7. ปฐมปฏิสมฺภิทาสุตฺตวณฺณนา

[38] สตฺตเม อิทํ เม เจตโส ลีนตฺตนฺติ อุปฺปนฺเน เจตโส ลีนตฺเต ‘‘อิทํ เม เจตโส ลีนตฺต’’นฺติ ยถาสภาวโต ชานาติฯ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตํ นาม ถินมิทฺธานุคตํฯ พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ นาม ปญฺจสุ กามคุเณสุ วิกฺขิตฺตํฯ เวทนาติอาทีนิ ปปญฺจมูลวเสน คหิตานิฯ เวทนา หิ ตณฺหาย มูลํ สุขวเสน ตณฺหุปฺปตฺติโต, สญฺญา ทิฏฺฐิยา มูลํ อวิภูตารมฺมเณ ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต, วิตกฺโก มานสฺส มูลํ วิตกฺกวเสน อสฺมีติ มานุปฺปตฺติโตฯ สปฺปายาสปฺปาเยสูติ อุปการานุปกาเรสุฯ นิมิตฺตนฺติ การณํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เทวตาวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. มหายญฺญวคฺโค

1-2. สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติสุตฺตาทิวณฺณนา

[44-45] ปญฺจมสฺส ปฐเม วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ฐานานิฯ เสยฺยถาปีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต, ยถา มนุสฺสาติ อตฺโถฯ อปริมาเณสุ หิ จกฺกวาเฬสุ อปริมาณานํ มนุสฺสานํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน ทฺเวปิ เอกสทิสา นตฺถิฯ เยปิ หิ กตฺถจิ ยมกภาตโร วณฺเณน วา สณฺฐาเนน วา สทิสา โหนฺติ, เตสมฺปิ อาโลกิตวิโลกิตกถิตหสิตคมนฏฺฐานาทีหิ วิเสโส โหติเยวฯ ตสฺมา นานตฺตกายาติ วุตฺตาฯ ปฏิสนฺธิสญฺญา ปน เนสํ ติเหตุกาปิ ทฺวิเหตุกาปิ อเหตุกาปิ โหติฯ ตสฺมา นานตฺตสญฺญิโนติ วุตฺตาฯ เอกจฺเจ จ เทวาติ ฉ กามาวจรเทวาฯ เตสุ หิ เกสญฺจิ กาโย นีโล โหติ, เกสญฺจิ ปีตกาทิวณฺโณฯ สญฺญา ปน เตสํ ทฺวิเหตุกาปิ ติเหตุกาปิ โหติ, อเหตุกา นตฺถิฯ เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ จตุอปายวินิมุตฺตา อุตฺตรมาตา ยกฺขินี, ปิยงฺกรมาตา, ผุสฺสมิตฺตา, ธมฺมคุตฺตาติ เอวมาทิกา อญฺเญ จ เวมานิกา เปตาฯ เอเตสญฺหิ ปีตโอทาตกาฬมงฺคุรจฺฉวิสามวณฺณาทิวเสน เจว กิส ถูลรสฺสทีฆวเสน จ กาโย นานา โหติ, มนุสฺสานํ วิย ทฺวิเหตุกติเหตุกอเหตุกวเสน สญฺญาปิฯ เต ปน เทวา วิย น มเหสกฺขา, กปณมนุสฺสา วิย อปฺเปสกฺขา ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนา ทุกฺขปีฬิตา วิหรนฺติฯ เอกจฺเจ กาฬปกฺเข ทุกฺขิตา ชุณฺหปกฺเข สุขิตา โหนฺติฯ ตสฺมา สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกาติ วุตฺตาฯ เย ปเนตฺถ ติเหตุกา, เตสํ ธมฺมาภิสมโยปิ โหติ ปิยงฺกรมาตาทีนํ วิยฯ

พฺรหฺมกายิกาติ พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมาโนฯ ปฐมาภินิพฺพตฺตาติ เต สพฺเพปิ ปฐมชฺฌาเนน อภินิพฺพตฺตาฯ พฺรหฺมปาริสชฺชา ปน ปริตฺเตน อภินิพฺพตฺตา, เตสํ กปฺปสฺส ตติโย ภาโค อายุปฺปมาณํฯ พฺรหฺมปุโรหิตา มชฺฌิเมน, เตสํ อุปฑฺฒกปฺโป อายุปฺปมาณํ, กาโย จ เตสํ วิปฺผาริกตโร โหติฯ มหาพฺรหฺมาโน ปณีเตน, เตสํ กปฺโป อายุปฺปมาณํ, กาโย จ ปน เตสํ อติวิปฺผาริโกว โหติฯ อิติ เต กายสฺส นานตฺตา ปฐมชฺฌานวเสน สญฺญาย เอกตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนติ เวทิตพฺพาฯ

ยถา จ เต, เอวํ จตูสุ อปาเยสุ สตฺตาฯ นิรเยสุ หิ เกสญฺจิ คาวุตํ, เกสญฺจิ อฑฺฒโยชนํ, เกสญฺจิ โยชนํ อตฺตภาโว โหติ, เทวทตฺตสฺส ปน โยชนสติโก ชาโตฯ ติรจฺฉาเนสุปิ เกจิ ขุทฺทกา, เกจิ มหนฺตาฯ เปตฺติวิสเยสุปิ เกจิ สฏฺฐิหตฺถา, เกจิ อสีติหตฺถา โหนฺติ, เกจิ สุวณฺณา, เกจิ ทุพฺพณฺณาฯ ตถา กาลกญฺจิกา อสุราฯ อปิเจตฺถ ทีฆปิฏฺฐิกเปตา นาม สฏฺฐิโยชนิกาปิ โหนฺติฯ สญฺญา ปน สพฺเพสมฺปิ อกุสลวิปากาเหตุกาว โหติฯ อิติ อาปายิกาปิ นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโนตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ

อาภสฺสราติ ทณฺฑอุกฺกาย อจฺจิ วิย เอเตสํ สรีรโต อาภา ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺตี วิย สรติ วิสฺสรตีติ อาภสฺสราฯ เตสุ ปญฺจกนเย ทุติยตติยชฺฌานทฺวยํ ปริตฺตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา ปริตฺตาภา นาม โหนฺติ, เตสํ ทฺเว กปฺปา อายุปฺปมาณํฯ มชฺฌิมํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อปฺปมาณาภา นาม โหนฺติ, เตสํ จตฺตาโร กปฺปา อายุปฺปมาณํฯ ปณีตํ ภาเวตฺวา อุปปนฺนา อาภสฺสรา นาม โหนฺติ, เตสํ อฏฺฐ กปฺปา อายุปฺปมาณํฯ อิธ ปน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน สพฺเพว เต คหิตาฯ สพฺเพสญฺหิ เตสํ กาโย เอกวิปฺผาโรว โหติ, สญฺญา ปน อวิตกฺกวิจารมตฺตา วา อวิตกฺกอวิจารา วาติ นานาฯ

สุภกิณฺหาติ สุเภน โวกิณฺณา วิกิณฺณา, สุเภน สรีรปฺปภาวณฺเณน เอกคฺฆนาติ อตฺโถฯ เอเตสญฺหิ น อาภสฺสรานํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปภา คจฺฉติฯ ปญฺจกนเย ปน ปริตฺตมชฺฌิมปณีตสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส วเสน โสฬสพาตฺติํสจตุสฺสฏฺฐิกปฺปายุกา ปริตฺตอปฺปมาณสุภกิณฺหา นาม หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติฯ

อิติ สพฺเพปิ เต เอกตฺตกายา เจว จตุตฺถชฺฌานสญฺญาย เอกตฺตสญฺญิโน จาติ เวทิตพฺพาฯ เวหปฺผลาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติเมว ภชนฺติฯ อสญฺญสตฺตา วิญฺญาณาภาวา เอตฺถ สงฺคหํ น คจฺฉนฺติ, สตฺตาวาเสสุ คจฺฉนฺติฯ

สุทฺธาวาสา วิวฏฺฏปกฺเข ฐิตา น สพฺพกาลิกา, กปฺปสตสหสฺสมฺปิ อสงฺเขยฺยมฺปิ พุทฺธสุญฺเญ โลเก น อุปฺปชฺชนฺติฯ โสฬสกปฺปสหสฺสอพฺภนฺตเร พุทฺเธสุ อุปฺปนฺเนสุเยว อุปฺปชฺชนฺติฯ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติสฺส ภควโต ขนฺธาวารฏฺฐานสทิสา โหนฺติฯ ตสฺมา เนว วิญฺญาณฏฺฐิติํ น สตฺตาวาสํ ภชนฺติฯ มหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘น โข ปน โส, สาริปุตฺต, อาวาโส สุลภรูโป, โย มยา อนาวุตฺถปุพฺโพ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา อญฺญตฺร สุทฺธาวาเสหิ เทเวหี’’ติ (ม. นิ. 1.160) อิมินา สุตฺเตน สุทฺธาวาสาปิ จตุตฺถวิญฺญาณฏฺฐิติํ จตุตฺถสตฺตาวาสญฺจ ภชนฺตีติ วทติ, ตํ อปฺปติพาหิยตฺตา สุตฺตสฺส อนุญฺญาตํฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ยเถว สญฺญาย, เอวํ วิญฺญาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนว วิญฺญาณํ นาวิญฺญาณํฯ ตสฺมา วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ น วุตฺตํฯ ทุติเย สมาธิปริกฺขาราติ มคฺคสมาธิสฺส สมฺภาราฯ

3. ปฐมอคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[46] ตติเย สพฺเพปิ ราคาทโย อนุฑหนฏฺเฐน อคฺคีฯ อาหุเนยฺยคฺคีติอาทีสุ ปเนตฺถ อาหุนํ วุจฺจติ สกฺกาโร, อาหุนํ อรหนฺตีติ อาหุเนยฺยาฯ มาตาปิตโร หิ ปุตฺตานํ พหุปการตฺตา อาหุนํ อรหนฺติ, เตสุ วิปฺปฏิปชฺชมานา ปุตฺตา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ ตสฺมา กิญฺจาปิ มาตาปิตโร น อนุฑหนฺติ, อนุฑหนสฺส ปน ปจฺจยา โหนฺติฯ อิติ อนุฑหนฏฺเฐเนว อาหุเนยฺยคฺคีติ วุจฺจนฺติฯ คหปตีติ ปน เคหสามิโก วุจฺจติ, โส มาตุคามสฺส สยนวตฺถาลงฺการาทิอนุปฺปทาเนน พหุปกาโรฯ ตํ อติจรนฺโต มาตุคาโม นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตติฯ ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุฑหนฏฺเฐน คหปตคฺคีติ วุตฺโตฯ ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ เอตฺถ ปน ทกฺขิณาติ จตฺตาโร ปจฺจยา, ภิกฺขุสงฺโฆ ทกฺขิเณยฺโยฯ โส หิ คิหีนํ ตีสุ สรเณสุ ปญฺจสุ สีเลสุ ทสสุ สีเลสุ มาตาปิตุปฏฺฐาเน ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณุปฏฺฐาเนติ เอวมาทีสุ กลฺยาณธมฺเมสุ นิโยชเนน พหุปกาโรฯ ตสฺมิํ มิจฺฉาปฏิปนฺนา คิหี ภิกฺขุสงฺฆํ อกฺโกสิตฺวา ปริภาสิตฺวา นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตนฺติฯ ตสฺมา โสปิ ปุริมนเยเนว อนุฑหนฏฺเฐน ทกฺขิเณยฺยคฺคีติ วุตฺโตฯ กฏฺฐโต นิพฺพตฺโต ปากติโกว อคฺคิ กฏฺฐคฺคิ นามฯ

4. ทุติยอคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[47] จตุตฺเถ อุคฺคตสรีรสฺสาติ โส กิร พฺราหฺมณมหาสาโล อตฺตภาเวนปิ โภเคหิปิ อุคฺคโต สารปฺปตฺโต อโหสิ, ตสฺมา อุคฺคตสรีโรตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ อุปกฺขโฏติ ปจฺจุปฏฺฐิโตฯ ถูณูปนีตานีติ ยูปสงฺขาตํ ถูณํ อุปนีตานิฯ ยญฺญตฺถายาติ วธิตฺวา ยชนตฺถายฯ อุปสงฺกมีติ โส กิร สพฺพํ ตํ ยญฺญสมฺภารํ สชฺเชตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ กิร โคตโม มหาปญฺโญ, กิํ นุ โข เม ยญฺญสฺส วณฺณํ กเถสฺสติ อุทาหุ อวณฺณํ, ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ อิมินา การเณน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ อคฺคิสฺส อาทานนฺติ ยญฺญยชนตฺถาย นวสฺส มงฺคลคฺคิโน อาทิยนํฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพน สุเตน สพฺพํ สุตํ สเมติ สํสนฺทติ, เอกสทิสํ โหตีติ ทสฺเสติฯ สตฺถานีติ วิหิํสนฏฺเฐน สตฺถานิ วิยาติ สตฺถานิฯ สยํ ปฐมํ สมารมฺภตีติ อตฺตนาว ปฐมตรํ อารภติฯ หนฺตุนฺติ หนิตุํฯ

ปหาตพฺพาติ ปริหริตพฺพาฯ อโตหยนฺติ อโต หิ มาตาปิติโต อยํฯ อาหุโตติ อาคโตฯ สมฺภูโตติ อุปฺปนฺโนฯ อยํ วุจฺจติ, พฺราหฺมณ, คหปตคฺคีติ อยํ ปุตฺตทาราทิคโณ ยสฺมา, คหปติ, วิย เคหสามิโก วิย หุตฺวา อคฺคติ วิจรติ, ตสฺมา คหปตคฺคีติ วุจฺจติฯ อตฺตานนฺติ จิตฺตํฯ ทเมนฺตีติ อินฺทฺริยทมเนน ทเมนฺติฯ สเมนฺตีติ ราคาทิสมเนน สเมนฺติฯ เตสญฺเญว ปรินิพฺพาปเนน ปรินิพฺพาเปนฺติฯ นิกฺขิปิตพฺโพติ ยถา น วินสฺสติ, เอวํ ฐเปตพฺโพฯ อุปวายตนฺติ อุปวายตุฯ เอวญฺจ ปน วตฺวา พฺราหฺมโณ สพฺเพสมฺปิ เตสํ ปาณานํ ชีวิตํ ทตฺวา ยญฺญสาลํ วิทฺธํเสตฺวา สตฺถุ สาสเน โอปานภูโต อโหสีติฯ