เมนู

โย หิ โกจิ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา เทโว วา สกฺโก วา มาโร วา พฺรหฺมา วา ธมฺมํ เทเสตุ ปกาเสตุ, สพฺโพ โส สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโตว นาม โหติ, เสสชโน ปน เลขหารกปกฺเข ฐิโตว นาม โหติฯ กถํ? ยถา หิ รญฺญา ทินฺนํ ปณฺณํ วาเจตฺวา ยํ ยํ กมฺมํ กโรนฺติ, ตํ ตํ กมฺมํ เยน เกนจิ กตมฺปิ การิตมฺปิ รญฺญา การิตนฺเตว วุจฺจติฯ มหาราชา วิย หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ราชปณฺณํ วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ ปณฺณทานํ วิย เตปิฏเก นยมุขทานํ ปณฺณํ วาเจตฺวา ตํตํกมฺมานํ กรณํ วิย จตุนฺนํ ปริสานํ อตฺตโน พเลน พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปเรสํ เทสนา ปกาสนาฯ ตตฺถ ยถา ปณฺณํ วาเจตฺวา เยน เกนจิ กตมฺปิ การิตมฺปิ ตํ กมฺมํ รญฺญา การิตเมว โหติ, เอวเมว เยน เกนจิ เทสิโตปิ ปกาสิโตปิ ธมฺโม สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโตว นาม โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เอกปุคฺคลวคฺควณฺณนาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 1. ปฐมเอตทคฺควคฺโค

เอตทคฺคปทวณฺณนา

[188] เอตทคฺเคสุ ปฐมวคฺคสฺส ปฐเม เอตทคฺคนฺติ เอตํ อคฺคํฯ เอตฺถ จ อยํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อชฺชตคฺเค, สมฺม โทวาริก, อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺฐานํ นิคณฺฐีน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.70) หิ อาทิมฺหิ ทิสฺสติฯ ‘‘เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย (กถา. 441), อุจฺฉคฺคํ เวฬคฺค’’นฺติอาทีสุ โกฏิยํฯ ‘‘อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺตกคฺคํ วา (สํ. นิ. 5.374), อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุ’’นฺติอาทีสุ (จูฬว. 318) โกฏฺฐาเสฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา…เป.… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) เสฏฺเฐฯ สฺวายมิธ โกฏิยมฺปิ วฏฺฏติ เสฏฺเฐปิฯ เต หิ เถรา อตฺตโน อตฺตโน ฐาเน โกฏิภูตาติปิ อคฺคา, เสฏฺฐภูตาติปิฯ ตสฺมา เอตทคฺคนฺติ เอสา โกฏิ เอโส เสฏฺโฐติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเสว นโย สพฺพสุตฺเตสุฯ

อยญฺจ เอตทคฺคสนฺนิกฺเขโป นาม จตูหิ การเณหิ ลพฺภติ อฏฺฐุปฺปตฺติโต อาคมนโต จิณฺณวสิโต คุณาติเรกโตติฯ ตตฺถ โกจิ เถโร เอเกน การเณน เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภติ, โกจิ ทฺวีหิ, โกจิ ตีหิ, โกจิ สพฺเพเหว จตูหิปิ อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร วิยฯ โส หิ อฏฺฐุปฺปตฺติโตปิ มหาปญฺญตาย เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิ อาคมนาทีหิปิฯ กถํ? เอกสฺมิํ หิ สมเย สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร วิหรนฺโต กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทฺทนํ ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ‘‘กหํ นุ โข ปุริมพุทฺธา ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉนฺตี’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘ตาวติํสภวเน’’ติ ญตฺวา ทฺเว ปทนฺตรานิ ทสฺเสตฺวา ตติเยน ปเทน ตาวติํสภวเน ปจฺจุฏฺฐาสิฯ สกฺโก เทวราชา ภควนฺตํ ทิสฺวา ปณฺฑุกมฺพลสิลาโต อุฏฺฐาย สทฺธิํ เทวคเณน ปจฺจุคฺคมนํ อคมาสิฯ เทวา จินฺตยิํสุ – ‘‘สกฺโก เทวราชา เทวคณปริวุโต สฏฺฐิโยชนายามาย ปณฺฑุกมฺพลสิลาย นิสีทิตฺวา สมฺปตฺติํ อนุภวติ, พุทฺธานํ นาม นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย น สกฺกา อญฺเญน เอตฺถ หตฺถมฺปิ ฐเปตุ’’นฺติฯ สตฺถาปิ ตตฺถ นิสินฺโน เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา มหาปํสุกูลิโก วิย มุณฺฑปีฐกํ สพฺพเมว ปณฺฑุกมฺพลสิลํ อวตฺถริตฺวา นิสีทิฯ เอวํ นิสีทนฺโต ปน อตฺตโน วา สรีรํ มหนฺตํ กตฺวา มาเปสิ, ปณฺฑุกมฺพลสิลํ วา ขุทฺทกํ อกาสีติ น สลฺลกฺเขตพฺพํฯ อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโยฯ เอวํ นิสินฺโน ปน มาตรํ กายสกฺขิํ กตฺวา ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานํ ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ อภิธมฺมปิฏกํ เทเสสิฯ

ปาฏิหาริยฏฺฐาเนปิ สพฺพาปิ ทฺวาทสโยชนิกา ปริสา อนุรุทฺธตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, ทสพโล คโต’’ติ ปุจฺฉิฯ ตาวติํสภวเน ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อภิธมฺมกถํ เทเสตุํ คโตติฯ ภนฺเต, น มยํ สตฺถารํ อทิสฺวา คมิสฺสามฯ กทา สตฺถา อาคมิสฺสตีติ สตฺถุ อาคมนกาลํ ชานาถาติ? มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส ภารํ กโรถ, โส พุทฺธานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สาสนํ อาหริสฺสตีติฯ กิํ ปน เถรสฺส ตตฺถ คนฺตุํ พลํ นตฺถีติ? อตฺถิ, วิเสสวนฺตานํ ปน วิเสสํ ปสฺสนฺตูติ เอวมาหฯ

มหาชโน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา สตฺถุ สาสนํ คเหตฺวา อาคมนตฺถาย ยาจิฯ เถโร ปสฺสนฺเตเยว มหาชเน ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อนฺโตสิเนรุนา คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ภนฺเต, มหาชโน ตุมฺหากํ ทสฺสนกาโม, อาคมนทิวสํ โว ชานิตุํ อิจฺฉตี’’ติฯ เตน หิ ‘‘อิโต เตมาสจฺจเยน สงฺกสฺสนครทฺวาเร ปสฺสถา’’ติสฺส วเทหีติฯ เถโร ภควโต สาสนํ อาหริตฺวา มหาชนสฺส กเถสิฯ มหาชโน ตตฺเถว เตมาสํ ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา วสิฯ จูฬอนาถปิณฺฑิโก ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย เตมาสํ ยาคุภตฺตํ อาทาสิฯ

สตฺถาปิ สตฺตปฺปกรณานิ เทเสตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคมนตฺถาย อากปฺปํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก เทวราชา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา ตถาคตสฺส โอตรณตฺถาย โสปานํ มาเปตุํ อาณาเปสิฯ โส เอกโต โสวณฺณมยํ เอกโต รชตมยํ โสปานํ มาเปตฺวา มชฺเฌ มณิมยํ มาเปสิฯ สตฺถา มณิมเย โสปาเน ฐตฺวา ‘‘มหาชโน มํ ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ อตฺตโน อานุภาเวเนว ‘‘มหาชโน อวีจิมหานิรยํ ปสฺสตู’’ติปิ อธิฏฺฐาสิฯ นิรยทสฺสเนน จสฺส อุปฺปนฺนสํเวคตํ ญตฺวา เทวโลกํ ทสฺเสสิฯ อถสฺส โอตรนฺตสฺส มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สกฺโก เทวราชา ปตฺตํ คณฺหิ, สุยาโม เทวราชา ทิพฺพํ วาฬพีชนิํ พีชิ, ปญฺจสิโข คนฺธพฺพเทวปุตฺโต เพลุวปณฺฑุวีณํ สมปญฺญาสาย มุจฺฉนาหิ มุจฺฉิตฺวา วาเทนฺโต ปุรโต โอตริฯ พุทฺธานํ ปถวิยํ ปติฏฺฐิตกาเล ‘‘อหํ ปฐมํ วนฺทิสฺสามิ, อหํ ปฐมํ วนฺทิสฺสามี’’ติ มหาชโน อฏฺฐาสิฯ สห มหาปถวีอกฺกมเนน ปน ภควโต เนว มหาชโน น อสีติมหาสาวกา ปฐมกวนฺทนํ สมฺปาปุณิํสุ, ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโรเยว ปน สมฺปาปุณิฯ

อถ สตฺถา ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย อนฺตเร ‘‘เถรสฺส ปญฺญานุภาวํ ชานนฺตู’’ติ ปุถุชฺชนปญฺจกํ ปญฺหํ อารภิฯ ปฐมํ โลกิยมหาชโน สลฺลกฺเขสฺสตีติ ปุถุชฺชนปญฺหํ ปุจฺฉิฯ เย เย สลฺลกฺขิํสุ, เต เต กถยิํสุฯ ทุติยํ ปุถุชฺชนวิสยํ อติกฺกมิตฺวา โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ปุถุชฺชนา ตุณฺหี อเหสุํ, โสตาปนฺนาว กถยิํสุฯ

ตโต โสตาปนฺนานํ วิสยํ อติกฺกมิตฺวา สกทาคามิมคฺเค ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ โสตาปนฺนา ตุณฺหี อเหสุํ, สกทาคามิโนว กถยิํสุฯ เตสมฺปิ วิสยํ อติกฺกมิตฺวา อนาคามิมคฺเค ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ สกทาคามิโน ตุณฺหี อเหสุํ, อนาคามิโนว กถยิํสุฯ เตสมฺปิ วิสยํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตมคฺเค ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อนาคามิโน ตุณฺหี อเหสุํ, อรหนฺตาว กถยิํสุฯ ตโต เหฏฺฐิมโกฏิโต ปฏฺฐาย อภิญฺญาเต อภิญฺญาเต สาวเก ปุจฺฉิ, เต อตฺตโน อตฺตโน ปฏิสมฺภิทาวิสเย ฐตฺวา กถยิํสุฯ อถ มหาโมคฺคลฺลานํ ปุจฺฉิ , เสสสาวกา ตุณฺหี อเหสุํ, เถโรว กเถสิฯ ตสฺสาปิ วิสยํ อติกฺกมิตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ มหาโมคฺคลฺลาโน ตุณฺหี อโหสิ, สาริปุตฺตตฺเถโรว กเถสิฯ เถรสฺสาปิ วิสยํ อติกฺกมิตฺวา พุทฺธวิสเย ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ ธมฺมเสนาปติ อาวชฺเชนฺโตปิ ปสฺสิตุํ น สกฺโกติ, ปุรตฺถิมปจฺฉิมุตฺตรทกฺขิณา จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสาติ อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต ปญฺหุปฺปตฺติฏฺฐานํ สลฺลกฺเขตุํ นาสกฺขิฯ

สตฺถา เถรสฺส กิลมนภาวํ ชานิตฺวา ‘‘สาริปุตฺโต กิลมติ, นยมุขมสฺส ทสฺเสสฺสามี’’ติ ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ, สาริปุตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘นายํ ตุยฺหํ วิสโย ปญฺโห, พุทฺธานํ เอส วิสโย สพฺพญฺญูนํ ยสสฺสีน’’นฺติ พุทฺธวิสยภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, สมนุปสฺสสี’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘จตุมหาภูติกกายปริคฺคหํ เม ภควา อาจิกฺขตี’’ติ ญตฺวา ‘‘อญฺญาตํ ภควา, อญฺญาตํ สุคตา’’ติ อาหฯ เอตสฺมิํ ฐาเน อยํ กถา อุทปาทิ – มหาปญฺโญ วต, โภ, สาริปุตฺตตฺเถโร, ยตฺร หิ นาม สพฺเพหิ อนญฺญาตํ ปญฺหํ กเถสิ, พุทฺเธหิ จ ทินฺนนเย ฐตฺวา พุทฺธวิสเย ปญฺหํ กเถสิ, อิติ เถรสฺส ปญฺญานุภาโว ยตฺตกํ ฐานํ พุทฺธานํ กิตฺติสทฺเทน โอตฺถฏํ, สพฺพํ อชฺโฌตฺถริตฺวา คโตติ เอวํ ตาว เถโร อฏฺฐุปฺปตฺติโต มหาปญฺญตาย เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ

กถํ อาคมนโต? อิมิสฺสาเยว หิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา สตฺถา อาห – สาริปุตฺโต น อิทาเนว ปญฺญวา, อตีเต ปญฺจ ชาติสตานิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวาปิ มหาปญฺโญว อโหสิ –

‘‘โย ปพฺพชี ชาติสตานิ ปญฺจ,

ปหาย กามานิ มโนรมานิ;

ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยํ,

ปรินิพฺพุตํ วนฺทถ สาริปุตฺต’’นฺติฯ

เอวํ ปพฺพชฺชํ อุปพฺรูหยมาโน เอกสฺมิํ สมเย พาราณสิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโตฯ ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ สารํ อปสฺสนฺโต ‘‘ปพฺพชิตฺวา เอกํ โมกฺขธมฺมํ คเวสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ ตสฺมิํ กาเล โพธิสตฺโตปิ กาสิรฏฺเฐ อุทิจฺจพฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺโต วุทฺธิมนฺวาย อุคฺคหิตสิปฺโป กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา ฆราวาสํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา วนมูลผลาหาโร หิมวนฺตปฺปเทเส วสติฯ โสปิ มาณโว นิกฺขมิตฺวา ตสฺเสว สนฺติเก ปพฺพชิฯ ปริวาโร มหา อโหสิ ปญฺจสตมตฺตา อิสโยฯ

อถสฺส โส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก เอกเทสํ ปริสํ คเหตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ สมเย โพธิสตฺโต ตสฺมิํเยว หิมวนฺตปฺปเทเส กาลํ อกาสิฯ กาลกิริยสมเยว นํ อนฺเตวาสิกา สนฺนิปติตฺวา ปุจฺฉิํสุ – ‘‘อตฺถิ ตุมฺเหหิ โกจิ วิเสโส อธิคโต’’ติฯ โพธิสตฺโต ‘‘นตฺถิ กิญฺจี’’ติ วตฺวา อปริหีนชฺฌาโน อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ โส กิญฺจาปิ อากิญฺจญฺญายตนสฺส ลาภี, โพธิสตฺตานํ ปน อรูปาวจเร ปฏิสนฺธิ นาม น โหติฯ กสฺมา? อภพฺพฏฺฐานตฺตาฯ อิติ โส อรูปสมาปตฺติลาภี สมาโนปิ รูปาวจเร นิพฺพตฺติฯ อนฺเตวาสิกาปิสฺส ‘‘อาจริโย ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อาห, โมฆา ตสฺส กาลกิริยา’’ติ น กิญฺจิ สกฺการสมฺมานํ อกํสุฯ อถ โส เชฏฺฐนฺเตวาสิโก อติกฺกนฺเต วสฺสาวาเส อาคนฺตฺวา ‘‘กหํ อาจริโย’’ติ ปุจฺฉิฯ กาลํ กโตติฯ อปิ นุ อาจริเยน ลทฺธคุณํ ปุจฺฉิตฺถาติ? อาม ปุจฺฉิมฺหาติฯ กิํ วเทตีติ? นตฺถิ กิญฺจีติฯ มยมฺปิ ‘‘อาจริเยน ลทฺธคุโณ นาม นตฺถี’’ติ นาสฺส สกฺการสมฺมานํ กริมฺหาติฯ ตุมฺเห ภาสิตสฺส อตฺถํ น ชานิตฺถ, อาจริโย อากิญฺจญฺญายตนสฺส ลาภีติฯ

อถ เต เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส กถํ น สทฺทหิํสุฯ โส ปุนปฺปุนํ กเถนฺโตปิ สทฺทหาเปตุํ นาสกฺขิ ฯ อถ โพธิสตฺโต อาวชฺชมาโน ‘‘อนฺธพาโล มหาชโน มยฺหํ เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส กถํ น คณฺหาติ, อิมํ การณํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ พฺรหฺมโลกโต โอตริตฺวา อสฺสมปทมตฺถเก ฐิโต อากาสคโตว เชฏฺฐนฺเตวาสิกสฺส ปญฺญานุภาวํ วณฺเณตฺวา อิมํ คาถํ อภาสิ –

‘‘ปโรสหสฺสมฺปิ สมาคตานํ,

กนฺเทยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญา;

เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ,

โย ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติฯ (ชา. 1.1.101);

เอวํ อิสิคณํ สญฺญาเปตฺวา โพธิสตฺโต พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ เสสอิสิคโณปิ อปริหีนชฺฌาโน หุตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมโลกปรายโณ ชาโตฯ ตตฺถ โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, เชฏฺฐนฺเตวาสิโก สาริปุตฺตตฺเถโร ชาโต, เสสา อิสโย พุทฺธปริสา ชาตาติ เอวํ อตีเตปิ สาริปุตฺโต มหาปญฺโญว สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ ชานิตุํ สมตฺโถติ เวทิตพฺโพฯ

อิทเมว จ ปุถุชฺชนปญฺจกํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา –

‘‘ปโรสตญฺเจปิ สมาคตานํ,

ฌาเยยฺยุํ เต วสฺสสตํ อปญฺญา;

เอโกว เสยฺโย ปุริโส สปญฺโญ,

โส ภาสิตสฺส วิชานาติ อตฺถ’’นฺติฯ (ชา. 1.1.101) –

อิมมฺปิ ชาตกํ กเถสิฯ ตสฺส ปุริมชาตเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปรมฺปิ อิทเมว ปุถุชฺชนปญฺจกํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา –

‘‘เย สญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา, เยปิ อสญฺญิโน เตปิ ทุคฺคตา;

เอตํ อุภยํ วิวชฺชย, ตํ สมาปตฺติสุขํ อนงฺคณ’’นฺติฯ (ชา. 1.1.134) –

อิมํ อนงฺคณชาตกํ กเถสิฯ เอตฺถ จ อาจริโย กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘เนวสญฺญี นาสญฺญี’’ติ อาหฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อปรมฺปิ อิทเมว ปุถุชฺชนปญฺจกํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา –

‘‘จนฺทาภํ สูริยาภญฺจ, โยธ ปญฺญาย คาธติ;

อวิตกฺเกน ฌาเนน, โหติ อาภสฺสรูปโค’’ติฯ (ชา. 1.1.135) –

อิทํ จนฺทาภชาตกํ กเถสิฯ เอตฺถาปิ อาจริโย กาลํ กโรนฺโต อนฺเตวาสิเกหิ ปุจฺฉิโต ‘‘โอทาตกสิณํ จนฺทาภํ นาม, ปีตกสิณํ สูริยาภํ นามาติ ตํ อุภยํ โย ปญฺญาย คาธติ ปวิสติ ปกฺขนฺทติ, โส อวิตกฺเกน ทุติยชฺฌาเนน อาภสฺสรูปโค โหติ, ตาทิโส อห’’นฺติ สนฺธาย – ‘‘จนฺทาภํ สูริยาภ’’นฺติ อาหฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

อิทเมว จ ปุถุชฺชนปญฺจกํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา –

‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหุฯ

‘‘อาสีเสเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํฯ

‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, ยถา อิจฺฉิํ ตถา อหุฯ

‘‘วายเมเถว ปุริโส, น นิพฺพินฺเทยฺย ปณฺฑิโต;

ปสฺสามิ โวหํ อตฺตานํ, อุทกา ถลมุพฺภตํฯ

‘‘ทุกฺขูปนีโตปิ นโร สปญฺโญ,

อาสํ น ฉินฺเทยฺย สุขาคมาย;

พหู หิ ผสฺสา อหิตา หิตา จ,

อวิตกฺกิตา มจฺจมุปพฺพชนฺติฯ

‘‘อจินฺติตมฺปิ ภวติ, จินฺติตมฺปิ วินสฺสติ;

น หิ จินฺตามยา โภคา, อิตฺถิยา ปุริสสฺส วาฯ

‘‘สรภํ คิริทุคฺคสฺมิํ, ยํ ตฺวํ อนุสรี ปุเร;

อลีนจิตฺตสฺส ตุวํ, วิกฺกนฺตมนุชีวสิฯ

‘‘โย ตํ วิทุคฺคา นรกา สมุทฺธริ,

สิลาย โยคฺคํ สรโภ กริตฺวา;

ทุกฺขูปนีตํ มจฺจุมุขา ปโมจยิ,

อลีนจิตฺตํ ต มิคํ วเทสิฯ

‘‘กิํ ตฺวํ นุ ตตฺเถว ตทา อโหสิ,

อุทาหุ เต โกจิ นํ เอตทกฺขา;

วิวฏฺฏจฺฉทฺโท นุสิ สพฺพทสฺสี,

ญาณํ นุ เต พฺราหฺมณ ภิํสรูปํฯ

‘‘น เจวหํ ตตฺถ ตทา อโหสิํ,

น จาปิ เม โกจิ นํ เอตทกฺขา;

คาถาปทานญฺจ สุภาสิตานํ,

อตฺถํ ตทาเนนฺติ ชนินฺท ธีรา’’ติฯ (ชา. 1.13.134-143) –

อิมํ เตรสนิปาเต สรภชาตกญฺจ กเถสิฯ อิมานิ ปน ปญฺจปิ ชาตกานิ อตีเตปิ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ มยฺหํ ปุตฺโต ชานาตีติ สตฺถารา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปญฺญานุภาวปฺปกาสนตฺถเมว กถิตานีติ เอวํ อาคมนโตปิ เถโร มหาปญฺญตาย เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ

กถํ จิณฺณวสิโตติ? จิณฺณํ กิเรตํ เถรสฺส จตุปริสมชฺเฌ ธมฺมํ กเถนฺโต จตฺตาริ สจฺจานิ อมุญฺจิตฺวา กเถตีติ เอวํ จิณฺณวสิโตปิ เถโร มหาปญฺญตาย เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ

กถํ คุณาติเรกโตติ? ฐเปตฺวา หิ ทสพลํ อญฺโญ โกจิ เอกสาวโกปิ มหาปญฺญตาย ธมฺมเสนาปตินา สทิโส นาม นตฺถีติ เอวํ คุณาติเรกโตปิ เถโร มหาปญฺญตาย เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ

ยถา จ สาริปุตฺตตฺเถโร, เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโรปิ สพฺเพเหว จตูหิปิ อิเมหิ การเณหิ เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ

กถํ? เถโร หิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว นนฺโทปนนฺทสทิสมฺปิ นาคราชานํ ทเมสีติ เอวํ ตาว อฏฺฐุปฺปตฺติโต ลภิฯ น ปเนส อิทาเนว มหิทฺธิโก มหานุภาโว, อตีเต ปญฺจ ชาติสตานิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโตปิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว อโหสีติฯ

‘‘โย ปพฺพชี ชาติสตานิ ปญฺจ,

ปหาย กามานิ มโนรมานิ;

ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยํ,

ปรินิพฺพุตํ วนฺทถ โมคฺคลฺลาน’’นฺติฯ –

เอวํ อาคมนโตปิ ลภิฯ จิณฺณํ เจตํ เถรสฺส นิรยํ คนฺตฺวา อตฺตโน อิทฺธิพเลน นิรยสตฺตานํ อสฺสาสชนนตฺถํ สีตํ อธิฏฺฐาย จกฺกมตฺตํ ปทุมํ มาเปตฺวา ปทุมกณฺณิกายํ นิสีทิตฺวา ธมฺมกถํ กเถติ, เทวโลกํ คนฺตฺวา เทวสงฺฆํ กมฺมคติํ ชานาเปตฺวา สจฺจกถํ กเถตีติ เอวํ จิณฺณวสิโต ลภิฯ ฐเปตฺวา จ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ สาวโก มหาโมคฺคลฺลาโน วิย มหิทฺธิโก มหานุภาโว นตฺถีติ เอวํ คุณาติเรกโต ลภิฯ

ยถา เจส, เอวํ มหากสฺสปตฺเถโรปิ สพฺเพเหวิเมหิ การเณหิ เอตทคฺคฏฺฐานํ ลภิฯ กถํ? สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ เถรสฺส ติคาวุตํ มคฺคํ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ตีหิ โอวาเทหิ อุปสมฺปาเทตฺวา จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา อทาสิฯ ตสฺมิํ สมเย มหาปถวี อุทกปริยนฺตํ กตฺวา กมฺปิ, มหาชนสฺส อพฺภนฺตเร เถรสฺส กิตฺติสทฺโท อชฺโฌตฺถริตฺวา คโตฯ เอวํ อฏฺฐุปฺปตฺติโต ลภิฯ น เจส อิทาเนว ธุตธโร, อตีเต ปญฺจ ชาติสตานิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิโตปิ ธุตธโรว อโหสิฯ

‘‘โย ปพฺพชี ชาติสตานิ ปญฺจ,

ปหาย กามานิ มโนรมานิ;

ตํ วีตราคํ สุสมาหิตินฺทฺริยํ,

ปรินิพฺพุตํ วนฺทถ มหากสฺสป’’นฺติฯ –

เอวํ อาคมนโตปิ ลภิฯ จิณฺณํ เจตํ เถรสฺส จตุปริสมชฺฌคโต ธมฺมํ กเถนฺโต ทส กถาวตฺถูนิ อวิชหิตฺวาว กเถตีติ เอวํ จิณฺณวสิโต ลภิฯ

ฐเปตฺวา จ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ สาวโก เตรสหิ ธุตคุเณหิ มหากสฺสปสทิโส นตฺถีติ เอวํ คุณาติเรกโต ลภิ ฯ อิมินาว นิยาเมน เตสํ เตสํ เถรานํ ยถาลาภโต คุเณ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติฯ

คุณวเสเนว หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ยถา นาม ราชา จกฺกวตฺตี จกฺกรตนานุภาเวน จกฺกวาฬคพฺเภ รชฺชสิริํ ปตฺวา ‘‘ปตฺตพฺพํ เม ปตฺตํ, กิํ เม อิทานิ มหาชเนน โอโลกิเตนา’’ติ น อปฺโปสฺสุกฺโก หุตฺวา รชฺชสิริํเยว อนุโภติ, กาเลน ปน กาลํ วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา นิคฺคเหตพฺเพ นิคฺคณฺหาติ, ปคฺคเหตพฺเพ ปคฺคณฺหาติ, ฐานนฺตเรสุ จ ฐเปตพฺพยุตฺตเก ฐานนฺตเรสุ ฐเปติ, เอวเมวํ มหาโพธิมณฺเฑ อธิคตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อานุภาเวน อนุปฺปตฺตธมฺมรชฺโช ธมฺมราชาปิ ‘‘กิํ เม อิทานิ โลเกน โอโลกิเตน, อนุตฺตรํ ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวิสฺสามี’’ติ อปฺโปสฺสุกฺกตํ อนาปชฺชิตฺวา จตุปริสมชฺเฌ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ธมฺมํ เทสยมาโน นิคฺคเหตพฺพยุตฺเต กณฺหธมฺเม ปุคฺคเล สิเนรุปาเท ปกฺขิปนฺโต วิย อปายภยสนฺตชฺชเนน นิคฺคเหตฺวา ปคฺคเหตพฺพยุตฺเต กลฺยาณธมฺเม ปุคฺคเล อุกฺขิปิตฺวา ภวคฺเค นิสีทาเปนฺโต วิย ปคฺคณฺหิตฺวา ฐานนฺตเรสุ ฐเปตพฺพยุตฺตเก อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถราทโย สาวเก ยาถาวสรสคุณวเสเนว ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ รตฺตญฺญูนํ, ยทิทํ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญติอาทิมาหฯ

อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรวตฺถุ

ตตฺถ เอตทคฺคนฺติ ปทํ วุตฺตตฺถเมวฯ รตฺตญฺญูนนฺติ รตฺติโย ชานนฺตานํฯ ฐเปตฺวา หิ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ สาวโก อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรโต ปฐมตรํ ปพฺพชิโต นาม นตฺถีติ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย เถโร จิรกาลํ รตฺติโย ชานาตีติ รตฺตญฺญูฯ สพฺพปฐมํ ธมฺมสฺส ปฏิวิทฺธตฺตา ยทา เตน ธมฺโม ปฏิวิทฺโธ, จิรกาลโต ปฏฺฐาย ตํ รตฺติํ ชานาตีติปิ รตฺตญฺญูฯ อปิจ ขีณาสวานํ รตฺติทิวสปริจฺเฉโท ปากโฏว โหติ, อยญฺจ ปฐมขีณาสโวติ เอวมฺปิ รตฺตญฺญูนํ สาวกานํ อยเมว อคฺโค ปุริมโกฏิภูโต เสฏฺโฐฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘รตฺตญฺญูนํ ยทิทํ อญฺญาสิโกณฺฑญฺโญ’’ติฯ