เมนู

5. อรกฺเขยฺยสุตฺตวณฺณนา

[58] ปญฺจเม นิมิตฺตนฺติ ธมฺมนิมิตฺตมฺปิ ปุคฺคลนิมิตฺตมฺปิฯ อยญฺหิ อตฺตนา เทสิตธมฺเม เอกปทมฺปิ ทุรกฺขาตํ อนิยฺยานิกํ อปสฺสนฺโต ธมฺมนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ, ‘‘ทุรกฺขาโต ตยา ธมฺโม น สฺวากฺขาโต’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา ปฏิปฺผรนฺตํ เอกํ ปุคฺคลมฺปิ อปสฺสนฺโต ปุคฺคลนิมิตฺตํ น สมนุปสฺสติ นามฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ อุตฺตานาเนวฯ

8. ปจลายมานสุตฺตวณฺณนา

[61] อฏฺฐเม ปจลายมาโนติ ตํ คามํ อุปนิสฺสาย เอกสฺมิํ วนสณฺเฑ สมณธมฺมํ กโรนฺโต สตฺตาหํ จงฺกมนวีริเยน นิมฺมถิตตฺตา กิลนฺตคตฺโต จงฺกมนโกฏิยํ ปจลายมาโน นิสินฺโน โหติฯ ปจลายสิ โนติ นิทฺทายสิ นุฯ อนุมชฺชิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวาฯ อาโลกสญฺญนฺติ มิทฺธวิโนทนอาโลกสญฺญํฯ ทิวาสญฺญนฺติ ทิวาติสญฺญํฯ ยถา ทิวา ตถา รตฺตินฺติ ยถา ทิวา อาโลกสญฺญา อธิฏฺฐิตา, ตถา นํ รตฺติมฺปิ อธิฏฺฐเหยฺยาสิฯ ยถา รตฺติํ ตถา ทิวาติ ยถา จ เต รตฺติํ อาโลกสญฺญา อธิฏฺฐิตา, ตถา นํ ทิวาปิ อธิฏฺฐเหยฺยาสิฯ สปฺปภาสนฺติ ทิพฺพจกฺขุญาณตฺถาย สโหภาสํฯ ปจฺฉาปุเรสญฺญีติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อภิหรณสญฺญาย สญฺญาวาฯ อนฺโตคเตหิ อินฺทฺริเยหีติ พหิ อวิกฺขิตฺเตหิ อนฺโต อนุปวิฏฺเฐเหว ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิฯ มิทฺธสุขนฺติ นิทฺทาสุขํฯ เอตฺตเกน ฐาเนน ภควา เถรสฺส มิทฺธวิโนทนกมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ โสณฺฑนฺติ มานโสณฺฑํฯ กิจฺจกรณียานีติ เอตฺถ อวสฺสํ กตฺตพฺพานิ กิจฺจานิ, อิตรานิ กรณียานิฯ มงฺกุภาโวติ นิตฺเตชตา โทมนสฺสตาฯ เอตฺตเกน ฐาเนน สตฺถารา เถรสฺส ภิกฺขาจารวตฺตํ กถิตํฯ

อิทานิ ภสฺเส ปริยนฺตการิตาย สมาทเปตุํ ตสฺมาติหาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิคฺคาหิกกถนฺติ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา วิคฺคาหิกกถาฯ นาหํ โมคฺคลฺลานาติอาทิ ปาปมิตฺตสํสคฺควิวชฺชนตฺถํ วุตฺตํฯ กิตฺตาวตา นุ โขติ กิตฺตเกน นุ โขฯ

ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหตีติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตํ อารมฺมณํ กตฺวา วิมุตฺตจิตฺตตาย ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต นาม สํขิตฺเตน กิตฺตาวตา โหติฯ ยาย ปฏิปตฺติยา ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺโต โหติ, ตเมว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน ปุพฺพภาคปฏิปทํ สํขิตฺเตน เทเสถาติ ปุจฺฉติฯ อจฺจนฺตนิฏฺโฐติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตาติ อจฺจนฺตา, อจฺจนฺตา นิฏฺฐา อสฺสาติ อจฺจนฺตนิฏฺโฐ, เอกนฺตนิฏฺโฐ สตตนิฏฺโฐติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตโยคกฺเขมีติ อจฺจนฺตํ โยคกฺเขมี, นิจฺจโยคกฺเขมีติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตพฺรหฺมจารีติ อจฺจนฺตํ พฺรหฺมจารี, นิจฺจพฺรหฺมจารีติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตํ ปริโยสานมสฺสาติ ปุริมนเยเนว อจฺจนฺตปริโยสาโนฯ เสฏฺโฐ เทวมนุสฺสานนฺติ เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจ เสฏฺโฐ อุตฺตโมฯ เอวรูโป ภิกฺขุ กิตฺตาวตา โหติ, สงฺเขเปเนว ตสฺส ปฏิปตฺติํ กเถถาติ ยาจติฯ

สพฺเพ ธมฺมา นาลํ อภินิเวสายาติ เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา นาม ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย, เต สพฺเพปิ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อภินิเวสาย นาลํ น ปริยตฺตา น สมตฺตา น ยุตฺตาฯ กสฺมา? คหิตากาเรน อติฏฺฐนโตฯ เต หิ นิจฺจา สุขา อตฺตาติ คหิตาปิ อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตาว สมฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา นาลํ อภินิเวสายฯ อภิชานาตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ ญาตปริญฺญาย อภิชานาติฯ ปริชานาตีติ ตเถว ตีรณปริญฺญาย ปริชานาติฯ ยํกิญฺจิ เวทนนฺติ อนฺตมโส ปญฺจวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ ยํกิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ เวทนํ อนุภวติฯ อิมินา ภควา เถรสฺส เวทนาวเสน จ วินิวฏฺเฏตฺวา อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสสิฯ

อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโตฯ วิราคานุปสฺสีติ เอตฺถ ทฺเว วิราคา ขยวิราโค จ อจฺจนฺตวิราโค จฯ ตตฺถ สงฺขารานํ ขยํ ขยโต ปสฺสนา วิปสฺสนาปิ, อจฺจนฺตวิราคํ นิพฺพานํ วิราคโต ทสฺสนมคฺคญาณมฺปิ วิราคานุปสฺสนาฯ ตทุภยสมงฺคิปุคฺคโล วิราคานุปสฺสี นามฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘วิราคานุปสฺสี’’ติ, วิราคโต อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ นิโรธานุปสฺสิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ นิโรโธปิ หิ ขยนิโรโธ อจฺจนฺตนิโรโธติ ทุวิโธเยวฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ เอตฺถ ปฏินิสฺสคฺโค วุจฺจติ โวสฺสคฺโคฯ โส จ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ ทุวิโธ โหติฯ ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคติ วิปสฺสนาฯ สา หิ ตทงฺควเสน กิเลเส จ ขนฺเธ จ โวสฺสชติฯ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ มคฺโคฯ โส หิ นิพฺพานํ อารมฺมณโต ปกฺขนฺทติฯ ทฺวีหิปิ วา การเณหิ โส โวสฺสคฺโคเยว, สมุจฺเฉทวเสน ขนฺธานํ กิเลสานญฺจ โวสฺสชนโต นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทนโตฯ

ตสฺมา กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโคฯ นิโรธาย นิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโคติ อุภยมฺเปตํ มคฺเค สเมติฯ ตทุภยสมงฺคี ปุคฺคโล อิมาย ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย สมนฺนาคตตฺตา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี นาม โหติฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ กิญฺจิ เอกมฺปิ สงฺขารคตํ ตณฺหาวเสน น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติฯ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อคฺคณฺหนฺโต ตณฺหาปริตสฺสนาย น ปริตสฺสติฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายติฯ ขีณา ชาตีติอาทินา ปนสฺส ปจฺจเวกฺขณา ทสฺสิตาฯ อิติ ภควา สํขิตฺเตน ขีณาสวสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปุจฺฉิโต สํขิตฺเตเนว กเถสิฯ อิทํ ปน สุตฺตํ เถรสฺส โอวาโทปิ อโหสิ วิปสฺสนาปิฯ โส อิมสฺมิํเยว สุตฺเต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโตติฯ

9. เมตฺตสุตฺตวณฺณนา

[62] นวเม มา, ภิกฺขเว, ปุญฺญานํ ภายิตฺถาติ ปุญฺญานิ กโรนฺตา เตสํ มา ภายิตฺถฯ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวสินฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานิกาย เมตฺตาย สมฺปยุตฺตํ ปณีตํ กตฺวา จิตฺตํ ภาเวสินฺติ ทสฺเสติฯ สํวฏฺฏมาเน สุทาหนฺติ สํวฏฺฏมาเน สุทํ อหํฯ สํวฏฺฏมาเนติ ฌายมาเน วิปชฺชมาเนฯ ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโตฯ ธมฺมราชาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชาฯ จาตุรนฺโตติ ปุรตฺถิมสมุทฺทาทีนํ จตุนฺนํ สมุทฺทานํ วเสน จาตุรนฺตาย ปถวิยา อิสฺสโรฯ วิชิตาวีติ วิชิตสงฺคาโมฯ ชนปโท ตสฺมิํ ถาวริยํ ถิรภาวํ ปตฺโตติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํฯ สูราติ อภีรุโนฯ วีรงฺครูปาติ วีรานํ องฺคํ วีรงฺคํ, วีริยสฺเสตํ นามํฯ วีรงฺครูปเมเตสนฺติ วีรงฺครูปาฯ วีริยชาติกา วีริยสภาวา วีริยมยา วิย อกิลาสุโน ทิวสมฺปิ ยุชฺฌนฺตา น กิลมนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ สาครปริยนฺตนฺติ จกฺกวาฬปพฺพตํ สีมํ กตฺวา ฐิตสมุทฺทปริยนฺตํฯ อทณฺเฑนาติ ธนทณฺเฑนปิ เฉชฺชเภชฺชานุสาสเนน สตฺถทณฺเฑนปิ วินาเยวฯ อสตฺเถนาติ เอกโตธาราทินา ปรวิเหฐนสตฺเถนปิ วินาเยวฯ ธมฺเมน อภิวิชิยาติ เอหิ โข, มหาราชาติ เอวํ ปฏิราชูหิ สมฺปฏิจฺฉิตาคมโน ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทินา ธมฺเมเนว วุตฺตปฺปการํ ปถวิํ อภิวิชินิตฺวาฯ