4. ลตาวิมานวณฺณนา

ลตา จ สชฺชา ปวรา จ เทวตาติ ลตาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส ธีตา ลตา นาม ปณฺฑิตา พฺยตฺตา เมธาวินี ปติกุลํ คตา ภตฺตุ สสฺสุสสุรานญฺจ มนาปจารินี ปิยวาทินี ปริชนสฺส สงฺคหกุสลา เคเห กุฏุมฺพภารสฺส นิตฺถรณสมตฺถา อกฺโกธนา สีลาจารสมฺปนฺนา ทานสํวิภาครตา อขณฺฑปญฺจสีลา อุโปสถรกฺขเณ จ อปฺปมตฺตา อโหสิฯ สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ ลตาตฺเวว นาเมนฯ อญฺญาปิ ตสฺสา สชฺชา, ปวรา, อจฺจิมตี, สุตาติ จตสฺโส ภคินิโย อเหสุํฯ ตา ปญฺจปิ สกฺเกน เทวราเชน อาเนตฺวา นาฏกิตฺถิภาเวน ปริจาริกฏฺฐาเน ฐปิตาฯ ลตา ปนสฺส นจฺจคีตาทีสุ เฉกตาย อิฏฺฐตรา อโหสิฯ

ตาสํ เอกโต สมาคนฺตฺวา สุขนิสชฺชาย นิสินฺนานํ สงฺคีตเนปุญฺญํ ปฏิจฺจ วิวาโท อุปฺปนฺโนฯ ตา สพฺพาปิ เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิํสุ ‘‘ตาต, กตมา อมฺหากํ นจฺจาทีสุ กุสลา’’ติ? โส เอวมาห ‘‘คจฺฉถ ธีตโร อโนตตฺตทหตีเร เทวสมาคเม สงฺคีตํ ปวตฺเตถ, ตตฺถ โว วิเสโส ปากโฏ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตา ตถา อกํสุฯ ตตฺถ เทวปุตฺตา ลตาย นจฺจมานาย อตฺตโน สภาเวน ฐาตุํ นาสกฺขิํสุ, สญฺชาตปหาสา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา นิรนฺตรํ สาธุการํ เทนฺตา อุกฺกุฏฺฐิสทฺเท เจลุกฺเขเป จ ปวตฺเตนฺตา หิมวนฺตํ กมฺปยมานา วิย มหนฺตํ โกลาหลมกํสุฯ อิตราสุ ปน นจฺจนฺตีสุ สิสิรกาเล โกกิลา วิย ตุณฺหีภูตา นิสีทิํสุฯ เอวํ ตตฺถ สงฺคีเต ลตาย วิเสโส ปากโฏ อโหสิฯ

อถ ตาสํ เทวธีตานํ สุตาย เทวธีตาย เอตทโหสิ ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อยํ ลตา อมฺเห อภิภุยฺย ติฏฺฐติ วณฺเณน เจว ยสสา จ, ยํนูนาหํ ลตาย กตกมฺมํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ สา ตํ ปุจฺฉิฯ อิตราปิ ตสฺสา เอตมตฺถํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตยิทํ สพฺพํ เวสฺสวณมหาราชา เทวจาริกวเสน อุปคตสฺส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส อาจิกฺขิฯ เถโร ตมตฺถํ ปุจฺฉาย มูลการณโต ปฏฺฐาย ภควโต อาโรเจนฺโต –

[316]

‘‘ลตา จ สชฺชา ปวรา จ เทวตา, อจฺจิมตี ราชวรสฺส สิรีมโต;

สุตา จ รญฺโญ เวสฺสวณสฺส ธีตา, ราชีมตี ธมฺมคุเณหิ โสภถฯ

[317]

‘‘ปญฺเจตฺถ นาริโย อาคมํสุ นฺหายิตุํ, สีโตทกํ อุปฺปลินิํ สิวํ นทิํ;

ตา ตตฺถ นฺหายิตฺวา รเมตฺวา เทวตา, นจฺจิตฺวา คายิตฺวา สุตา ลตํ พฺรวิฯ

[318]

‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อุปฺปลมาลธารินิ, อาเวฬินิ กญฺจนสนฺนิภตฺตเจ;

ติมิรตมฺพกฺขิ นเภว โสภเน, ทีฆายุกี เกน กโต ยโส ตวฯ

[319]

‘‘เกนาสิ ภทฺเท ปติโน ปิยตรา, วิสิฏฺฐกลฺยาณิตรสฺสุ รูปโต;

ปทกฺขิณา นจฺจนคีตวาทิเต, อาจิกฺข โน ตฺวํ นรนาริปุจฺฉิตา’’ติฯ –

สุตาย ปุจฺฉาฯ

[320]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อุฬารโภเค กุเล สุณิสา อโหสิํ;

อกฺโกธนา ภตฺตุ วสานุวตฺตินี, อุโปสเถ อปฺปมตฺตา อโหสิํฯ

[321]

‘‘มนุสฺสภูตา ทหรา อปาปิกา, ปสนฺนจิตฺตา ปติมาภิราธยิํ;

สเทวรํ สสฺสสุรํ สทาสกํ, อภิราธยิํ ตมฺหิ กโต ยโส มมฯ

[322]

‘‘สาหํ เตน กุสเลน กมฺมุนา, จตุพฺภิ ฐาเนหิ วิเสสมชฺฌคา;

อายุญฺจ วณฺณญฺจ สุขํ พลญฺจ, ขิฑฺฑารติํ ปจฺจนุโภมนปฺปกํฯ

[323]

‘‘สุตํ นุ ตํ ภาสติ ยํ อยํ ลตา, ยํ โน อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน;

ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺฐ นารีนํ, คตี จ ตาสํ ปวรา จ เทวตาฯ

[324]

‘‘ปตีสุ ธมฺมํ ปจราม สพฺพา, ปติพฺพตา ยตฺถ ภวนฺติ อิตฺถิโย;

ปตีสุ ธมฺมํ ปจริตฺวา สพฺพา, ลจฺฉามเส ภาสติ ยํ อยํ ลตาฯ

[325]

‘‘สีโห ยถา ปพฺพตสานุโคจโร, มหินฺธรํ ปพฺพตมาวสิตฺวา;

ปสยฺห หนฺตฺวา อิตเร จตุปฺปเท, ขุทฺเท มิเค ขาทติ มํสโภชโนฯ

[326]

‘‘ตเถว สทฺธา อิธ อริยสาวิกา, ภตฺตารํ นิสฺสาย ปติํ อนุพฺพตา;

โกธํ วธิตฺวา อภิภุยฺย มจฺฉรํ, สคฺคมฺหิ สา โมทติ ธมฺมจารินี’’ติฯ –

ลตาย วิสฺสชฺชนนฺติ อาหฯ

[316] ตตฺถ ลตา จ สชฺชา ปวรา อจฺจิมตี สุตาติ ตาสํ นามํฯ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ ราชวรสฺสาติ จตุนฺนํ มหาราชานํ วรสฺส เสฏฺฐสฺส เทวราชสฺสฯ สกฺกสฺส ปริจาริกาติ อธิปฺปาโยฯ รญฺโญติ มหาราชสฺสฯ เตนาห ‘‘เวสฺสวณสฺส ธีตา’’ติ, อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, วจนวิปลฺลาโส วา, ธีตโรติ อตฺโถฯ ราชติ วิชฺโชตตีติ ราชี, ราชีติ มตา ปญฺญาตา ราชีมตี, อิทํ ตาสํ สพฺพาสํ วิเสสนํฯ นามเมว เอตํ เอกิสฺสา เทวตายาติ เกจิ, เตสํ มเตน ‘‘ปวรา’’ติ สพฺพาสํ วิเสสนเมวฯ ธมฺมคุเณหีติ ธมฺมิเยหิ ธมฺมโต อนเปเตหิ คุเณหิ, ยถาภุจฺจคุเณหีติ อตฺโถฯ โสภถาติ วิโรจถฯ

[317] ปญฺเจตฺถ นาริโยติ ปญฺจ ยถาวุตฺตนามา เทวธีตโร เอตฺถ อิมสฺมิํ หิมวนฺตปเทเสฯ สีโตทกํ อุปฺปลินิํ สิวํ นทินฺติ อโนตตฺตทหโต นิกฺขนฺตนทิมุขํ สนฺธาย วทติฯ

นจฺจิตฺวา คายิตฺวาติ ปิตุ เวสฺสวณสฺส อาณาย เทวสมาคเม ตาหิ กตสฺส นจฺจคีตสฺส วเสน วุตฺตํฯ สุตา ลตํ พฺรวีติ สุตา เทวธีตา ลตํ อตฺตโน ภคินิํ กเถสิฯ ‘‘สุตา ลตํ พฺรวุ’’นฺติปิ ปฐนฺติ, สุตา ธีตโร เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ลตํ กเถสุนฺติ อตฺโถฯ

[318] ติมิรตมฺพกฺขีติ นิจุลเกสรภาสสทิเสหิ ตมฺพราชีหิ สมนฺนาคตกฺขิฯ นเภว โสภเนติ นภํ วิย โสภมาเน, สรทสมเย อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ นภํ วิย สุวิสุทฺธงฺคปจฺจงฺคตาย วิราชมาเนติ อตฺโถฯ อถ วา นเภวาติ นเภ เอว, สมุจฺจยตฺโถ เอว-สทฺโท, อากาสฏฺฐวิมาเนสุ หิมวนฺตยุคนฺธราทิภูมิปฏิพทฺธฏฺฐาเนสุ จาติ สพฺพตฺเถว โสภมาเนติ อตฺโถฯ เกน กโตติ เกน กีทิเสน ปุญฺเญน นิพฺพตฺติโตฯ ยโสติ ปริวารสมฺปตฺติ กิตฺติสทฺโท จฯ กิตฺติสทฺทคฺคหเณน จ กิตฺติสทฺทเหตุภูตา คุณา คยฺหนฺติฯ

[319] ปติโน ปิยตราติ สามิโน ปิยตรา สามิวลฺลภาฯ เตนสฺสา สุภคตํ ทสฺเสติฯ วิสิฏฺฐกลฺยาณิตรสฺสู รูปโตติ รูปสมฺปตฺติยา วิสิฏฺฐา อุตฺตมา กลฺยาณิตรา สุนฺทรตรา, อสฺสูติ นิปาตมตฺตํฯ ‘‘วิสิฏฺฐกลฺยาณิตราสิ รูปโต’’ติ จ ปฐนฺติฯ ปทกฺขิณาติ ปกาเรหิ, วิเสเสน วา ทกฺขิณา กุสลาฯ นจฺจนคีตวาทิเตติ เอตฺถ นจฺจนาติ วิภตฺติโลโป กโต, นจฺเจ จ คีเต จ วาทิเต จาติ อตฺโถฯ นรนาริปุจฺฉิตาติ เทวปุตฺเตหิ เทวธีตาหิ จ ‘‘กหํ ลตา, กิํ กโรติ ลตา’’ติ รูปทสฺสนตฺถญฺเจว สิปฺปทสฺสนตฺถญฺจ ปุจฺฉิตาฯ

[321] นิจฺจํ กาเยน อสํสฏฺฐตาย เทโว วิย รเมติ, ทุติโย วโรติ วา เทวโร, ภตฺตุ กนิฏฺฐภาตา, สห เทวเรนาติ สเทวรํฯ สสฺสุ จ สสุโร จ สสุรา, สห สสุเรหีติ สสฺสสุรํฯ สห ทาเสหิ ทาสีหิ จาติ สทาสกํ ปติมาภิราธยินฺติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺหิ กโตติ ตมฺหิ กุเล, กาเล วา สุณิสากาเล กโต ยโส ตนฺนิพฺพตฺตกปุญฺญสฺส นิพฺพตฺตเนนาติ อธิปฺปาโยฯ มมาติ อิทํ ‘‘กโต’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘มยา’’ติ ปริณาเมตพฺพํฯ

[322] จตุพฺภิ ฐาเนหีติ จตูหิ การเณหิ, จตูสุ วา ฐาเนสุ นิมิตฺตภูเตสุฯ วิเสสมชฺฌคาติ อญฺญาหิ อติสยํ อธิคตาฯ อายุญฺจ วณฺณญฺจ สุขํ พลญฺจาติ ‘‘จตูหิ ฐาเนหี’’ติ วุตฺตานํ สรูปโต ทสฺสนํฯ อายุอาทโย เอว หิสฺสา อญฺญาหิ วิสิฏฺฐสภาวตาย วิเสสา ตสฺสา ตถา สมฺภาวนาวเสน คเหตพฺพตาย เหตุภาวโต ‘‘ฐาน’’นฺติ จ วุตฺตํฯ วิเสสมชฺฌคาฯ กีทิสํ? อายุญฺจ วณฺณญฺจ สุขญฺจ พลญฺจาติ โยชนาฯ

[323] สุตํ นุ ตํ ภาสติ ยํ อยํ ลตาติ อยํ ลตา อมฺหากํ เชฏฺฐภคินี ยํ ภาสติ, ตํ ตุมฺเหหิ สุตํ นุ กิํ อสุต’’นฺติ อิตรา ติสฺโส ภคินิโย ปุจฺฉติฯ ยํ โนติ ยํ อมฺหากํ สํสยิตํฯ โนติ นิปาตมตฺตํ, ปุน โนติ อมฺหากํ, อวธารเณ วา ‘‘น โน สมํ อตฺถี’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. 6.3; สุ. นิ. 226) วิย, เตน อกิตฺตยิเยว, อวิปรีตํ พฺยากาสิเยวาติ อตฺโถฯ ปติโน กิรมฺหากํ วิสิฏฺฐ นารีนํ, คตี จ ตาสํ ปวรา จ เทวตาติ อนตฺถโต ปาลนโต ปติโน สามิกา นา อมฺหากํ นารีนํ อิตฺถีนํ วิสิฏฺฐา คติ จ ตาสํ ปฏิสรณญฺจ, ตาสํ มาตุคามานํ สรณโต ปวรา อุตฺตมา เทวตา จ สมฺมเทว อาราธิตา สมฺปติ อายติญฺจ หิตสุขาวหาติ อตฺโถฯ

[324] ปตีสุ ธมฺมํ ปจราม สพฺพาติ สพฺพาว มยํ ปตีสุ อตฺตโน สามิเกสุ ปุพฺพุฏฺฐานาทิกํ จริตพฺพธมฺมํ ปจรามฯ ยตฺถาติ ยํ นิมิตฺตํ, ยสฺมิํ วา ปตีสุ จริตพฺพธมฺเม จริยมาเน อิตฺถิโย ปติพฺพตา นาม ภวนฺติฯ ลจฺฉามเส ภาสติ ยํ อยํ ลตาติ อยํ ลตา ยํ สมฺปตฺติํ เอตรหิ ลภตีติ ภาสติ, ตํ สมฺปตฺติํ ปตีสุ ธมฺมํ ปจริตฺวาติ ลภิสฺสามฯ

[325] ปพฺพตสานุโคจโรติ ปพฺพตวนสณฺฑจารีฯ มหินฺธรํ ปพฺพตมาวสิตฺวาติ มหิํ ธาเรตีติ มหินฺธรนามกํ ปพฺพตํ อจลํ อาวสิตฺวา อธิวสิตฺวา, ตตฺถ วสนฺโตติ อตฺโถฯ ‘‘อาวสิตฺวา’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ ปสยฺหาติ อภิภวิตฺวาฯ ขุทฺเทติ พลวเสนนิหีเน ปมาณโต ปน มหนฺเต หตฺถิอาทิเกปิ มิเค โส หนฺติเยวฯ

[326] ตเถวาติ คาถาย อยํ อุปมาสํสนฺทเนน สทฺธิํ อตฺถโยชนา – ยถา สีโห อตฺตโน นิวาสโคจรฏฺฐานภูตํ ปพฺพตํ นิสฺสาย วสนฺโต อตฺตโน ยถิจฺฉิตมตฺถํ สาเธติ, เอวเมว สา สทฺธา ปสนฺนา อริยสาวิกา ฆาสจฺฉาทนาทีหิ ภรณโต โปสนโต ภตฺตารํ ปติํ สามิกํ นิสฺสาย วสนฺตี สพฺพตฺถาปิ ปติอนุกูลตาสงฺขาเตน วเตน ตํ อนุพฺพตา ปริชนาทีสุ อุปฺปชฺชนกํ โกธํ วธิตฺวา ปชหิตฺวา ปริคฺคหวตฺถูสุ อุปฺปชฺชนกํ มจฺเฉรํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อนุปฺปาเทตฺวา ปติพฺพตาธมฺมสฺส จ อุปาสิกาธมฺมสฺส จ สมฺมเทว จรณโต ธมฺมจารินี สา สคฺคมฺหิ เทวโลเก โมทติ, ปโมทํ อาปชฺชตีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ลตาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. คุตฺติลวิมานวณฺณนา

สตฺตตนฺติํ สุมธุรนฺติ คุตฺติลวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ ราชคเห วิหรนฺเต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ปฏิปาฏิยา ฐิเตสุ ฉตฺติํสาย วิมาเนสุ ฉตฺติํส เทวธีตโร ปจฺเจกํ อจฺฉราสหสฺสปริวารา มหติํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวนฺติโย ทิสฺวา ตาหิ ปุพฺเพ กตกมฺมํ ‘‘อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนา’’ติอาทีหิ ตีหิ คาถาหิ ปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิฯ ตาปิ ตสฺส ปุจฺฉานนฺตรํ ‘‘วตฺถุตฺตมทายิกา นารี’’ติอาทินา พฺยากริํสุฯ อถ เถโร ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา ภควา ‘‘โมคฺคลฺลาน, ตา เทวตา น เกวลํ ตยา เอว ปุจฺฉิตา เอวํ พฺยากริํสุ, อถ โข ปุพฺเพ มยาปิ ปุจฺฉิตา เอวเมว พฺยากริํสู’’ติ วตฺวา เถเรน ยาจิโต อตีตํ อตฺตโน คุตฺติลาจริยํ กเถสิฯ