ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

วิมานวตฺถุ-อฏฺฐกถา

คนฺถารมฺภกถา

มหาการุณิกํ นาถํ, เญยฺยสาครปารคุํ;

วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํฯ

วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;

วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํฯ

สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ฐิโต มคฺคผเลสุ โย;

วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํฯ

วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;

หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสาฯ

เทวตาหิ กตํ ปุญฺญํ, ยํ ยํ ปุริมชาติสุ;

ตสฺส ตสฺส วิมานาทิ-ผลสมฺปตฺติเภทโตฯ

ปุจฺฉาวเสน ยา ตาสํ, วิสฺสชฺชนวเสน จ;

ปวตฺตา เทสนา กมฺม-ผลปจฺจกฺขการินีฯ

วิมานวตฺถุ อิจฺเจว, นาเมน วสิโน ปุเร;

ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมิํ, สงฺคายิํสุ มเหสโยฯ

ตสฺสาหมวลมฺพิตฺวา, โปราณฏฺฐกถานยํ;

ตตฺถ ตตฺถ นิทานานิ, วิภาเวนฺโต วิเสสโตฯ

สุวิสุทฺธํ อสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;

มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํฯ

ยถาพลํ กริสฺสามิ, อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ;

สกฺกจฺจํ ภาสโต ตํ เม, นิสามยถ สาธโวติฯ

ตตฺถ วิมานานีติ วิสิฏฺฐมานานิ เทวตานํ กีฬานิวาสฏฺฐานานิฯ ตานิ หิ ตาสํ สุจริตกมฺมานุภาวนิพฺพตฺตานิ โยชนิกทฺวิโยชนิกาทิปมาณวิเสสยุตฺตตาย , นานารตนสมุชฺชลานิ วิจิตฺตวณฺณสณฺฐานานิ โสภาติสยโยเคน วิเสสโต มานนียตาย จ ‘‘วิมานานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ วิมานานํ วตฺถุ การณํ เอติสฺสาติ วิมานวตฺถุ, ‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมย’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา เทสนาฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ ตาสํ เทวตานํ รูปโภคปริวาราทิสมฺปตฺติโย ตํนิพฺพตฺตกกมฺมญฺจ นิสฺสาย อิมิสฺสา เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ วิปากมุเขน วา กมฺมนฺตรมานสฺส การณภาวโต วิมานวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ

ตยิทํ เกน ภาสิตํ, กตฺถ ภาสิตํ, กทา ภาสิตํ, กสฺมา จ ภาสิตนฺติ? วุจฺจเต – อิทญฺหิ วิมานวตฺถุ ทุวิเธน ปวตฺตํ – ปุจฺฉาวเสน วิสฺสชฺชนวเสน จฯ ตตฺถ วิสฺสชฺชนคาถา ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ภาสิตา, ปุจฺฉาคาถา ปน กาจิ ภควตา ภาสิตา, กาจิ สกฺกาทีหิ, กาจิ สาวเกหิ เถเรหิฯ ตตฺถาปิ เยภุยฺเยน โย โส กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธสฺส ภควโต อคฺคสาวกภาวาย ปุญฺญญาณสมฺภาเร สมฺภรนฺโต อนุกฺกเมน สาวกปารมิโย ปูเรตฺวา, ฉฬภิญฺญาจตุปฏิสมฺภิทาทิคุณวิเสสปริวารสฺส, สกลสฺส สาวกปารมิญาณสฺส มตฺถกํ ปตฺโต ทุติเย อคฺคสาวกฏฺฐาเน ฐิโต อิทฺธิมนฺเตสุ จ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิโต อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, เตน ภาสิตาฯ

ภาสนฺเตน จ ปฐมํ ตาว โลกหิตาย เทวจาริกํ จรนฺเตน เทวโลเก เทวตานํ ปุจฺฉาวเสน ปุน ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ ปุญฺญผลสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนญฺจ เอกชฺฌํ กตฺวา ภควโต ปเวเทตฺวา ภิกฺขูนํ ภาสิตา, สกฺเกน ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺส วิสฺสชฺชนวเสน ภาสิตาปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ภาสิตา เอวฯ เอวํ ภควตา เถเรหิ จ เทวตาหิ จ ปุจฺฉาวเสน, เทวตาหิ ตสฺสา วิสฺสชฺชนวเสน จ ตตฺถ ตตฺถ ภาสิตา ปจฺฉา ธมฺมวินยํ สงฺคายนฺเตหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ เอกโต กตฺวา ‘‘วิมานวตฺถุ’’อิจฺเจว สงฺคหํ อาโรปิตาฯ อยํ ตาเวตฺถ ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ สงฺเขปโต สาธารณโต จ วิสฺสชฺชนาฯ

วิตฺถารโต ปน ‘‘เกน ภาสิต’’นฺติ ปทสฺส อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ปาทมูเล กตปณิธานโต ปฏฺฐาย มหาเถรสฺส อาคมนียปฏิปทา กเถตพฺพา, สา ปน อาคมฏฺฐกถาสุ ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาริตาติ ตตฺถ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อสาธารณโต ‘‘กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทีนํ ปทานํ วิสฺสชฺชนา ตสฺส ตสฺส วิมานสฺส อตฺถวณฺณนานเยเนว อาคมิสฺสติฯ

อปเร ปน ภณนฺติ – เอกทิวสํ อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘เอตรหิ โข มนุสฺสา อสติปิ วตฺถุสมฺปตฺติยา เขตฺตสมฺปตฺติยา อตฺตโน จ จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา ตานิ ตานิ ปุญฺญานิ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา อุฬารสมฺปตฺติํ ปจฺจนุโภนฺติ, ยํนูนาหํ เทวจาริกํ จรนฺโต ตา เทวตา กายสกฺขิํ กตฺวา ตาหิ ยถูปจิตํ ปุญฺญํ ยถาธิคตญฺจ ปุญฺญผลํ กถาเปตฺวา ตมตฺถํ ภควโต อาโรเจยฺยํฯ เอวํ เม สตฺถา คคนตเล ปุณฺณจนฺทํ อุฏฺฐาเปนฺโต วิย มนุสฺสานํ กมฺมผลํ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต อปฺปกานมฺปิ การานํ อายตนคตาย สทฺธาย วเสน อุฬารผลตํ วิภาเวนฺโต ตํ ตํ วิมานวตฺถุํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา มหติํ ธมฺมเทสนํ ปวตฺเตสฺสติ, สา โหติ พหุชนสฺส อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ ฯ

โส อาสนา วุฏฺฐหิตฺวา รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา อปรํ รตฺตทุปฏฺฏํ เอกํสํ กตฺวา สมนฺตโต ชาติหิงฺคุลิกธารา วิชฺชุลตา วิย สญฺฌาปภานุรญฺชิโต วิย จ ชงฺคโม อญฺชนคิริสิขโร, ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน อตฺตโน อธิปฺปายํ อาโรเจตฺวา ภควตา อนุญฺญาโต อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา, ตโต วุฏฺฐาย อิทฺธิพเลน ตงฺขณญฺเญว ตาวติํสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ตาหิ ตาหิ เทวตาหิ ยถูปจิตํ ปุญฺญกมฺมํ ปุจฺฉิ, ตสฺส ตา กเถสุํฯ ตโต มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ตํ สพฺพํ ตตฺถ ปวตฺติตนิยาเมเนว ภควโต อาโรเจสิ, ตํ สมนุญฺโญ สตฺถา อโหสิฯ อิจฺเจตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสีติฯ

ตํ ปเนตํ วิมานวตฺถุ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํฯ

‘‘ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหิํ, ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต;

จตุราสีติ สหสฺสานิ, เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน’’ติฯ (เถรคา. 1027) –

เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํฯ วคฺคโต ปีฐวคฺโค จิตฺตลตาวคฺโค ปาริจฺฉตฺตกวคฺโค มญฺชิฏฺฐกวคฺโค มหารถวคฺโค ปายาสิวคฺโค สุนิกฺขิตฺตวคฺโคติ สตฺต วคฺคาฯ วตฺถุโต ปฐเม วคฺเค สตฺตรส วตฺถูนิ, ทุติเย เอกาทส, ตติเย ทส, จตุตฺเถ ทฺวาทส , ปญฺจเม จตุทฺทส, ฉฏฺเฐ ทส, สตฺตเม เอกาทสาติ อนฺตรวิมานานํ อคฺคหเณ ปญฺจาสีติ, คหเณ ปน เตวีสสตํ วตฺถูนิ, คาถาโต ปน ทิยฑฺฒสหสฺสคาถาฯ ตสฺส วคฺเคสุ ปีฐวคฺโค อาทิ, วตฺถูสุ โสวณฺณปีฐวตฺถุ อาทิ, ตสฺสาปิ ‘‘ปีฐํ เต โสวณฺณมย’’นฺติ คาถา อาทิฯ

1. อิตฺถิวิมานํ

1. ปีฐวคฺโค

1. ปฐมปีฐวิมานวณฺณนา

ตตฺถ ปฐมวตฺถุสฺส อยํ อฏฺฐุปฺปตฺติ – ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม รญฺญา ปเสนทินา โกสเลน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส สตฺตาหํ อสทิสทาเน ปวตฺติเต ตทนุรูเปน อนาถปิณฺฑิเกน มหาเสฏฺฐินา ตโย ทิวเส, ตถา วิสาขาย มหาอุปาสิกาย มหาทาเน ทินฺเน อสทิสทานสฺส ปวตฺติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา อโหสิฯ อถ มหาชโน ตตฺถ ตตฺถ กถํ สมุฏฺฐาเปสิ ‘‘กิํ นุ โข เอวํ อุฬารวิภวปริจฺจาเคเนว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ อตฺตโน วิภวานุรูปปริจฺจาเคนาปี’’ติฯ ภิกฺขู ตํ กถํ สุตฺวา ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ‘‘น, ภิกฺขเว, เทยฺยธมฺมสมฺปตฺติยาว ทานํ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ, อถ โข จิตฺตปสาทสมฺปตฺติยา จ เขตฺตสมฺปตฺติยา จ, ตสฺมา กุณฺฑกมุฏฺฐิมตฺตมฺปิ ปิโลติกามตฺตมฺปิ ติณปณฺณสนฺถารมตฺตมฺปิ ปูติมุตฺตหรีตกมตฺตมฺปิ วิปฺปสนฺเนน เจตสา ทกฺขิเณยฺยปุคฺคเล ปติฏฺฐาปิตํ, ตมฺปิ มหปฺผลตรํ ภวิสฺสติ มหาชุติกํ มหาวิปฺผาร’’นฺติ อาหฯ ตถา หิ วุตฺตํ สกฺเกน เทวานมินฺเทน –

‘‘นตฺถิ จิตฺเต ปสนฺนมฺหิ, อปฺปิกา นาม ทกฺขิณา;

ตถาคเต วา สมฺพุทฺเธ, อถ วา ตสฺส สาวเก’’ติฯ (วิ. ว. 804);

สา ปเนสา กถา สกลชมฺพุทีเป วิตฺถาริกา อโหสิฯ มนุสฺสา สมณพฺราหฺมณกปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ยถาวิภวํ ทานานิ เทนฺติ, เคหงฺคเณ ปานียํ อุปฏฺฐเปนฺติ, ทฺวารโกฏฺฐเกสุ อาสนานิ ฐเปนฺติฯ เตน จ สมเยน อญฺญตโร ปิณฺฑปาตจาริโก เถโร ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน ปิณฺฑาย จรนฺโต อุปกฏฺเฐ กาเล อญฺญตรํ เคหํ สมฺปาปุณิฯ

ตตฺเถกา กุลธีตา สทฺธา ปสนฺนา เถรํ ปสฺสิตฺวา สญฺชาตคารวพหุมานา อุฬารปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา เคหํ ปเวเสตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา อตฺตโน ปีฐํ ปญฺญาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ปีตกํ มฏฺฐวตฺถํ อตฺถริตฺวา อทาสิฯ อถ เถเร ตตฺถ นิสินฺเน ‘‘อิทํ มยฺหํ อุตฺตมํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อุปฏฺฐิต’’นฺติ ปสนฺนจิตฺตา ยถาวิภวํ อาหาเรน ปริวิสิ, พีชนิญฺจ คเหตฺวา พีชิฯ โส เถโร กตภตฺตกิจฺโจ อาสนทานโภชนทานาทิปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมิํ กถํ กเถตฺวา ปกฺกามิฯ สา อิตฺถี ตํ อตฺตโน ทานํ ตญฺจ ธมฺมกถํ ปจฺจเวกฺขนฺตี ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐสรีรา หุตฺวา ตํ ปีฐมฺปิ เถรสฺส อทาสิฯ

ตโต อปเรน สมเยน อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐา กาลํ กตฺวา ตาวติํสภวเน ทฺวาทสโยชนิเก กนกวิมาเน นิพฺพตฺติฯ อจฺฉราสหสฺสํ จสฺสา ปริวาโร อโหสิ, ปีฐทานานุภาเวน จสฺสา โยชนิโก กนกปลฺลงฺโก นิพฺพตฺติ อากาสจารี สีฆชโว อุปริ กูฏาคารสณฺฐาโน, เตน ตํ ‘‘ปีฐวิมาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ สุวณฺณวณฺณํ วตฺถํ อตฺถริตฺวา ทินฺนตฺตา กมฺมสริกฺขตํ วิภาเวนฺตํ สุวณฺณมยํ อโหสิ, ปีติเวคสฺส พลวภาเวน สีฆชวํ, ทกฺขิเณยฺยสฺส จิตฺตรุจิวเสน ทินฺนตฺตา ยถารุจิคามี , ปสาทสมฺปตฺติยา อุฬารตาย สพฺพโสว ปาสาทิกํ โสภาติสยยุตฺตญฺจ อโหสิฯ

อเถกสฺมิํ อุสฺสวทิวเส เทวตาสุ ยถาสกํ ทิพฺพานุภาเวน อุยฺยานกีฬนตฺถํ นนฺทนวนํ คจฺฉนฺตีสุ สา เทวตา ทิพฺพวตฺถนิวตฺถา ทิพฺพาภรณวิภูสิตา อจฺฉราสหสฺสปริวารา สกภวนา นิกฺขมิตฺวา ตํ ปีฐวิมานํ อภิรุยฺห มหติยา เทวิทฺธิยา มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน สมนฺตโต จนฺโท วิย สูริโย วิย จ โอภาเสนฺตี อุยฺยานํ คจฺฉติฯ เตน จ สมเยน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เทวจาริกํ จรนฺโต ตาวติํสภวนํ อุปคโต ตสฺสา เทวตาย อวิทูเร อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ อถ สา เทวตา ตํ ทิสฺวา สมุปฺปนฺนพลวปสาทคารวา สหสา ปลฺลงฺกโต โอรุยฺห เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ ปคฺคยฺห นมสฺสมานา อฏฺฐาสิฯ