ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

ธมฺมปท-อฏฺฐกถา

(ปฐโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

[1]

มหาโมหตโมนทฺเธ , โลเก โลกนฺตทสฺสินา;

เยน สทฺธมฺมปชฺโชโต, ชาลิโต ชลิติทฺธินาฯ

[2]

ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา, สมฺพุทฺธสฺส สิรีมโต;

สทฺธมฺมญฺจสฺส ปูเชตฺวา, กตฺวา สงฺฆสฺส จญฺชลิํฯ

[3]

ตํ ตํ การณมาคมฺม, ธมฺมาธมฺเมสุ โกวิโท;

สมฺปตฺตสทฺธมฺมปโท, สตฺถา ธมฺมปทํ สุภํฯ

[4]

เทเสสิ กรุณาเวค-สมุสฺสาหิตมานโส;

ยํ เว เทวมนุสฺสานํ, ปีติปาโมชฺชวฑฺฒนํฯ

[5]

ปรมฺปราภตา ตสฺส, นิปุณา อตฺถวณฺณนา;

ยา ตมฺพปณฺณิทีปมฺหิ, ทีปภาสาย สณฺฐิตาฯ

[6]

น สาธยติ เสสานํ, สตฺตานํ หิตสมฺปทํ;

อปฺเปว นาม สาเธยฺย, สพฺพโลกสฺส สา หิตํฯ

[7]

อิติ อาสีสมาเนน, ทนฺเตน สมจารินา;

กุมารกสฺสเปนาหํ, เถเรน ถิรเจตสาฯ

[8 .

สทฺธมฺมฏฺฐิติกาเมน , สกฺกจฺจํ อภิยาจิโต;

ตํ ภาสํ อติวิตฺถาร-คตญฺจ วจนกฺกมํฯ

[9 .

ปหายาโรปยิตฺวาน , ตนฺติภาสํ มโนรมํ;

คาถานํ พฺยญฺชนปทํ, ยํ ตตฺถ น วิภาวิตํฯ

[10]

เกวลํ ตํ วิภาเวตฺวา, เสสํ ตเมว อตฺถโต;

ภาสนฺตเรน ภาสิสฺสํ, อาวหนฺโต วิภาวินํ;

มนโส ปีติปาโมชฺชํ, อตฺถธมฺมูปนิสฺสิตนฺติฯ

1. ยมกวคฺโค

1. จกฺขุปาลตฺเถรวตฺถุ

[1]

‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺฐา มโนมยา;

มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, ภาสติ วา กโรติ วา;

ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, จกฺกํว วหโต ปท’’นฺติฯ –

อยํ ธมฺมเทสนา กตฺถ ภาสิตาติ? สาวตฺถิยํฯ กํ อารพฺภาติ? จกฺขุปาลตฺเถรํฯ

สาวตฺถิยํ กิร มหาสุวณฺโณ นาม กุฏุมฺพิโก อโหสิ อฑฺโฒ มหทฺธโน มหาโภโค อปุตฺตโกฯ โส เอกทิวสํ นฺหานติตฺถํ นฺหตฺวา นตฺวา อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค สมฺปนฺนปตฺตสาขํ เอกํ วนปฺปติํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มเหสกฺขาย เทวตาย ปริคฺคหิโต ภวิสฺสตี’’ติ ตสฺส เหฏฺฐาภาคํ โสธาเปตฺวา ปาการปริกฺเขปํ การาเปตฺวา วาลุกํ โอกิราเปตฺวา ธชปฏากํ อุสฺสาเปตฺวา วนปฺปติํ อลงฺกริตฺวา อญฺชลิํ กริตฺวา ‘‘สเจ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลเภยฺยํ, ตุมฺหากํ มหาสกฺการํ กริสฺสามี’’ติ ปตฺถนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ

อถสฺส น จิรสฺเสว ภริยาย กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา ตสฺส อาโรเจสิฯ โส ตสฺสา คพฺภสฺส ปริหารมทาสิฯ สา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิฯ

ตํ นามคฺคหณทิวเส เสฏฺฐิ อตฺตนา ปาลิตํ วนปฺปติํ นิสฺสาย ลทฺธตฺตา ตสฺส ปาโลติ นามํ อกาสิฯ สา อปรภาเค อญฺญมฺปิ ปุตฺตํ ลภิฯ ตสฺส จูฬปาโลติ นามํ กตฺวา อิตรสฺส มหาปาโลติ นามํ อกาสิฯ เต วยปฺปตฺเต ฆรพนฺธเนน พนฺธิํสุฯ อปรภาเค มาตาปิตโร กาลมกํสุฯ สพฺพมฺปิ วิภวํ อิตเรเยว วิจาริํสุฯ

ตสฺมิํ สมเย สตฺถา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพนาคนฺตฺวา อนาถปิณฺฑิเกน มหาเสฏฺฐินา จตุปณฺณาสโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา การิเต เชตวนมหาวิหาเร วิหรติ มหาชนํ สคฺคมคฺเค จ โมกฺขมคฺเค จ ปติฏฺฐาปยมาโนฯ ตถาคโต หิ มาติปกฺขโต อสีติยา, ปิติปกฺขโต อสีติยาติ ทฺเวอสีติญาติกุลสหสฺเสหิ การิเต นิคฺโรธมหาวิหาเร เอกเมว วสฺสาวาสํ วสิ, อนาถปิณฺฑิเกน การิเต เชตวนมหาวิหาเร เอกูนวีสติวสฺสานิ, วิสาขาย สตฺตวีสติโกฏิธนปริจฺจาเคน การิเต ปุพฺพาราเม ฉพฺพสฺสานีติ ทฺวินฺนํ กุลานํ คุณมหตฺตตํ ปฏิจฺจ สาวตฺถิํ นิสฺสาย ปญฺจวีสติวสฺสานิ วสฺสาวาสํ วสิฯ อนาถปิณฺฑิโกปิ วิสาขาปิ มหาอุปาสิกา นิพทฺธํ ทิวสสฺส ทฺเว วาเร ตถาคตสฺส อุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, คจฺฉนฺตา จ ‘‘ทหรสามเณรา โน หตฺเถ โอโลเกสฺสนฺตี’’ติ ตุจฺฉหตฺถา น คตปุพฺพาฯ ปุเรภตฺตํ คจฺฉนฺตา ขาทนียโภชนียาทีนิ คเหตฺวาว คจฺฉนฺติ, ปจฺฉาภตฺตํ คจฺฉนฺตา ปญฺจ เภสชฺชานิ อฏฺฐ จ ปานานิฯ นิเวสเนสุ ปน เตสํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขุสหสฺสานํ นิจฺจํ ปญฺญตฺตาสนาเนว โหนฺติฯ อนฺนปานเภสชฺเชสุ โย ยํ อิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ยถิจฺฉิตเมว สมฺปชฺชติฯ เตสุ อนาถปิณฺฑิเกน เอกทิวสมฺปิ สตฺถา ปญฺหํ น ปุจฺฉิตปุพฺโพฯ โส กิร ‘‘ตถาคโต พุทฺธสุขุมาโล ขตฺติยสุขุมาโล, ‘พหูปกาโร เม, คหปตี’ติ มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต กิลเมยฺยา’’ติ สตฺถริ อธิมตฺตสิเนเหน ปญฺหํ น ปุจฺฉติฯ สตฺถา ปน ตสฺมิํ นิสินฺนมตฺเตเยว ‘‘อยํ เสฏฺฐิ มํ อรกฺขิตพฺพฏฺฐาเน รกฺขติฯ อหญฺหิ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อลงฺกตปฏิยตฺตํ อตฺตโน สีสํ ฉินฺทิตฺวา อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ อุปฺปาเฏตฺวา ปาณสมํ ปุตฺตทารํ ปริจฺจชิตฺวา ปารมิโย ปูเรนฺโต ปเรสํ ธมฺมเทสนตฺถเมว ปูเรสิํฯ เอส มํ อรกฺขิตพฺพฏฺฐาเน รกฺขตี’’ติ เอกํ ธมฺมเทสนํ กเถติเยวฯ

ตทา สาวตฺถิยํ สตฺต มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติฯ เตสุ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปญฺจโกฏิมตฺตา มนุสฺสา อริยสาวกา ชาตา, ทฺเวโกฏิมตฺตา มนุสฺสา ปุถุชฺชนาฯ เตสุ อริยสาวกานํ ทฺเวเยว กิจฺจานิ อเหสุํ – ปุเรภตฺตํ ทานํ เทนฺติ, ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาทิหตฺถา วตฺถเภสชฺชปานกาทีนิ คาหาเปตฺวา ธมฺมสฺสวนตฺถาย คจฺฉนฺติฯ อเถกทิวสํ มหาปาโล อริยสาวเก คนฺธมาลาทิหตฺเถ วิหารํ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘อยํ มหาชโน กุหิํ คจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธมฺมสฺสวนายา’’ติ สุตฺวา ‘‘อหมฺปิ คมิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริสปริยนฺเต นิสีทิฯ

พุทฺธา จ นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา สรณสีลปพฺพชฺชาทีนํ อุปนิสฺสยํ โอโลเกตฺวา อชฺฌาสยวเสน ธมฺมํ เทเสนฺติ, ตสฺมา ตํ ทิวสํ สตฺถา ตสฺส อุปนิสฺสยํ โอโลเกตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺโต อนุปุพฺพิกถํ กเถสิฯ เสยฺยถิทํ – ทานกถํ, สีลกถํ, สคฺคกถํ, กามานํ อาทีนวํ, โอการํ สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาปาโล กุฏุมฺพิโก จินฺเตสิ – ‘‘ปรโลกํ คจฺฉนฺตํ ปุตฺตธีตโร วา ภาตโร วา โภคา วา นานุคจฺฉนฺติ, สรีรมฺปิ อตฺตนา สทฺธิํ น คจฺฉติ, กิํ เม ฆราวาเสน ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ โส เทสนาปริโยสาเน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิฯ อถ นํ สตฺถา – ‘‘อตฺถิ เต โกจิ อาปุจฺฉิตพฺพยุตฺตโก ญาตี’’ติ อาหฯ ‘‘กนิฏฺฐภาตา เม อตฺถิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เตน หิ ตํ อาปุจฺฉาหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา กนิฏฺฐํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘ตาต, ยํ มยฺหํ อิมสฺมิํ เคเห สวิญฺญาณกมฺปิ อวิญฺญาณกมฺปิ ธนํ กิญฺจิ อตฺถิ, สพฺพํ ตํ ตว ภาโร, ปฏิปชฺชาหิ น’’นฺติฯ ‘‘ตุมฺเห ปน กิํ กริสฺสถา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘กิํ กเถสิ ภาติก, ตฺวํ เม มาตริ มตาย มาตา วิย, ปิตริ มเต ปิตา วิย ลทฺโธ, เคเห เต มหาวิภโว, สกฺกา เคหํ อชฺฌาวสนฺเตเหว ปุญฺญานิ กาตุํ , มา เอวํ กริตฺถา’’ติฯ ‘‘ตาต, อหํ สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ฆราวาเส วสิตุํ น สกฺโกมิฯ

สตฺถารา หิ อติสณฺหสุขุมํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาโณ ธมฺโม เทสิโต, น สกฺกา โส อคารมชฺเฌ วสนฺเตน ปูเรตุํ , ปพฺพชิสฺสามิ, ตาตา’’ติฯ ‘‘ภาติก, ตรุณาเยว ตาวตฺถ, มหลฺลกกาเล ปพฺพชิสฺสถา’’ติฯ ‘‘ตาต, มหลฺลกสฺส หิ อตฺตโน หตฺถปาทาปิ อนสฺสวา โหนฺติ, น อตฺตโน วเส วตฺตนฺติ, กิมงฺคํ ปน ญาตกา, สฺวาหํ ตว กถํ น กโรมิ, สมณปฏิปตฺติํเยว ปูเรสฺสามิ’’ฯ

‘‘ชราชชฺชริตา โหนฺติ, หตฺถปาทา อนสฺสวา;

ยสฺส โส วิหตตฺถาโม, กถํ ธมฺมํ จริสฺสติ’’ฯ –

ปพฺพชิสฺสาเมวาหํ, ตาตาติ ตสฺส วิรวนฺตสฺเสว สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ลทฺธปพฺพชฺชูปสมฺปโท อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก ปญฺจ วสฺสานิ วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา สตฺถารมุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิํ สาสเน กติ ธุรานี’’ติ? ‘‘คนฺถธุรํ, วิปสฺสนาธุรนฺติ ทฺเวเยว ธุรานิ ภิกฺขู’’ติฯ ‘‘กตมํ ปน, ภนฺเต, คนฺถธุรํ, กตมํ วิปสฺสนาธุร’’นฺติ? ‘‘อตฺตโน ปญฺญานุรูเปน เอกํ วา ทฺเว วา นิกาเย สกลํ วา ปน เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ตสฺส ธารณํ, กถนํ, วาจนนฺติ อิทํ คนฺถธุรํ นาม, สลฺลหุกวุตฺติโน ปน ปนฺตเสนาสนาภิรตสฺส อตฺตภาเว ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา สาตจฺจกิริยวเสน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตคฺคหณนฺติ อิทํ วิปสฺสนาธุรํ นามา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, อหํ มหลฺลกกาเล ปพฺพชิโต คนฺถธุรํ ปูเรตุํ น สกฺขิสฺสามิ, วิปสฺสนาธุรํ ปน ปูเรสฺสามิ, กมฺมฏฺฐานํ เม กเถถา’’ติฯ อถสฺส สตฺถา ยาว อรหตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ

โส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อตฺตนา สหคามิโน ภิกฺขู ปริเยสนฺโต สฏฺฐิ ภิกฺขู ลภิตฺวา เตหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา วีสโยชนสตมคฺคํ คนฺตฺวา เอกํ มหนฺตํ ปจฺจนฺตคามํ ปตฺวา ตตฺถ สปริวาโร ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ มนุสฺสา วตฺตสมฺปนฺเน ภิกฺขู ทิสฺวาว ปสนฺนจิตฺตา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ปณีเตนาหาเรน ปริวิสิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กุหิํ อยฺยา คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ยถาผาสุกฏฺฐานํ อุปาสกา’’ติ วุตฺเต ปณฺฑิตา มนุสฺสา ‘‘วสฺสาวาสํ เสนาสนํ ปริเยสนฺติ ภทนฺตา’’ติ ญตฺวา, ‘‘ภนฺเต, สเจ อยฺยา อิมํ เตมาสํ อิธ วเสยฺยุํ, มยํ สรเณสุ ปติฏฺฐาย สีลานิ คณฺเหยฺยามา’’ติ อาหํสุฯ เตปิ ‘‘มยํ อิมานิ กุลานิ นิสฺสาย ภวนิสฺสรณํ กริสฺสามา’’ติ อธิวาเสสุํฯ

มนุสฺสา เตสํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา วิหารํ ปฏิชคฺคิตฺวา รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ สมฺปาเทตฺวา อทํสุฯ เต นิพทฺธํ ตเมว คามํ ปิณฺฑาย ปวิสนฺติฯ อถ เน เอโก เวชฺโช อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, พหูนํ วสนฏฺฐาเน อผาสุกมฺปิ นาม โหติ, ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน มยฺหํ กเถยฺยาถ, เภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ปวาเรสิฯ เถโร วสฺสูปนายิกทิวเส เต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ปุจฺฉิ, ‘‘อาวุโส , อิมํ เตมาสํ กติหิ อิริยาปเถหิ วีตินาเมสฺสถา’’ติ? ‘‘จตูหิ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘กิํ ปเนตํ, อาวุโส, ปติรูปํ, นนุ อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพํ’’? ‘‘มยญฺหิ ธรมานกสฺส พุทฺธสฺส สนฺติกา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อาคตา, พุทฺธา จ นาม น สกฺกา ปมาเทน อาราเธตุํ, กลฺยาณชฺฌาสเยน เต โว อาราเธตพฺพาฯ ปมตฺตสฺส จ นาม จตฺตาโร อปายา สกเคหสทิสา, อปฺปมตฺตา โหถาวุโส’’ติฯ ‘‘กิํ ตุมฺเห ปน, ภนฺเต’’ติ? ‘‘อหํ ตีหิ อิริยาปเถหิ วีตินาเมสฺสามิ, ปิฏฺฐิํ น ปสาเรสฺสามิ, อาวุโส’’ติฯ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, อปฺปมตฺตา โหถา’’ติฯ

อถ เถรสฺส นิทฺทํ อโนกฺกมนฺตสฺส ปฐมมาเส อติกฺกนฺเต มชฺฌิมมาเส สมฺปตฺเต อกฺขิโรโค อุปฺปชฺชิฯ ฉิทฺทฆฏโต อุทกธารา วิย อกฺขีหิ อสฺสุธารา ปคฺฆรนฺติฯ โส สพฺพรตฺติํ สมณธมฺมํ กตฺวา อรุณุคฺคมเน คพฺภํ ปวิสิตฺวา นิสีทิฯ ภิกฺขู ภิกฺขาจารเวลาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘ภิกฺขาจารเวลา, ภนฺเต’’ติ อาหํสุฯ ‘‘เตน หิ, อาวุโส, คณฺหถ ปตฺตจีวร’’นฺติฯ อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา นิกฺขมิฯ ภิกฺขู ตสฺส อกฺขีหิ อสฺสูนิ ปคฺฆรนฺเต ทิสฺวา, ‘‘กิเมตํ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉิํสุฯ ‘‘อกฺขีนิ เม, อาวุโส, วาตา วิชฺฌนฺตี’’ติฯ ‘‘นนุ, ภนฺเต, เวชฺเชน ปวาริตมฺหา, ตสฺส กเถมา’’ติฯ ‘‘สาธาวุโส’’ติ เต เวชฺชสฺส กถยิํสุฯ โส เตลํ ปจิตฺวา เปเสสิฯ เถโร นาสาย เตลํ อาสิญฺจนฺโต นิสินฺนโกว อาสิญฺจิตฺวา อนฺโตคามํ ปาวิสิฯ เวชฺโช ตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, อยฺยสฺส กิร อกฺขีนิ วาโต วิชฺฌตี’’ติ? ‘‘อาม, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘ภนฺเต, มยา เตลํ ปจิตฺวา เปสิตํ, นาสาย โว เตลํ อาสิตฺต’’นฺติ? ‘‘อาม, อุปาสกา’’ติฯ ‘‘อิทานิ กีทิส’’นฺติ? ‘‘รุชฺชเตว อุปาสกา’’ติฯ เวชฺโช ‘‘มยา เอกวาเรเนว วูปสมนสมตฺถํ เตลํ ปหิตํ, กิํ นุ โข โรโค น วูปสนฺโต’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, นิสีทิตฺวา โว เตลํ อาสิตฺตํ, นิปชฺชิตฺวา’’ติ ปุจฺฉิฯ เถโร ตุณฺหี อโหสิ, ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉิยมาโนปิ น กเถสิฯ