เมนู

5. ธมฺมิกวคฺโค

1. นาคสุตฺตวณฺณนา

[43] ปญฺจมสฺส ปฐเม อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธินฺติ อิทํ ‘‘อายามานนฺทา’’ติ เถรํ อามนฺเตตฺวา คตตฺตา วุตฺตํ, สตฺถา ปน อนูเนหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต ตตฺถ อคมาสีติ เวทิตพฺโพฯ เตนุปสงฺกมีติ เตเหว ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ ปริวุโต อุปสงฺกมิฯ ปริสิญฺจิตฺวาติ โวหารวจนเมตํ, นฺหายิตฺวาติ อตฺโถฯ ปุพฺพาปยมาโนติ รตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา อุตฺตราสงฺคจีวรํ ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปุรตฺถิมโลกธาตุํ อภิมุโข โวทกภาเวน คตฺตานิ ปุพฺพสทิสานิ กุรุมาโน อฏฺฐาสีติ อตฺโถฯ ภิกฺขุสงฺโฆปิ เตน เตน ฐาเนน โอตริตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺถารํเยว ปริวาเรตฺวา อฏฺฐาสิฯ อิติ ตสฺมิํ สมเย อากาสโต ปตมานํ รตฺตสุวณฺณกุณฺฑลํ วิย สูริโย ปจฺฉิมโลกธาตุํ ปฏิปชฺชิ, ปริสุทฺธรชตมณฺฑโล วิย ปาจีนโลกธาตุโต จนฺโท อพฺภุคฺคญฺฉิ, มชฺฌฏฺฐาเนปิ ปญฺจภิกฺขุสตปริวาโร สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชตฺวา ปุพฺพโกฏฺฐกนทีตีเร โลกํ อลงฺกุรุมาโน อฏฺฐาสิฯ

เตน โข ปน สมเยน…เป.… เสโต นาม นาโคติ เสตวณฺณตาย เอวํ ลทฺธนาโม หตฺถินาโคฯ มหาตูริยตาฬิตวาทิเตนาติ มหนฺเตน ตูริยตาฬิตวาทิเตนฯ ตตฺถ ปฐมํ สงฺฆฏฺฏนํ ตาฬิตํ นาม โหติ, ตโต ปรํ วาทิตํฯ ชโนติ หตฺถิทสฺสนตฺถํ สนฺนิปติตมหาชโนฯ ทิสฺวา เอวมาหาติ องฺคปจฺจงฺคานิ ฆํสิตฺวา นฺหาเปตฺวา อุตฺตาเรตฺวา พหิตีเร ฐเปตฺวา คตฺตานิ โวทกานิ กตฺวา หตฺถาลงฺกาเรน อลงฺกตํ ตํ มหานาคํ ทิสฺวา อิทํ ‘‘อภิรูโป วต, โภ’’ติ ปสํสาวจนมาหฯ กายุปปนฺโนติ สรีรสมฺปตฺติยา อุปปนฺโน, ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺโคติ อตฺโถฯ อายสฺมา อุทายีติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโรฯ เอตทโวจาติ ตํ มหาชนํ หตฺถิสฺส วณฺณํ ภณนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ชโน อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺตหตฺถิโน วณฺณํ กเถติ, น พุทฺธหตฺถิสฺสฯ

อหํ ทานิ อิมินา หตฺถินาเคน อุปมํ กตฺวา พุทฺธนาคสฺส วณฺณํ กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘หตฺถิเมว นุ โข, ภนฺเต’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ ตตฺถ มหนฺตนฺติ อาโรหสมฺปนฺนํฯ พฺรหนฺตนฺติ ปริณาหสมฺปนฺนํฯ เอวมาหาติ เอวํ วทติฯ อถ ภควา ยสฺมา อยํ นาคสทฺโท หตฺถิมฺหิเจว อสฺสโคณอุรครุกฺขมนุสฺเสสุ จาปิ ปวตฺตติ, ตสฺมา หตฺถิมฺปิ โขติอาทิมาหฯ

อาคุนฺติ ปาปกํ ลามกํ อกุสลธมฺมํฯ ตมหํ นาโคติ พฺรูมีติ ตํ อหํ อิเมหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ทฺวาทสนฺนญฺจ อกุสลจิตฺตานํ อกรณโต นาโคติ วทามิฯ อยญฺหิ น อาคุํ กโรตีติ อิมินา อตฺเถน นาโคฯ อิมาหิ คาถาหิ อนุโมทามีติ อิมาหิ จตุสฏฺฐิปทาหิ โสฬสหิ คาถาหิ อนุโมทามิ อภินนฺทามิฯ

มนุสฺสภูตนฺติ เทวาทิภาวํ อนุปคนฺตฺวา มนุสฺสเมว ภูตํฯ อตฺตทนฺตนฺติ อตฺตนาเยว ทนฺตํ, น อญฺเญหิ ทมถํ อุปนีตํฯ ภควา หิ อตฺตนา อุปฺปาทิเตเนว มคฺคทมเถน จกฺขุโตปิ ทนฺโต, โสตโตปิ, ฆานโตปิ, ชิวฺหาโตปิ, กายโตปิ, มนโตปีติ อิเมสุ ฉสุ ฐาเนสุ ทนฺโต สนฺโต นิพฺพุโต ปรินิพฺพุโตฯ เตนาห – ‘‘อตฺตทนฺต’’นฺติฯ สมาหิตนฺติ ทุวิเธนาปิ สมาธินา สมาหิตํฯ อิริยมานนฺติ วิหรมานํฯ พฺรหฺมปเถติ เสฏฺฐปเถ, อมตปเถ, นิพฺพานปเถฯ จิตฺตสฺสูปสเม รตนฺติ ปฐมชฺฌาเนน ปญฺจ นีวรณานิ วูปสเมตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจาเร, ตติยชฺฌาเนน ปีติํ, จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ วูปสเมตฺวา ตสฺมิํ จิตฺตสฺสูปสเม รตํ อภิรตํฯ

นมสฺสนฺตีติ กาเยน นมสฺสนฺติ, วาจาย นมสฺสนฺติ, มนสา นมสฺสนฺติ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา นมสฺสนฺติ, สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติฯ สพฺพธมฺมานปารคุนฺติ สพฺเพสํ ขนฺธายตนธาตุธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู, ปริญฺญาปารคู, ปหานปารคู, ภาวนาปารคู, สจฺฉิกิริยาปารคู, สมาปตฺติปารคูติ ฉพฺพิเธน ปารคมเนน ปารคตํ ปารปฺปตฺตํ มตฺถกปฺปตฺตํฯ เทวาปิ ตํ นมสฺสนฺตีติ ทุกฺขปฺปตฺตา สุพฺรหฺมเทวปุตฺตาทโย สุขปฺปตฺตา จ สพฺเพว ทสสหสฺสจกฺกวาฬวาสิโน เทวาปิ ตุมฺเห นมสฺสนฺติฯ อิติ เม อรหโต สุตนฺติ อิติ มยา จตูหิ การเณหิ อรหาติ ลทฺธโวหารานํ ตุมฺหากํเยว สนฺติเก สุตนฺติ ทีเปติฯ

สพฺพสํโยชนาตีตนฺติ สพฺพานิ ทสวิธสํโยชนานิ อติกฺกนฺตํฯ วนา นิพฺพนมาคตนฺติ กิเลสวนโต นิพฺพนํ กิเลสวนรหิตํ นิพฺพานํ อาคตํ สมฺปตฺตํฯ กาเมหิ เนกฺขมฺมรตนฺติ ทุวิเธหิ กาเมหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปพฺพชฺชา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จตฺตาโร จ อริยมคฺคา กาเมหิ เนกฺขมฺมํ นาม, ตตฺถ รตํ อภิรตํฯ มุตฺตํ เสลาว กญฺจนนฺติ เสลธาตุโต มุตฺตํ กญฺจนสทิสํฯ

สพฺเพ อจฺจรุจีติ สพฺพสตฺเต อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิฯ อฏฺฐมกญฺหิ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย โสตาปนฺโน อจฺจรุจิ นาม, โสตาปนฺนํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย สกทาคามี…เป.… ขีณาสวํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตรุจิตาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ อจฺจรุจิ นามฯ หิมวาวญฺเญ สิลุจฺจเยติ ยถา หิมวา ปพฺพตราชา อญฺเญ ปพฺพเต อติโรจติ, เอวํ อติโรจตีติ อตฺโถฯ สจฺจนาโมติ ตจฺฉนาโม ภูตนาโม อาคุํ อกรเณเนว นาโคติ เอวํ อวิตถนาโมฯ

โสรจฺจนฺติ สุจิสีลํฯ อวิหิํสาติ กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จฯ ปาทา นาคสฺส เต ทุเวติ เต พุทฺธนาคสฺส ทุเว ปุริมปาทาฯ

ตโปติ ธุตสมาทานํฯ พฺรหฺมจริยนฺติ อริยมคฺคสีลํฯ จรณา นาคสฺส ตฺยาปเรติ เต พุทฺธนาคสฺส อปเร ทฺเว ปจฺฉิมปาทาฯ สทฺธาหตฺโถติ สทฺธามยาย โสณฺฑาย สมนฺนาคโตฯ อุเปกฺขาเสตทนฺตวาติ ฉฬงฺคุเปกฺขามเยหิ เสตทนฺเตหิ สมนฺนาคโตฯ

สติ คีวาติ ยถา นาคสฺส องฺคปจฺจงฺคสฺมิํ สิราชาลานํ คีวา ปติฏฺฐา, เอวํ พุทฺธนาคสฺส โสรจฺจาทีนํ ธมฺมานํ สติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สติ คีวา’’ติฯ สิโร ปญฺญาติ ยถา หตฺถินาคสฺส สิโร อุตฺตมงฺโค, เอวํ พุทฺธนาคสฺส สพฺพญฺญุตญาณํฯ เตน หิ โส สพฺพธมฺเม ชานาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สิโร ปญฺญา’’ติฯ วีมํสา ธมฺมจินฺตนาติ ยถา หตฺถินาคสฺส อคฺคโสณฺโฑ วีมํสา นาม โหติฯ โส ตาย ถทฺธมุทุกํ ขาทิตพฺพาขาทิตพฺพญฺจ วีมํสติ, ตโต ปหาตพฺพํ ปชหติ, อาทาตพฺพํ อาทิยติ, เอวเมว พุทฺธนาคสฺส ธมฺมโกฏฺฐาสปริจฺเฉทกญาณสงฺขาตา ธมฺมจินฺตนา วีมํสาฯ เตน หิ ญาเณน โส ภพฺพาภพฺเพ ชานาติฯ

เตน วุตฺตํ – ‘‘วีมํสา ธมฺมจินฺตนา’’ติ ธมฺมกุจฺฉิสมาตโปติ ธมฺโม วุจฺจติ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ, กุจฺฉิเยว สมาตโป กุจฺฉิสมาตโปฯ สมาตโป นาม สมาตปนฏฺฐานํฯ ธมฺโม กุจฺฉิสมาตโป อสฺสาติ ธมฺมกุจฺฉิสมาตโปฯ จตุตฺถชฺฌานสมาธิสฺมิํ ฐิตสฺส หิ เต เต อิทฺธิวิธาทิธมฺมา อิชฺฌนฺติ, ตสฺมา โส กุจฺฉิสมาตโปติ วุตฺโตฯ วิเวโกติ กายจิตฺตอุปธิวิเวโกฯ ยถา นาคสฺส วาลธิ มกฺขิกา วาเรติ, เอวํ ตถาคตสฺส วิเวโก คหฏฺฐปพฺพชิเต วาเรติฯ ตสฺมา โส วาลธีติ วุตฺโตฯ

ฌายีติ ทุวิเธน ฌาเนน ฌายีฯ อสฺสาสรโตติ นาคสฺส หิ อสฺสาสปสฺสาสา วิย พุทฺธนาคสฺส ผลสมาปตฺติ, ตตฺถ รโต, อสฺสาสปสฺสาเสหิ วิย ตาย วินา น วตฺตตีติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถ สํวุโตติ สพฺพทฺวาเรสุ สํวุโตฯ อนวชฺชานีติ สมฺมาอาชีเวน อุปฺปนฺนโภชนานิฯ สาวชฺชานีติ ปญฺจวิธมิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนโภชนานิฯ

อณุํถูลนฺติ ขุทฺทกญฺจ มหนฺตญฺจฯ สพฺพํ เฉตฺวาน พนฺธนนฺติ สพฺพํ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ฉินฺทิตฺวานฯ นุปลิปฺปติ โลเกนาติ โลเกน สทฺธิํ ตณฺหามานทิฏฺฐิเลเปหิ น ลิปฺปติฯ มหาคินีติ มหาอคฺคิฯ วิญฺญูหิ เทสิตาติ อิธ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต กาฬุทายิตฺเถโรว วิญฺญู ปณฺฑิโต, เตน เทสิตาติ อตฺโถฯ วิญฺญสฺสนฺติ มหานาคา, นาคํ นาเคน เทสิตนฺติ อุทายิตฺเถรนาเคน เทสิตํ พุทฺธนาคํ อิตเร ขีณาสวา นาคา วิชานิสฺสนฺติฯ

สรีรํ วิชหํ นาโค, ปรินิพฺพิสฺสตีติ โพธิปลฺลงฺเก กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต, ยมกสาลนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิสฺสติฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺโต อุทายิตฺเถโร โสฬสหิ คาถาหิ จตุสฏฺฐิยา ปเทหิ ทสพลสฺส วณฺณํ กเถนฺโต เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ ฯ ภควา อนุโมทิฯ เทสนาวสาเน จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสูติฯ

2. มิคสาลาสุตฺตวณฺณนา

[44] ทุติเย กถํ กถํ นามาติ เกน เกน การเณนฯ อญฺเญยฺโยติ อาชานิตพฺโพฯ ยตฺร หิ นามาติ ยสฺมิํ นาม ธมฺเมฯ สมสมคติกาติ สมภาเวเนว สมคติกาฯ ภวิสฺสนฺตีติ ชาตาฯ สกทาคามิปตฺโต ตุสิตํ กายํ อุปปนฺโนติ สกทาคามิปุคฺคโล หุตฺวา ตุสิตภวเนเยว นิพฺพตฺโตฯ กถํ กถํ นามาติ เกน เกน นุ โข การเณน, กิํ นุ โข ชานิตฺวา เทสิโต, อุทาหุ อชานิตฺวาติฯ เถโร การณํ อชานนฺโต เอวํ โข ปเนตํ ภคินิ ภควตา พฺยากตนฺติ อาหฯ

อมฺมกา อมฺมกปญฺญาติ อิตฺถี หุตฺวา อิตฺถิสญฺญาย เอว สมนฺนาคตาฯ เก จ ปุริสปุคฺคลปโรปริยญาเณติ เอตฺถ ปุริสปุคฺคลปโรปริยญาณํ วุจฺจติ ปุริสปุคฺคลานํ ติกฺขมุทุวเสน อินฺทฺริยปโรปริยญาณํฯ ตสฺมา กา จ พาลา มิคสาลา, เก จ ปุริสปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยญาเณ อปฺปฏิหตวิสยา สมฺมาสมฺพุทฺธา, อุภยเมตํ ทูเร สุวิทูเรติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ

อิทานิ มิคสาลาย อตฺตโน ทูรภาวํ ทสฺเสนฺโต ฉยิเม, อานนฺทาติอาทิมาหฯ โสรโต โหตีติ ปาปโต สุฏฺฐุ โอรโต วิรโต โหติฯ สุรโตติปิ ปาโฐฯ อภินนฺทนฺติ สพฺรหฺมจารี เอกตฺตวาเสนาติ เตน สทฺธิํ เอกโตวาเสน สพฺรหฺมจารี อภินนฺทนฺติ ตุสฺสนฺติฯ เอกนฺตวาเสนาติปิ ปาโฐ, สตตวาเสนาติ อตฺโถฯ สวเนนปิ อกตํ โหตีติ โสตพฺพยุตฺตกํ อสุตํ โหติฯ พาหุสจฺเจนปิ อกตํ โหตีติ เอตฺถ พาหุสจฺจํ วุจฺจติ วีริยํ, วีริเยน กตฺตพฺพยุตฺตกํ อกตํ โหตีติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิยาปิ อปฺปฏิวิทฺธํ โหตีติ ทิฏฺฐิยา ปฏิวิชฺฌิตพฺพํ อปฺปฏิวิทฺธํ โหติฯ สามายิกมฺปิ วิมุตฺติํ น ลภตีติ กาลานุกาลํ ธมฺมสฺสวนํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ น ลภติฯ หานคามีเยว โหตีติ ปริหานิเมว คจฺฉติฯ

ปมาณิกาติ ปุคฺคเลสุ ปมาณคฺคาหกาฯ ปมินนฺตีติ ปเมตุํ ตุเลตุํ อารภนฺติฯ เอโก หีโนติ เอโก คุเณหิ หีโนฯ เอโก ปณีโตติ เอโก คุเณหิ ปณีโตฯ ตํ หีติ ตํ ปมาณกรณํฯ

อภิกฺกนฺตตโรติ สุนฺทรตโรฯ ปณีตตโรติ อุตฺตมตโรฯ