เมนู

12. รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนา

อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ รชฺชุมาลาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน สมเยน คยาคามเก อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส ธีตา ตสฺมิํเยว คาเม เอกสฺส พฺราหฺมณกุมารสฺส ทินฺนา ปติกุลํ คตา, ตสฺมิํ เคเห อิสฺสริยํ วตฺเตนฺตี ติฏฺฐติฯ สา ตสฺมิํ เคเห ทาสิยา ธีตรํ ทิสฺวา น สหติฯ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย โกเธน ตฏตฏายมานา อกฺโกสติ ปริภาสติ, ขฏกญฺจสฺสา เทติฯ ยทา ปน สา วยปฺปตฺติยา กิจฺจสมตฺถา ชาตา, ตทา นํ ชณฺณุกปฺปรมุฏฺฐีหิ ปหรเตว ยถา ตํ ปุริมชาตีสุ พทฺธาฆาตาฯ

สา กิร ทาสี กสฺสปทสพลสฺส กาเล ตสฺสา สามินี อโหสิ, อิตรา ทาสีฯ สา ตํ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ มุฏฺฐิอาทีหิ จ อภิณฺหํ อภิหนติฯ สา เตน นิพฺพินฺนา ยถาพลํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา ‘‘อนาคเต อหํ สามินี หุตฺวา อิมิสฺสา อุปริ อิสฺสริยํ วตฺเตยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ ฐเปสิฯ อถ สา ทาสี ตโต จุตา อปราปรํ สํสรนฺตี อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท วุตฺตนเยน คยาคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ปติกุลํ คตา, อิตราปิ ตสฺสา ทาสี อโหสิฯ เอวํ พทฺธาฆาตตาย สา ตํ วิเหเฐติฯ

เอวํ วิเหเฐนฺตี อการเณเนว เกเสสุ คเหตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ สุหตํ หนิฯ สา นฺหาปิตสาลํ คนฺตฺวา ขุรมุณฺฑํ กาเรตฺวา อคมาสิฯ สามินี ‘‘กิํ เช ทุฏฺฐทาสิ มุณฺฑนมตฺเตน ตว วิปฺปโมกฺโข’’ติ รชฺชุํ สีเส พนฺธิตฺวา ตตฺถ นํ คเหตฺวา โอณเมตฺวา ฆาเตติ, ตสฺสา ตญฺจ รชฺชุํ อปเนตุํ น เทติฯ ตโต ปฏฺฐาย ทาสิยา ‘‘รชฺชุมาลา’’ติ นามํ อโหสิฯ

อเถกทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต รชฺชุมาลาย โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ, ตสฺสา จ พฺราหฺมณิยา สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺฐานํ ทิสฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโตฯ รชฺชุมาลาปิ โข ทิวเส ทิวเส ตาย ตถา วิเหฐิยมานา ‘‘กิํ เม อิมินา ทุชฺชีวิเตนา’’ติ นิพฺพินฺนรูปา ชีวิเต มริตุกามา ฆฏํ คเหตฺวา อุทกติตฺถํ คจฺฉนฺตี วิย เคหโต นิกฺขนฺตา อนุกฺกเมน วนํ ปวิสิตฺวา ภควโต นิสินฺนรุกฺขสฺส อวิทูเร อญฺญตรสฺส รุกฺขสฺส สาขาย รชฺชุํ พนฺธิตฺวา ปาสํ กตฺวา อุพฺพนฺธิตุกามา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตี อทฺทส ภควนฺตํ ตตฺถ นิสินฺนํ ปาสาทิกํ ปสาทนียํ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํฯ

ทิสฺวา พุทฺธคารเวน อากฑฺฒิยมานหทยา ‘‘กิํ นุ โข ภควา มาทิสานมฺปิ ธมฺมํ เทเสติ, ยมหํ สุตฺวา อิโต ทุชฺชีวิตโต มุจฺเจยฺย’’นฺติ จินฺเตสิฯ

อถ ภควา ตสฺสา จิตฺตาจารํ โอโลเกตฺวา ‘‘รชฺชุมาเล’’ติ อาหฯ สา ตํ สุตฺวา อมเตน วิย อภิสิตฺตา ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ตสฺสา ภควา อนุปุพฺพิกถานุปุพฺพกํ จตุสจฺจกถํ กเถสิ, สา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา ‘‘วฏฺฏติ เอตฺตโก รชฺชุมาลาย อนุคฺคโห, อิทาเนสา เกนจิ อปฺปธํสิยา ชาตา’’ติ อรญฺญโต นิกฺขมิตฺวา คามสฺส อวิทูเร อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิฯ รชฺชุมาลาปิ อตฺตานํ วินิปาเตตุํ อภพฺพตาย ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺนตาย จ ‘‘พฺราหฺมณี มํ หนตุ วา วิเหเฐตุ วา ยํ วา ตํ วา กโรตู’’ติ ฆเฏน อุทกํ คเหตฺวา เคหํ อคมาสิฯ สามิโก เคหทฺวาเร ฐิโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ตฺวํ อชฺช อุทกติตฺถํ คตา จิรายิตฺวา อาคตา, มุขวณฺโณ จ เต อติวิย วิปฺปสนฺโน, ตฺวญฺจ อญฺเญน อากาเรน อุปฏฺฐาสิ, กิํ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิฯ สา ตสฺส ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ

พฺราหฺมโณ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา รชฺชุมาลาย อุปริ ‘‘ตยา น กิญฺจิ กาตพฺพ’’นฺติ สุณิสาย วตฺวา ตุฏฺฐมานโส สีฆตรํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สาทเรน กตปฏิสนฺถาโร สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน เคหํ อาเนตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ภควนฺตํ ภุตฺตาวิํ โอนีตปตฺตปาณิํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, สุณิสาปิสฺส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิฯ คยาคามวาสิโนปิ พฺราหฺมณคหปติกา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ, อปฺเปกจฺเจ สมฺโมทนียํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ

สตฺถา รชฺชุมาลาย ตสฺสา จ พฺราหฺมณิยา ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิตฺถารโต กเถตฺวา สมฺปตฺตปริสาย อนุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ ฯ ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณี จ มหาชโน จ ตตฺถ สนฺนิปติโต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐหิฯ สตฺถา อาสนา อุฏฺฐหิตฺวา สาวตฺถิเมว อคมาสิฯ พฺราหฺมโณ รชฺชุมาลํ ธีตุฏฺฐาเน ฐเปสิฯ ตสฺส สุณิสา รชฺชุมาลํ ปิยจกฺขูหิ โอโลเกนฺตี ยาวชีวํ มนาเปเนว สิเนเหน ปริหริฯ

รชฺชุมาลา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสญฺจสฺสา ปริวาโร อโหสิฯ สา สฏฺฐิสกฏภารปฺปมาเณหิ ทิพฺพาภรเณหิ ปฏิมณฺฑิตตฺตภาวา อจฺฉราสหสฺสปริวุตฺตา นนฺทนวนาทีสุ มหติํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวมานา ปมุทิตมนา วิจรติฯ อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ คโต ตํ มหนฺเตน ทิพฺพานุภาเวน มหติยา เทวิทฺธิยา วิชฺโชตมานํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ ปุจฺฉิฯ

[826]

‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน, ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต;

หตฺเถ ปาเท จ วิคฺคยฺห, นจฺจสิ สุปฺปวาทิเตฯ

[827]

‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;

ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ, สวนียา มโนรมาฯ

[828]

‘‘ตสฺสา เต นจฺจมานาย, องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส;

ทิพฺพา คนฺธา ปวายนฺติ, สุจิคนฺธา มโนรมาฯ

[829]

‘‘วิวตฺตมานา กาเยน, ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนา;

เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปญฺจงฺคิเก ยถาฯ

[830]

‘‘วฏํสกา วาตธุตา, วาเตน สมฺปกมฺปิตา;

เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส, ตูริเย ปญฺจงฺคิเก ยถาฯ

[831]

‘‘ยาปิ เต สิรสฺมิํ มาลา, สุจิคนฺธา มโนรมา;

วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพา, รุกฺโข มญฺชูสโก ยถาฯ

[832]

‘‘ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ, รูปํ ปสฺสสิ อมานุสํ;

เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข, กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผล’’นฺติฯ

[826] ตตฺถ หตฺเถ ปาเท จ วิคฺคยฺหาติ หตฺเถ จ ปาเท จ วิวิเธหิ อากาเรหิ คเหตฺวา, ปุปฺผมุฏฺฐิปุปฺผญฺชลิอาทิเภทสฺส สาขาภินยสฺส ทสฺสนวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ หตฺเถ, จ, สมปาทาทีนมฺปิ ฐานวิเสสานํ ทสฺสนวเสน วิวิเธหิ อากาเรหิ ปาเท จ อุปาทิยิตฺวาติ อตฺโถฯ จ-สทฺเทน สาขาภินยํ สงฺคณฺหาติฯ นจฺจสีติ นฏสิฯ ยา ตฺวนฺติ ยา วุตฺตนยวเสน นจฺจํ กโรสีติ อตฺโถฯ สุปฺปวาทิเตติ สุนฺทเร ปวชฺชเน สติ ตว นจฺจสฺส อนุรูปวเสน วีณาวํสมุทิงฺคตาฬาทิเก วาทิยมาเน, ปญฺจงฺคิเก ตูริเย ปคฺคยฺหมาเนติ อตฺโถฯ เสสํ เหฏฺฐาวิมาเน วุตฺตนยเมวฯ

เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา อตฺตโน ปุริมชาติอาทิํ อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –

[833]

‘‘ทาสี อหํ ปุเร อาสิํ, คยายํ พฺราหฺมณสฺสหํ;

อปฺปปุญฺญา อลกฺขิกา, รชฺชุมาลาติ มํ วิทุํฯ

[834]

‘‘อกฺโกสานํ วธานญฺจ, ตชฺชนาย จ อุคฺคตา;

กุฏํ คเหตฺวา นิกฺขมฺม, อคญฺฉิํ อุทหาริยาฯ

[835]

‘‘วิปเถ กุฏํ นิกฺขิปิตฺวา, วนสณฺฑํ อุปาคมิํ;

‘อิเธวาหํ มริสฺสามิ, โก อตฺโถ ชีวิเตน เม’ฯ

[836]

‘‘ทฬฺหํ ปาสํ กริตฺวาน, อาสุมฺภิตฺวาน ปาทเป;

ตโต ทิสา วิโลเกสิํ, ‘โก นุ โข วนมสฺสิโต’ฯ

[837]

‘‘ตตฺถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ, สพฺพโลกหิตํ มุนิํ;

นิสินฺนํ รุกฺขมูลสฺมิํ, ฌายนฺตํ อกุโตภยํฯ

[838]

‘‘ตสฺสา เม อหุ สํเวโค, อพฺภุโต โลมหํสโน;

‘โก นุ โข วนมสฺสิโต, มนุสฺโส อุทาหุ เทวตา’ฯ

[839]

‘‘ปาสาทิกํ ปสาทนียํ, วนา นิพฺพนมาคตํ;

ทิสฺวา มโน เม ปสีทิ, นายํ ยาทิสกีทิโสฯ

[840]

‘‘คุตฺตินฺทฺริโย ฌานรโต, อพหิคฺคตมานโส;

หิโต สพฺพสฺส โลกสฺส, พุทฺโธ อยํ ภวิสฺสติฯ

[841]

‘‘ภยเภรโว ทุราสโท, สีโหว คุหมสฺสิโต;

ทุลฺลภายํ ทสฺสนาย, ปุปฺผํ โอทุมฺพรํ ยถาฯ

[842]

‘‘โส มํ มุทูหิ วาจาหิ, อาลปิตฺวา ตถาคโต;

รชฺชุมาเลติ มํโวจ, สรณํ คจฺฉ ตถาคตํฯ

[843]

‘‘ตาหํ คิรํ สุณิตฺวาน, เนลํ อตฺถวติํ สุจิํ;

สณฺหํ มุทุญฺจ วคฺคุญฺจ, สพฺพโสกาปนูทนํฯ

[844]

‘‘กลฺลจิตฺตญฺจ มํ ญตฺวา, ปสนฺนํ สุทฺธมานสํ;

หิโต สพฺพสฺส โลกสฺส, อนุสาสิ ตถาคโตฯ

[845]

‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ มํโวจ, อยํ ทุกฺขสฺส สมฺภโว;

ทุกฺขนิโรโธ มคฺโค จ, อญฺชโส อมโตคโธฯ

[846]

‘‘อนุกมฺปกสฺส กุสลสฺส, โอวาทมฺหิ อหํ ฐิตา;

อชฺฌคา อมตํ สนฺติํ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํฯ

[847]

‘‘สาหํ อวฏฺฐิตาเปมา, ทสฺสเน อวิกมฺปินี;

มูลชาตาย สทฺธาย, ธีตา พุทฺธสฺส โอรสาฯ

[848]

‘‘สาหํ รมามิ กีฬามิ, โมทามิ อกุโตภยา;

ทิพฺพมาลํ ธารยามิ, ปิวามิ มธุมทฺทวํฯ

[849]

‘‘สฏฺฐิตูริยสหสฺสานิ, ปฏิโพธํ กโรนฺติ เม;

อาฬมฺโพ คคฺคโร ภีโม, สาธุวาที จ สํสโยฯ

[850]

‘‘โปกฺขโร จ สุผสฺโส จ, วิณาโมกฺขา จ นาริโย;

นนฺทา เจว สุนนฺทา จ, โสณทินฺนา สุจิมฺหิตาฯ

[851]

‘‘อลมฺพุสา มิสฺสเกสี จ, ปุณฺฑรีกาติทารุณี;

เอณีผสฺสา สุผสฺสา จ, สุภทฺทา มุทุวาทินีฯ

[852]

‘‘เอตา จญฺญา จ เสยฺยาเส, อจฺฉรานํ ปโพธิกา;

ตา มํ กาเลนุปาคนฺตฺวา, อภิภาสนฺติ เทวตาฯ

[853]

‘‘หนฺท นจฺจาม คายาม, หนฺท ตํ รมยามเส;

นยิทํ อกตปุญฺญานํ, กตปุญฺญานเมวิทํฯ

[854]

‘‘อโสกํ นนฺทนํ รมฺมํ, ติทสานํ มหาวนํ;

สุขํ อกตปุญฺญานํ, อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จฯ

[855]

‘‘สุขญฺจ กตปุญฺญานํ, อิธ เจว ปรตฺถ จ;

เตสํ สหพฺยกามานํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุํ;

กตปุญฺญา หิ โมทนฺติ, สคฺเค โภคสมงฺคิโนฯ

[856]

‘‘พหูนํ วต อตฺถาย, อุปฺปชฺชนฺติ ตถาคตา;

ทกฺขิเณยฺยา มนุสฺสานํ, ปุญฺญกฺเขตฺตานมากรา;

ยตฺถ การํ กริตฺวาน, สคฺเค โมทนฺติ ทายกา’’ติฯ

[833] ตตฺถ ทาสี อหํ ปุเร อาสินฺติ ปุเร ปุริมชาติยํ อหํ อนฺโตชาตา ทาสี อโหสิํฯ ตตฺถ กสฺสาติ อาห ‘‘คยายํ พฺราหฺมณสฺสห’’นฺติ, คยานามเก คาเม อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺสฯ นฺติ นิปาตมตฺตํฯ อปฺปปุญฺญาติ มนฺทภาคฺยา อปุญฺญาฯ อลกฺขิกาติ นิสฺสิริกา กาลกณฺณีฯ รชฺชุมาลาติ มํ วิทุนฺติ, เกเส คเหตฺวา อากฑฺฒนปริกฑฺฒนทุกฺเขน มุณฺฑเก กเต ปุนปิ ตทตฺถเมว สีเส ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา ฐปิตรชฺชุกุณฺฑลกวเสน ‘‘รชฺชุมาลา’’ติ มํ มนุสฺสา ชานิํสุฯ

[834] วธานนฺติ ตาฬนานํฯ ตชฺชนายาติ ภยสํตชฺชเนนฯ อุคฺคตาติ อุคฺคตาย โทมนสฺสุปฺปตฺติยาฯ อุทหาริยาติ อุทกหาริกา, อุทกํ อาหรนฺตี วิย หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

[835] วิปเถติ อปเถ, มคฺคโต อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ กฺวตฺโถติ โก อตฺโถฯ โสเยว วา ปาโฐฯ

[836] ทฬฺหํ ปาสํ กริตฺวานาติ พนฺธนปาสํ ถิรํ อจฺฉิชฺชนกํ กตฺวาฯ อาสุมฺภิตฺวาน ปาทเปติ วิฏเป ลคฺคนวเสน ปาทเป รุกฺเข ขิปิตฺวาฯ ตโต ทิสา วิโลเกสิํ, โก นุ โข วนมสฺสิโตติ อิมํ วนํ ปวิสนวเสน อสฺสิโต นุ โข โกจิ อตฺถิ, ยโต เม มรณนฺตราโย สิยาติ อธิปฺปาโยฯ

[837] สมฺพุทฺธนฺติอาทิ ตทา ตสฺสา ตาทิเส นิจฺฉเย อสติปิ สภาววเสน วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – สยเมว สมฺมเทว จ สพฺพสฺสาปิ พุชฺฌิตพฺพสฺส พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺธํ, มหากรุณาโยเคน หีนาทิเภทภินฺนสฺส สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เอกนฺตหิตตฺตา สพฺพโลกหิตํ, อุภยโลกํ มุนนโต มุนิํ, นิสชฺชาวเสน กิเลสาภิสงฺขาเรหิ ฐานา จาวนาภาเวน จ นิสินฺนํ, อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนฺตํ, โพธิมูเลเยว ภยเหตูนํ สมุจฺฉินฺนตฺตา กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[838] สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปํ ญาณํ, โส ตสฺสา ภควโต ทสฺสเนน อุปฺปชฺชิฯ เตนาห ‘‘ตสฺสา เม อหุ สํเวโค’’ติฯ

[839] ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํ, ทฺวตฺติํสมหาปุริสลกฺขณอสีติอนุพฺยญฺชนพฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตาย สมนฺตปาสาทิกาย อตฺตโน สรีรโสภาสมฺปตฺติยา รูปกายทสฺสนพฺยาวฏสฺส ชนสฺส สาธุภาวโต ปสาทสํวฑฺฒนนฺติ อตฺโถฯ ปสาทนียนฺติ ทสพล-จตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณ-อฏฺฐารสาเวณิก-พุทฺธธมฺมปภุติอปริมาณคุณสมนฺนาคตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติยา สริกฺขกชนสฺส ปสีทิตพฺพยุตฺตํ, ปาสาทิกนฺติ อตฺโถฯ วนาติ กิเลสวนโต อปกฺกมิตฺวาฯ นิพฺพนมาคตนฺติ นิตฺตณฺหภาวํ นิพฺพานเมว อุปคตํ อธิคตํฯ ยาทิสกีทิโสติ โย วา โส วา, ปจุรชโนติ อตฺโถฯ

[840-41] มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ อคฺคมคฺคโคปนาย โคปิตตฺตา คุตฺตินฺทฺริโยฯ อคฺคผลชฺฌานาภิรติยา ฌานรโตฯ ตโต เอว พหิภูเตหิ รูปาทิอารมฺมเณหิ อปกฺกมิตฺวา วิสยชฺฌตฺเต นิพฺพาเน จ โอคาฬฺหจิตฺตตาย อพหิคฺคตมานโสฯ มิจฺฉาคาหโมจนภเยน วิปลฺลาสวนฺเตหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิเกหิ ภายิตพฺพโต เตสญฺจ ภยชนนโต ภยเภรโวฯ ปโยคาสยวิปนฺเนหิ อนุปคมนียโต จ เกนจิปิ อนาสาทนียโต จ ทุราสโทฯ ทุลฺลภายนฺติ ทุลฺลโภ อยํฯ ทสฺสนายาติ ทฏฺฐุมฺปิฯ ปุปฺผํ โอทุมฺพรํ ยถาติ ยถา นาม อุทุมฺพเร ภวํ ปุปฺผํ ทุลฺลภทสฺสนํ, กทาจิเทว ภเวยฺย, น วา ภเวยฺย, เอวํ อีทิสสฺส อุตฺตมปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถฯ

[842] โส ตถาคโต มุทูหิ วาจาหิ สณฺหาย วาจาย ‘‘รชฺชุมาเล’’ติ มํ อาลปิตฺวา อามนฺเตตฺวา สรณํ คจฺฉ ตถาคตนฺติ ‘‘ตถา อาคโต’’ติอาทินา ตถาคตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สรณํ คจฺฉาติ มํ อโวจ อภาสีติ โยชนาฯ

[843-4] ตาหนฺติ ตํ อหํฯ คิรนฺติ วาจํฯ เนลนฺติ นิทฺโทสํฯ อตฺถวตินฺติ อตฺถยุตฺตํ สาตฺถํ , เอกนฺตหิตํ วาฯ วจีโสเจยฺยตาย สุจิํฯ อกกฺขฬตาย สณฺหํฯ เวเนยฺยานํ มุทุภาวกรตฺตา มุทุฯ สวนียภาเวน วคฺคุํฯ สพฺพโสกาปนูทนนฺติ ญาติพฺยสนาทิวเสน อุปฺปชฺชนกสฺส สพฺพสฺสาปิ โสกสฺส วิโนทนํ คิรํ สุตฺวาน ปสนฺนจิตฺตา อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพเมตํ ทานกถํ อาทิํ กตฺวา อุสฺสกฺกิตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ วิภาวนวเสน ปวตฺติตํ ภควโต อนุปุพฺพิกถํ สนฺธาย วทติฯ เตเนวาห ‘‘กลฺลจิตฺตญฺจ มํ ญตฺวา’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กลฺลจิตฺตนฺติ กมฺมนิยจิตฺตํ, เหฏฺฐา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริเทสนาย ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมกฺขมจิตฺตํ, ภาวนากมฺมสฺส โยคฺคจิตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘ปสนฺนํ สุทฺธมานส’’นฺติฯ ตตฺถ ‘‘ปสนฺน’’นฺติ อิมินา อสฺสทฺธิยาปคมมาห, ‘‘สุทฺธมานส’’นฺติ อิมินา กามจฺฉนฺทาทิอปคมเนน มุทุจิตฺตตํ อุทคฺคจิตฺตตญฺจ ทสฺเสติฯ อนุสาสีติ โอวทิ, สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย สห อุปาเยน ปวตฺตินิวตฺติโย อุปทิสีติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิฯ อนุสาสิตาการทสฺสนญฺเหตํฯ

[845] ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ มํโวจาติ อิทํ ตณฺหาวชฺชํ เตภูมกํ ธมฺมชาตํ พาธกสภาวตฺตา กุจฺฉิกํ หุตฺวา ตุจฺฉสภาวตฺตา ตถตฺตา จ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ มยฺหํ อภาสิฯ อยํ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ อยํ อามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส สมฺภโว ปภโว อุปฺปตฺติ เหตุ สมุทโย อริยสจฺจนฺติฯ ทุกฺขนิโรโธติ ทุกฺขสฺส สนฺติภาโว อสงฺขตธาตุ นิโรโธ อริยสจฺจนฺติฯ อนฺตทฺวยสฺส ปริวชฺชนโต อญฺชโส นิพฺพานคามินิปฏิปทาภาวโต อมโตคโธ มคฺโค อริยสจฺจนฺติ มํ อโวจาติ สมฺพนฺโธฯ

[846] กุสลสฺสาติ โอวาททาเน เวเนยฺยทมเน เฉกสฺส, อปฺปมาทปฏิปตฺติยา วา มตฺถกปฺปตฺติยา อนวชฺชสฺสฯ โอวาทมฺหิ อหํ ฐิตาติ ยถาวุตฺเต โอวาเท อนุสิฏฺฐิยํ สิกฺขาตฺตยปาริปูริยา สจฺจปฏิเวเธน อหํ ปติฏฺฐิตาฯ เตนาห ‘‘อชฺฌคา อมตํ สนฺติํ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุต’’นฺติ, อิทํ โอวาเท ปติฏฺฐานสฺส การณวจนํฯ ยา นิจฺจตาย มรณาภาวโต อมตํ, สพฺพทุกฺขวูปสมตาย สนฺติํ, อธิคตานํ อจวนเหตุตาย อจฺจุตํ นิพฺพานํ ปทํ อชฺฌคา อธิคญฺฉิ, สา เอกํเสน สตฺถุ โอวาเท ปติฏฺฐิตา นามาติฯ

[847] อวฏฺฐิตาเปมาติ ทฬฺหภตฺตี รตนตฺตเย นิจฺจลปสาทสิเนหาฯ กสฺมา? ยสฺมา ทสฺสเน อวิกมฺปินี, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ เอตสฺมิํ สมฺมาทสฺสเน อจลา เกนจิ อจาลนียาฯ เกน ปเนตํ อวิกมฺปนนฺติ อาห ‘‘มูลชาตาย สทฺธายา’’ติฯ อยํ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา (ม. นิ. 1.74; สํ. นิ. 5.997; อ. นิ. 9.27) สมฺมาสมฺพุทฺเธ, ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺมา’ติอาทินา ตสฺส ธมฺเม, ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา ตสฺส สงฺเฆ จ สจฺจาภิสมยสงฺขาเตน มูเลน ชาตมูลา สทฺธา, ตาย อหํ อวิกมฺปินีติ ทสฺเสติฯ ตโต เอว ธีตา พุทฺธสฺส โอรสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุเร วายามชนิตาภิชาติตาย โอรสปุตฺตีฯ

[848] สาหํ รมามีติ สา อหํ ตทา อริยาย ชาติยา อิทานิ เทวูปปตฺติยา อาคตา มคฺครติยา ผลรติยา จ รมามิ, กามคุณรติยา กีฬามิ, อุภเยนาปิ โมทามิฯ อตฺตานุวาทภยาทีนํ อปคตตฺตา อกุโตภยาฯ มธุมทฺทวนฺติ มธุสงฺขาตํ มทฺทวกรํ, นจฺจนคายนกาเลสุ สรีรสฺส สรสฺส จ มุทุภาวาวหํ คนฺธปานํ สนฺธาย วทติฯ‘‘มธุมาทว’’นฺติปิ ปฐนฺติ, อาทวํ ยาวทวํ ยาวเทว ทวตฺถํ มธุรํ ปิวามีติ อตฺโถฯ

[849] ปุญฺญกฺเขตฺตานมากราติ สเทวกสฺส โลกสฺส ปุญฺญกฺเขตฺตภูตานํ อริยานํ มคฺคผลฏฺฐานํ อริยสงฺฆสฺส อากรา อุปฺปตฺติฏฺฐานํ ตถาคตาฯ ยถาติ ยสฺมิํ ปุญฺญกฺเขตฺเตฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อตฺตนา จ เทวตาย จ ปวตฺติตํ อิมํ กถาสลฺลาปํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทก-อฏฺฐกถาย วิมานวตฺถุสฺมิํ

ทฺวาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส จตุตฺถสฺส มญฺชิฏฺฐกวคฺคสฺส

อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิตา จ อิตฺถิวิมานวณฺณนาฯ

2. ปุริสวิมานํ

5. มหารถวคฺโค