘ตูริยานี’’ติ วุตฺโต นิสฺสยโวหาเรนฯ ‘‘คนฺธพฺพตูริยาน จ วิจิตฺรสํวเน’’ติ จ ปาโฐ, ‘‘ตูริยานญฺจ’’อิติ อนุนาสิกํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ อปเร ‘‘คนฺธพฺพตูริยานิ วิจิตฺรปวเน’’ติ ปฐนฺติฯ

[1025] รเถ ฐิตาตาติ รเถ ฐิตา เอตาฯ มิคมนฺทโลจนาติ มิคจฺฉาปิกานํ วิย มุทุสินิทฺธทิฏฺฐินิปาตาฯ อาฬารปมฺหาติ พหลสงฺคตปขุมา, โคปขุมาติ อตฺโถฯ

หสิตาติ ปหสิตา, ปหํสิตมุขาติ อตฺโถ ปิยํวทาติ ปิยวาทินิโยฯ เวฬุริยชาลาวตตาติ เวฬุริยมณิมเยน ชาเลน ฉาทิตสรีราฯ ตนุจฺฉวาติ สุขุมจฺฉวิโยฯ สเทวาติ สทา เอว สพฺพกาลเมวฯ คนฺธพฺพสูรคฺคปูชิตาติ คนฺธพฺพเทวตาหิ เจว อปราหิ จ อคฺคเทวตาหิ ลทฺธปูชาฯ

[1026] ตา รตฺตรตฺตมฺพรปีตวาสสาติ รชนียรูปา จ รตฺตปีตวตฺถา จฯ อภิรตฺตโลจนาติ วิเสสโต รตฺตราชีหิ อุปโสภิตนยนาฯ กุเล สุชาตาติ สินฺธวกุเล สุชาตา วิสิฏฺฐเทวนิกาเย สมฺภวาฯ สุตนูติ สุนฺทรสรีราฯ สุจิมฺหิตาติ สุทฺธสิตกรณาฯ

[1027] ตา กมฺพุเกยูรธราติ สุวณฺณมยเกยูรธราฯ สุมชฺฌิมาติ วิลคฺคมชฺฌาฯ อูรุถนูปปนฺนาติ สมฺปนฺนอูรุถนา, กทลิกฺขนฺธสทิสอูรุ เจว สมุคฺคสทิสถนา จฯ วฏฺฏงฺคุลิโยติ อนุปุพฺพโต วฏฺฏงฺคุลิโยฯ สุมุขาติ สุนฺทรมุขา, ปมุทิตมุขา วาฯ สุทสฺสนาติ ทสฺสนียาฯ

[1028] อญฺญาติ เอกจฺจาฯ สุเวณีติ สุนฺทรเกสเวณิโยฯ สุสูติ ทหราฯ มิสฺสเกสิโยติ รตฺตมาลาทีหิ มิสฺสิตเกสวฏฺฏิโยฯ กถํ? สมํ วิภตฺตาหิ ปภสฺสราหิ จาติ, สมํ อญฺญมญฺญสทิสํ นานาวิภตฺติวเสน วิภตฺตาหิ สุวณฺณจีราทิขจิตาหิ อินฺทนีลมณิอาทโย วิย ปภสฺสราหิ เกสวฏฺฏีหิ มิสฺสิตเกสิโยติ โยชนาฯ อนุพฺพตาติ อนุกูลกิริยาฯ ตาติ อจฺฉราโยฯ

[1029] จนฺทนสารโวสิตาติ สารภูเตน ทิพฺพจนฺทเนน อุลฺลิตฺตา วิจฺฉุริตาฯ

[1031] กณฺเฐสูติอาทินา คีวูปคหตฺถูปคปาทูปคสีสูปคาทิอาภรณานิ ทสฺเสติฯ โอภาสยนฺตีติ กณฺเฐสุ ยานิ ปิฬนฺธนานิ, เตหิ โอภาสยนฺตีติ โยชนาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อพฺภุทฺทยนฺติ อภิอุคฺคจฺฉนฺโต, ‘‘อพฺภุทฺทส’’นฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ สารทิโกติ สรทกาลิโกฯ ภาณุมาติ สูริโยฯ โส หิ อพฺภาทิโทสวิรเหน ทสปิ ทิสา สุฏฺฐุ โอภาเสติฯ

[1032] วาตสฺส เวเคน จาติ มนุญฺญคนฺธูปหารํ สทฺทูปหารญฺจ กโรนฺเตน อุปหรนฺเตน วิย วายนฺเตน วาตสฺส เวเคน รถตุรงฺคเวเคน จฯ

มุญฺจนฺตีติ วิสฺสชฺเชนฺติฯ รุจิรนฺติ ปญฺจงฺคิกตูริยานิ วิย อุปรูปริ รุจิทายกํฯ สุจินฺติ สุทฺธํ อสํสฏฺฐํฯ สุภนฺติ มนุญฺญํฯ สพฺเพหิ วิญฺญูหิ สุตพฺพรูปนฺติ สพฺเพหิปิ วิญฺญุชาติเกหิ คนฺธพฺพสมยญฺญูหิ โสตพฺพํ สวนียํ อุตฺตมสภาวํ โฆสํ มุญฺจนฺตีติ โยชนาฯ

[1033] อุยฺยานภูมฺยาติ อุยฺยานภูมิยํฯ ทุวทฺธโตติ ทฺวีหิ อทฺธปสฺเสหิฯ ‘‘ทุภโต จ ฐิตา’’ติปิ ปฐนฺติ, โสเยวตฺโถฯ รถาติ รเถฯ นาคาติ นาเคฯ อุปโยคตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ สโรติ รถนาคตูริยานิ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺโต สโรฯ เทวินฺทาติ เทวปุตฺตํ อาลปติฯ วีณา ยถา โปกฺขรปตฺตพาหุภีติ ยถา วีณา สมฺมเทว โยชิเตหิ โทณิปตฺตพาหุทณฺเฑหิ ตํตํมุจฺฉนานุรูปํ อวฏฺฐิเตหิ วาทิยมานา สุณนฺตํ ชนํ ปโมเทติ, เอวํ ตํ รถาทโย อตฺตโน สเรน ปโมทยนฺติฯ สุสิกฺขิตภาเวน โปกฺขรภาวํ สุนฺทรภาวํ ปตฺเตหิ วีณาวาทกสฺส หตฺเถหิ ปวาทิตา วีณา ยถา มหาชนํ ปโมเทติ, เอวํ ตํ รถาทโย อตฺตโน สเรน ปโมทยนฺตีติฯ

[1034] อิมาสุ วีณาสูติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อิมาสุ อุชุโกฏิวงฺกพฺรหตีนนฺทินีติสรอาทิเภทาสุ พหูสุ วีณาสุ สินิทฺธมธุรสฺสรตาย วคฺคูสุ ตโต เอว มนุญฺญรูปาสุ หทเยริตํ หทยงฺคมํ หทยหารินิํ ปีติํ ปีตินิมิตฺตํ ปวชฺชมานาสุ ปวาทิยมานาสุ อจฺฉรา เทวกญฺญา ปีติเวคุกฺขิตฺตตาย อตฺตโน สุสิกฺขิตตาย จ ทิพฺพปทุเมสุ ภมนฺติ นจฺจํ ทสฺเสนฺติโย สญฺจรนฺติฯ

[1035] อิมานีติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘อิมานิ คีตานิ, อิมานิ วาทิตานิ, อิมานิ นจฺจานิ จา’’ติฯ สเมนฺติ เอกโตติ เอกชฺฌํ สมรสานิ โหนฺติฯ อถ วา สเมนฺติ เอกโตติ เอกโต เอกชฺฌํ สมานิ สมรสานิ กโรนฺติ, ตนฺติสฺสรํ คีตสฺสเรน, คีตสฺสรญฺจ ตนฺติสฺสเรน สํสนฺทนฺติโย นจฺจเนน ยถาธิคเต หสฺสาทิรเส อปริหาเปนฺติโย สเมนฺติ สมาเนนฺตีติ อตฺโถฯ

อตฺเถตฺถ นจฺจนฺติ อเถตฺถ อจฺฉรา โอภาสยนฺตีติ เอวํ คีตาทีนิ สมรเส กโรนฺติโย อถ อญฺญา เอกจฺจา อจฺฉรา เอตฺถ เอตสฺมิํ ตว รเถ นจฺจนฺติ, อถ อญฺญา วริตฺถิโย อุตฺตมิตฺถิโย นจฺจํ ปสฺสนฺติโย อตฺตโน สรีโรภาเสน เจว วตฺถาภรณโอภาเสน จ เอตฺถ เอตสฺมิํ ปเทเส อุภโต ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ทสปิ ทิสา เกวลํ โอภาสยนฺติ วิชฺโชตยนฺตีติ อตฺโถฯ

[1036] โสติ โส ตฺวํ เอวํภูโตฯ ตูริยคณปฺปโพธโนติ ทิพฺพตูริยสมูเหน กตปีติปโพธโนฯ มหียมาโนติ ปูชียมาโนฯ วชิราวุโธริวาติ อินฺโท วิยฯ

[1037] อุโปสถํ กํ วา ตุวํ อุปาวสีติ อญฺเญหิปิ อุโปสโถ อุปวสียติ, ตฺวํ กํ วา กีทิสํ นาม อุโปสถํ อุปวสีติ ปุจฺฉติฯ ธมฺมจริยนฺติ ทานาทิปุญฺญปฏิปตฺติํฯ วตนฺติ วตสมาทานํฯ อภิโรจยีติ อภิโรเจสิ, รุจฺจิตฺวา ปูเรสีติ อตฺโถฯ ‘‘อภิราธยี’’ติปิ ปาโฐ, สาเธสิ นิปฺผาเทสีติ อตฺโถฯ

[1038] อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ, อิทํ วา ผลนฺติ อธิปฺปาโยฯ อภิโรจเสติ อภิภวิตฺวา วิชฺโชตสิฯ

เอวํ มหาเถเรน ปุฏฺโฐ เทวปุตฺโต ตมตฺถํ อาจิกฺขิฯ เตน วุตฺตํ –

[1040]

‘‘โส เทวปุตฺโต อตฺตมโน, โมคฺคลฺลาเนน ปุจฺฉิโต;

ปญฺหํ ปุฏฺโฐ วิยากาสิ, ยสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ

[1041]

‘‘ชิตินฺทฺริยํ พุทฺธมโนมนิกฺกมํ, นรุตฺตมํ กสฺสปมคฺคปุคฺคลํ;

อวาปุรนฺตํ อมตสฺส ทฺวารํ, เทวาติเทวํ สตปุญฺญลกฺขณํฯ

[1042]

‘‘ตมทฺทสํ กุญฺชรโมฆติณฺณํ, สุวณฺณสิงฺคีนทพิมฺพสาทิสํ;

ทิสฺวาน ตํ ขิปฺปมหุํ สุจีมโน, ตเมว ทิสฺวาน สุภาสิตทฺธชํฯ

[1043]

‘‘ตมนฺนปานํ อถวาปิ จีวรํ, สุจิํ ปณีตํ รสสา อุเปตํ;

ปุปฺผาภิกิณฺณมฺหิ สเก นิเวสเน, ปติฏฺฐเปสิํ ส อสงฺคมานโสฯ

[1044]

‘‘ตมนฺนปาเนน จ จีวเรน จ, ขชฺเชน โภชฺเชน จ สายเนน จ;

สนฺตปฺปยิตฺวา ทฺวิปทานมุตฺตมํ, โส สคฺคโส เทวปุเร รมามหํฯ

[1045]

‘‘เอเตนุปาเยน อิมํ นิรคฺคฬํ, ยญฺญํ ยชิตฺวา ติวิธํ วิสุทฺธํ;

ปหายหํ มานุสกํ สมุสฺสยํ, อินฺทูปโม เทวปุเร รมามหํฯ

[1046]

‘‘อายุญฺจ วณฺณญฺจ สุขํ พลญฺจ, ปณีตรูปํ อติกงฺขตา มุนิ;

อนฺนญฺจ ปานญฺจ พหุํ สุสงฺขตํ, ปติฏฺฐเปตพฺพมสงฺคมานเสฯ

[1047]

‘‘นยิมสฺมิํ โลเก ปรสฺมิํ วา ปน, พุทฺเธน เสฏฺโฐ ว สโม ว วิชฺชติ;

อาหุเนยฺยานํ ปรมาหุติํ คโต, ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสิน’’นฺติฯ

[1041] ตตฺถ ชิตินฺทฺริยนฺติ มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ โพธิมูเลเยว อคฺคมคฺเคน ชิตตฺตา นิพฺพิเสวนภาวสฺส กตตฺตา ชิตินฺทฺริยํฯ อภิญฺเญยฺยาทีนํ อภิญฺเญยฺยาทิภาวโต อนวเสสโต อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺธํฯ ปุริปุณฺณวีริยตาย อโนมนิกฺกมํ จตุรงฺคสมนฺนาคตสฺส วีริยสฺส จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานสฺส จ ปาริปูริยาติ อตฺโถฯ นรุตฺตมนฺติ นรานํ อุตฺตมํ ทฺวิปทุตฺตมํฯ กสฺสปนฺติ ภควนฺตํ โคตฺเตน วทติฯ อวาปุรนฺตํ อมตสฺส ทฺวารนฺติ โกณาคมนสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานมหานครสฺส ทฺวารํ อริยมคฺคํ วิวรนฺตํฯ เทวาติเทวนฺติ สพฺเพสมฺปิ เทวานํ อติเทวํฯ สตปุญฺญลกฺขณนฺติ อเนกสตปุญฺญวเสน นิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณํฯ

[1042] กุญฺชรนฺติ กิเลสปฏิสตฺตุนิมฺมทฺทเนน กุญฺชรสทิสํ, มหานาคนฺติ อตฺโถฯ จตุนฺนํ โอฆานํ สํสารมโหฆสฺส ตริตตฺตา โอฆติณฺณํ

สุวณฺณสิงฺคีนทพิมฺพสาทิสนฺติ สิงฺคีสุวณฺณชมฺพุนทสุวณฺณรูปสทิสํ, กญฺจนสนฺนิภตฺตจนฺติ อตฺโถฯ ทิสฺวาน ตํ ขิปฺปมหุํ สุจีมโนติ ตํ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา ขิปฺปํ ตาวเทว ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา’’ติ ปสาทวเสน กิเลสมลาปคมเนน สุจิมโน วิสุทฺธมโน อโหสิํ, ตญฺจ โข ตเมว ทิสฺวาน ตํ ทิสฺวา เอวฯ สุภาสิตทฺธชนฺติ ธมฺมทฺธชํฯ

[1043] ตมนฺนปานนฺติ ตมฺหิ ภควติ อนฺนญฺจ ปานญฺจฯ อถวาปิ จีวรนฺติ อถ จีวรมฺปิฯ รสสา อุเปตนฺติ รเสน อุเปตํ สาทุรสํ, อุฬารนฺติ อตฺโถ ปุปฺผาภิกิณฺณมฺหีติ คนฺถิเตหิ จ อคนฺถิเกหิ จ ปุปฺเผหิ โอลมฺพนวเสน สนฺถรณวเสน จ อภิกิณฺเณฯ ปติฏฺฐเปสินฺติ ปฏิปาเทสิํ อทาสิํฯ อสงฺคมานโสติ กตฺถจิ อลคฺคจิตฺโต โส อหนฺติ โยชนาฯ

[1044] สคฺคโสติ อปราปรูปปตฺติวเสน สคฺเค สคฺเค, ตตฺถาปิ จ เทวปุเร สุทสฺสนมหานคเรฯ รมามีติ กีฬามิ โมทามิฯ

[1045] เอเตนุปาเยนาติ โคปาลพฺราหฺมณกาเล สสาวกสงฺฆสฺส กสฺสปภควโต ยถา อสทิสทานํ อทาสิํ, เอเตน อุปาเยนฯ อิมํ นิรคฺคฬํ ยญฺญํ ยชิตฺวา ติวิธํ วิสุทฺธนฺติ อนาวฏทฺวารตาย มุตฺตจาคตาย จ นิรคฺคฬํ, ตีสุปิ กาเลสุ ตีหิ ทฺวาเรหิ กรณการาปนานุสฺสรณวิธีหิ สมฺปนฺนตาย ติวิธํ, ตตฺถ สํกิเลสาภาเวน วิสุทฺธํ อปริมิตธนปริจฺจาคภาเวน มหาจาคตาย ยญฺญํ ยชิตฺวา, มหาทานํ ทตฺวาติ อตฺโถฯ ตํ ปน ทานํ จิรกตมฺปิ เขตฺตวตฺถุจิตฺตานํ อุฬารตาย อนฺตรนฺตรา อนุสฺสรเณน อตฺตโน ปากฏํ อาสนฺนํ ปจฺจกฺขํ วิย อุปฏฺฐิตํ คเหตฺวา อาห ‘‘อิม’’นฺติฯ

[1046] เอวํ เทวปุตฺโต อตฺตนา กตกมฺมํ เถรสฺส กเถตฺวา อิทานิ ตาทิสาย สมฺปตฺติยา ปเรปิ ปติฏฺฐาเปตุกามตํ ตถาคเต จ อุตฺตมํ อตฺตโน ปสาทพหุมานํ ปเวเทนฺโต ‘‘อายุญฺจ วณฺณญฺจา’’ติอาทินา คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ อภิกงฺขตาติ อิจฺฉนฺเตนฯ มุนีติ เถรํ อาลปติฯ

[1047] นยิมสฺมิํ โลเกติ เทวปุตฺโต อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ โลกํ วทติฯ ปรสฺมินฺติ ตโต อญฺญสฺมิํฯ

เอเตน สพฺเพปิ สเทวเก โลเก ทสฺเสติฯ สโม จ วิชฺชตีติ เสฏฺโฐ ตาว ติฏฺฐตุ , สโม เอว น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ อาหุเนยฺยานํ ปรมาหุติํ คโตติ อิมสฺมิํ โลเก ยตฺตกา อาหุเนยฺยา นาม, เตสุ สพฺเพสุ ปรมาหุติํ ปรมํ อาหุเนยฺยภาวํ คโตฯ ‘‘ทกฺขิเณยฺยานํ ปรมคฺคตํ คโต’’ติ วา ปาโฐ, ตตฺถ ปรมคฺคตนฺติ ปรมํ อคฺคภาวํ, อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวนฺติ อตฺโถฯ เกสนฺติ อาห ‘‘ปุญฺญตฺถิกานํ วิปุลปฺผเลสิน’’นฺติ, ปุญฺเญน อตฺถิกานํ วิปุลํ มหนฺตํ ปุญฺญผลํ อิจฺฉนฺตานํ, ตถาคโต เอว โลกสฺส ปุญฺญกฺเขตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ เกจิ ปน ‘‘อาหุเนยฺยานํ ปรมคฺคตํ คโต’’ติ ปฐนฺติ, โสเยวตฺโถฯ

เอวํ กเถนฺตเมว ตํ เถโร กลฺลจิตฺตํ มุทุจิตฺตํ วินีวรณจิตฺตํ อุทคฺคจิตฺตํ ปสนฺนจิตฺตญฺจ ญตฺวา สจฺจานิ ปกาเสสิฯ โส สจฺจปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ อถ เถโร มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต ตมตฺถํ อตฺตนา จ เทวปุตฺเตน จ กถิตนิยาเมเนว อาโรเจสิฯ สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริยาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

มหารถวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกฏฺฐกถาย วิมานวตฺถุสฺมิํ

จุทฺทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส ปญฺจมสฺส มหารถวคฺคสฺส

อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปายาสิวคฺโค