กมฺมผลญฺหิ อิธ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, การโณปจาเรน วา ‘‘กุสลานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ สมาทานเหตุ เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติ (ที. นิ. 3.80)ฯ อนุโภมิ สกํ ปุญฺญ’’นฺติ (วิ. ว. 133) จ อาทีสุ วิยฯ กมฺมนฺติ วา กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, กมฺเมนาติ อตฺโถฯ กมฺเม วา ภวํ กมฺมํ ยถา กมฺมนฺติฯ อถ วา กาเมตพฺพตาย กมฺมํฯ ตญฺหิ สุขรชนียภาวโต กามูปสํหิตํ กาเมตพฺพนฺติ กมนียํฯ อตฺตนาติ อตฺตนา เอว, สยํวสิตาย เสริภาเวน สยเมวาติ อตฺโถฯ ปริจารยามหํ อตฺตานนฺติ ปุริมคาถาย ‘‘อตฺตนา’’ติ วุตฺตํ ปทํ วิภตฺติวิปริณาเมน ‘‘อตฺตาน’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ

[303-5] เทวินฺทคุตฺตาติ เทวินฺเทน สกฺเกน คุตฺตา, เทวินฺโท วิย วา คุตฺตา มหาปริวารตายฯ สมปฺปิตาติ สุฏฺฐุ อปฺปิตา สมนฺนาคตาฯ มหาวิปากาติ วิปุลผลาฯ มหาชุติกาติ มหาเตชา, มหานุภาวาติ อตฺโถฯ

[306] ตุวนฺติ ตํฯ อนุกมฺปกนฺติ การุณิกํฯ วิทุนฺติ สปฺปญฺญํ, สาวกปารมิยา มตฺถกํ ปตฺตนฺติ อตฺโถฯ อุเปจฺจาติ อุปคนฺตฺวาฯ วนฺทินฺติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน อภิวาทยิํฯ กุสลญฺจ อาโรคฺย ปุจฺฉิสํ อปุจฺฉิํ, อตุลาย ปีติยา อิทญฺจ กุสลํ อนุสฺสรามีติ อธิปฺปาโยฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

อุจฺฉุทายิกาวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปลฺลงฺกวิมานวณฺณนา

ปลฺลงฺกเสฏฺเฐ มณิโสณฺณจิตฺเตติ ปลฺลงฺกวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน จ สมเยน สาวตฺถิยํ อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส ธีตา กุลปเทสาทินา สทิสสฺส ตตฺเถว อญฺญตรสฺส กุลปุตฺตสฺส ทินฺนา, สา จ โหติ อกฺโกธนา สีลาจารสมฺปนฺนา ปติเทวตา สมาทินฺนปญฺจสีลา, อุโปสเถ สกฺกจฺจํ อุโปสถสีลานิ จ รกฺขติฯ สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวติํเสสุ อุปฺปชฺชิฯ ตํ อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา –

[307]

‘‘ปลฺลงฺกเสฏฺเฐ มณิโสณฺณจิตฺเต, ปุปฺผาภิกิณฺเณ สยเน อุฬาเร;

ตตฺถจฺฉสิ เทวิ มหานุภาเว, อุจฺจาวจา อิทฺธิ วิกุพฺพมานาฯ

[308]

‘‘อิมา จ เต อจฺฉราโย สมนฺตโต, นจฺจนฺติ คายนฺติ ปโมทยนฺติ;

เทวิทฺธิปตฺตาสิ มหานุภาเว, มนุสฺสภูตา กิมกาสิ ปุญฺญํ;

เกนาสิ เอวํ ชลิตานุภาวา, วณฺโณ จ เต สพฺพทิสา ปภาสตี’’ติฯ –

คาถาหิ ปุจฺฉิฯ

สาปิสฺส อิมาหิ คาถาหิ พฺยากาสิ –

[309]

‘‘อหํ มนุสฺเสสุ มนุสฺสภูตา, อฑฺเฒ กุเล สุณิสา อโหสิํ;

อกฺโกธนา ภตฺตุ วสานุวตฺตินี, อุโปสเถ อปฺปมตฺตา อโหสิํฯ

[310]

‘‘มนุสฺสภูตา ทหรา อปาปิกา, ปสนฺนจิตฺตา ปติมาภิราธยิํ;

ทิวา จ รตฺโต จ มนาปจารินี, อหํ ปุเร สีลวตี อโหสิํฯ

[311]

‘‘ปาณาติปาตา วิรตา อโจริกา, สํสุทฺธกายา สุจิพฺรหฺมจารินี;

อมชฺชปา โน จ มุสา อภาณิํ, สิกฺขาปเทสุ ปริปูรการินีฯ

[312]

‘‘จาตุทฺทสิํ ปญฺจทสิํ, ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี;

ปาฏิหาริยปกฺขญฺจ, ปสนฺนมานสา อหํฯ

[313]

‘‘อฏฺฐงฺคุเปตํ อนุธมฺมจารินี, อุโปสถํ ปีติมนา อุปาวสิํ;

อิมญฺจ อริยํ อฏฺฐงฺควเรหุเปตํ, สมาทิยิตฺวา กุสลํ สุขุทฺรยํ;

ปติมฺหิ กลฺยาณี วสานุวตฺตินี, อโหสิํ ปุพฺเพ สุคตสฺส สาวิกาฯ

[314]

‘‘เอตาทิสํ กุสลํ ชีวโลเก, กมฺมํ กริตฺวาน วิเสสภาคินี;

กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, เทวิทฺธิปตฺตา สุคติมฺหิ อาคตาฯ

[315]

‘‘วิมานปาสาทวเร มโนรเม, ปริวาริตา อจฺฉราสงฺคเณน;

สยํปภา เทวคณา รเมนฺติ มํ, ทีฆายุกิํ เทววิมานมาคต’’นฺติฯ

[307] ตตฺถ ปลฺลงฺกเสฏฺเฐติ ปลฺลงฺกวเร อุตฺตมปลฺลงฺเกฯ ตํเยวสฺส เสฏฺฐตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มณิโสณฺณจิตฺเต’’ติ วุตฺตํ, วิวิธรตนรํสิชาลสมุชฺชเลหิ มณีหิ เจว สุวณฺเณน จ วิจิตฺเต ‘‘ตตฺถา’’ติ ‘‘สยเน’’ติ จ วุตฺเต สยิตพฺพฏฺฐานภูเต ปลฺลงฺกเสฏฺเฐฯ

[308] เตติ ตุยฺหํ สมนฺตโตฯ ‘‘ปโมทยนฺตี’’ติ ปทํ ปน อเปกฺขิตฺวา ‘‘ต’’นฺติ วิภตฺติ วิปริณาเมตพฺพาฯ ปโมทยนฺตีติ วา ปโมทนํ กโรนฺติ, ปโมทนํ ตุยฺหํ อุปฺปาเทนฺตีติ อตฺโถฯ

[310] ทหรา อปาปิกาติ ทหราปิ อปาปิกาฯ ‘‘ทหราสุ ปาปิกา’’ติ วา ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ ‘‘ทหรสฺสาปาปิกา’’ติปิ ปฐนฺติ, ทหรสฺส สามิกสฺส อปาปิกา, สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐาเนน อนติจริยาย จ ภทฺทิกาติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปสนฺนจิตฺตา’’ติอาทิฯ อภิราธยินฺติ อาราเธสิํฯ รตฺโตติ รตฺติยํฯ

[311] อโจริกาติ โจริยรหิตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตาติ อตฺโถฯ

‘‘วิรตา จ โจริยา’’ติปิ ปาโฐ, เถยฺยโต จ วิรตาติ อตฺโถ ฯ สํสุทฺธกายาติ ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตตาย สมฺมเทว สุทฺธกายา, ตโต เอว สุจิพฺรหฺมจารินี สามิกโต อญฺญตฺถ อพฺรหฺมจริยาสมฺภวโตฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘มยญฺจ ภริยา นาติกฺกมาม,

อมฺเหปิ ภริยา นาติกฺกมนฺติ;

อญฺญตฺร ตาหิ พฺรหฺมจริยํ จราม,

ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา นิ มิยฺยเร’’ติฯ (ชา. 1.10.97);

อถ วา สุจิพฺรหฺมจารินีติ สุจิโน สุทฺธสฺส พฺรหฺมสฺส เสฏฺฐสฺส อุโปสถสีลสฺส, มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วา อนุรูปสฺส ปุพฺพภาคพฺรหฺมจริยสฺส วเสน สุจิพฺรหฺมจารินีฯ

[313] อนุธมฺมจารินีติ อริยานํ ธมฺมสฺส อนุธมฺมํ จรณสีลาฯ อิมญฺจ อนนฺตรํ วุตฺตํ นิทฺโทสตาย อริยํ, อฏฺฐงฺควเรหิ อฏฺฐหิ อุตฺตมงฺเคหิ อริยตฺตา เอว วา อริยฏฺฐงฺควเรหิ อุเปตํ อาโรคฺยฏฺเฐน อนวชฺชฏฺเฐน จ กุสลํ สุขวิปากตาย สุขานิสํสตาย จ สุขุทฺรยํ อุปาวสินฺติ โยชนาฯ

[314] วิเสสภาคินีติ วิเสสสฺส ทิพฺพสฺส สมฺปตฺติภวสฺส ภาคินีฯ สุคติมฺหิ อาคตาติ สุคติํ อาคตา อุปคตา, สุคติมฺหิ วา สุคติยํ ทิพฺพสมฺปตฺติยํ อาคตาฯ ‘‘สุคติญฺหิ อาคตา’’ติปิ ปาโฐฯ ตตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, เหตุอตฺโถ วา, ยสฺมา สุคติํ อาคตา, ตสฺมา วิเสสภาคินีติ โยชนาฯ

[315] วิมานปาสาทวเรติ วิมาเนสุ อุตฺตมปาสาเท, วิมานสงฺขาเต วา อคฺคปาสาเท, วิมาเน วา วิคตมาเน อปฺปมาเณ มหนฺเต วรปาสาเท ปริวาริตา อจฺฉราสงฺคเณน สยํปภา ปโมทามิ, ‘‘อมฺหี’’ติ วา ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ ทีฆายุกินฺติ เหฏฺฐิเมหิ เทเวหิ ทีฆตรายุกตาย ตตฺรูปปนฺเนหิ อนปฺปายุกตาย จ ทีฆายุกิํ มํ ยถาวุตฺตํ เทววิมานมาคตํ อุปคตํ เทวคณา รเมนฺตีติ โยชนาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

ปลฺลงฺกวิมานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ลตาวิมานวณฺณนา

ลตา จ สชฺชา ปวรา จ เทวตาติ ลตาวิมานํฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเนฯ เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน อญฺญตรสฺส อุปาสกสฺส ธีตา ลตา นาม ปณฺฑิตา พฺยตฺตา เมธาวินี ปติกุลํ คตา ภตฺตุ สสฺสุสสุรานญฺจ มนาปจารินี ปิยวาทินี ปริชนสฺส สงฺคหกุสลา เคเห กุฏุมฺพภารสฺส นิตฺถรณสมตฺถา อกฺโกธนา สีลาจารสมฺปนฺนา ทานสํวิภาครตา อขณฺฑปญฺจสีลา อุโปสถรกฺขเณ จ อปฺปมตฺตา อโหสิฯ สา อปรภาเค กาลํ กตฺวา เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส ธีตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ ลตาตฺเวว นาเมนฯ อญฺญาปิ ตสฺสา สชฺชา, ปวรา, อจฺจิมตี, สุตาติ จตสฺโส ภคินิโย อเหสุํฯ ตา ปญฺจปิ สกฺเกน เทวราเชน อาเนตฺวา นาฏกิตฺถิภาเวน ปริจาริกฏฺฐาเน ฐปิตาฯ ลตา ปนสฺส นจฺจคีตาทีสุ เฉกตาย อิฏฺฐตรา อโหสิฯ

ตาสํ เอกโต สมาคนฺตฺวา สุขนิสชฺชาย นิสินฺนานํ สงฺคีตเนปุญฺญํ ปฏิจฺจ วิวาโท อุปฺปนฺโนฯ ตา สพฺพาปิ เวสฺสวณสฺส มหาราชสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉิํสุ ‘‘ตาต, กตมา อมฺหากํ นจฺจาทีสุ กุสลา’’ติ? โส เอวมาห ‘‘คจฺฉถ ธีตโร อโนตตฺตทหตีเร เทวสมาคเม สงฺคีตํ ปวตฺเตถ, ตตฺถ โว วิเสโส ปากโฏ ภวิสฺสตี’’ติฯ ตา ตถา อกํสุฯ ตตฺถ เทวปุตฺตา ลตาย นจฺจมานาย อตฺตโน สภาเวน ฐาตุํ นาสกฺขิํสุ, สญฺชาตปหาสา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา นิรนฺตรํ สาธุการํ เทนฺตา อุกฺกุฏฺฐิสทฺเท เจลุกฺเขเป จ ปวตฺเตนฺตา หิมวนฺตํ กมฺปยมานา วิย มหนฺตํ โกลาหลมกํสุฯ อิตราสุ ปน นจฺจนฺตีสุ สิสิรกาเล โกกิลา วิย ตุณฺหีภูตา นิสีทิํสุฯ เอวํ ตตฺถ สงฺคีเต ลตาย วิเสโส ปากโฏ อโหสิฯ

อถ ตาสํ เทวธีตานํ สุตาย เทวธีตาย เอตทโหสิ ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อยํ ลตา อมฺเห อภิภุยฺย ติฏฺฐติ วณฺเณน เจว ยสสา จ, ยํนูนาหํ ลตาย กตกมฺมํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติฯ สา ตํ ปุจฺฉิฯ อิตราปิ ตสฺสา เอตมตฺถํ วิสฺสชฺเชสิฯ ตยิทํ สพฺพํ เวสฺสวณมหาราชา เทวจาริกวเสน อุปคตสฺส อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส อาจิกฺขิฯ เถโร ตมตฺถํ ปุจฺฉาย มูลการณโต ปฏฺฐาย ภควโต อาโรเจนฺโต –

[316]