[150] ทฺวาทสเม ปน อนาปตฺติํ อาปตฺตีติอาทีสุ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อเถยฺยจิตฺตสฺส นมรณาธิปฺปายสฺส อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺส นโมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตา อนาปตฺติ อนาปตฺติ นาม, ‘‘ชานนฺตสฺส เถยฺยจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา อาปตฺติ อาปตฺติ นาม, ปญฺจาปตฺติกฺขนฺธา ลหุกาปตฺติ นาม, ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ครุกาปตฺติ นามฯ ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ทุฏฺฐุลฺลาปตฺติ นาม, ปญฺจาปตฺติกฺขนฺธา อทุฏฺฐุลฺลาปตฺติ นามฯ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา สาวเสสาปตฺติ นาม, เอโก ปาราชิกาปตฺติกฺขนฺโธ อนวเสสาปตฺติ นามฯ สปฺปฏิกมฺมาปตฺติ นาม สาวเสสาปตฺติเยว, อปฺปฏิกมฺมาปตฺติ นาม อนวเสสาปตฺติเยวฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อนาปตฺติวคฺควณฺณนาฯ

13. เอกปุคฺคลวคฺควณฺณนา

[170] เอกปุคฺคลวคฺคสฺส ปฐเม เอกปุคฺคโลติ เอโก ปุคฺคโลฯ เอตฺถ เอโกติ ทุติยาทิปฏิกฺเขปตฺโถ คณนปริจฺเฉโทฯ ปุคฺคโลติ สมฺมุติกถา, น ปรมตฺถกถาฯ พุทฺธสฺส หิ ภควโต ทุวิธา เทสนา – สมฺมุติเทสนา, ปรมตฺถเทสนา จาติฯ ตตฺถ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต อิตฺถี ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร’’ติ เอวรูปา สมฺมุติเทสนา, ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา ขนฺธา ธาตู อายตนานิ สติปฏฺฐานา’’ติ เอวรูปา ปรมตฺถเทสนาฯ ตตฺถ ภควา เย สมฺมุติวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสํ อธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ สมฺมุติเทสนํ เทเสติฯ เย ปน ปรมตฺถวเสน เทสนํ สุตฺวา อตฺถํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา โมหํ ปหาย วิเสสมธิคนฺตุํ สมตฺถา, เตสํ ปรมตฺถเทสนํ เทเสติฯ

ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ เทสภาสากุสโล ติณฺณํ เวทานํ อตฺถสํวณฺณนโก อาจริโย เย ทมิฬภาสาย วุตฺเต อตฺถํ ชานนฺติ, เตสํ ทมิฬภาสาย อาจิกฺขติฯ

เย อนฺธภาสาทีสุ อญฺญตราย ภาสาย , เตสํ ตาย ตาย ภาสายฯ เอวํ เต มาณวกา เฉกํ พฺยตฺตํ อาจริยมาคมฺม ขิปฺปเมว สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ ตตฺถ อาจริโย วิย พุทฺโธ ภควา, ตโย เวทา วิย กเถตพฺพภาเว ฐิตานิ ตีณิ ปิฏกานิ, เทสภาสาโกสลฺลมิว สมฺมุติปรมตฺถโกสลฺลํ, นานาเทสภาสา มาณวกา วิย สมฺมุติปรมตฺถวเสน ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา เวเนยฺยสตฺตา, อาจริยสฺส ทมิฬภาสาทิอาจิกฺขนํ วิย ภควโต สมฺมุติปรมตฺถวเสน เทสนา เวทิตพฺพาฯ อาห เจตฺถ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติฯ

‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณา;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตการณาฯ

‘‘ตสฺมา โวหารกุสลสฺส, โลกนาถสฺส สตฺถุโน;

สมฺมุติํ โวหรนฺตสฺส, มุสาวาโท น ชายตี’’ติฯ

อปิจ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ – หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถญฺจาติฯ ‘‘ขนฺธธาตุอายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ หิ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหมาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธธาตุอายตนานิ หิริยนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติ? ‘‘อิตฺถี หิริยติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เทโว มาโร’’ติ วุตฺเต ปน ชานาติ, น สมฺโมหมาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติฯ ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ, อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ, สงฺฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา อานนฺตริยทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา ปุพฺเพนิวาสมนุสฺสรนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา ภควา ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธธาตุอายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติ? ‘‘ปุคฺคลา ปฏิคฺคณฺหนฺติ สีลวนฺโต กลฺยาณธมฺโม’’ติ วุตฺเต ปน ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติฯ ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

โลกสมฺมุติญฺจ พุทฺธา ภควนฺโต นปฺปชหนฺติ, โลกสมญฺญาย โลกนิรุตฺติยา โลกาภิลาเป ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติฯ ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ

อิติ เอโก จ โส ปุคฺคโล จาติ เอกปุคฺคโลฯ เกนฏฺเฐน เอกปุคฺคโล? อสทิสฏฺเฐน คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐน อสมสมฏฺเฐนาติฯ โส หิ ทสนฺนํ ปารมีนํ ปฏิปาฏิยา อาวชฺชนํ อาทิํ กตฺวา โพธิสมฺภารคุเณหิ เจว พุทฺธคุเณหิ จ เสสมหาชเนน อสทิโสติ อสทิสฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโลฯ เย จสฺส เต คุณา, เต เสสสตฺตานํ คุเณหิ วิสิฏฺฐาติ คุณวิสิฏฺฐฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโลฯ ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา สพฺพสตฺเตหิ อสมา, เตหิ สทฺธิํ อยเมว เอโก รูปกายคุเณหิ เจว นามกายคุเณหิ จ สโมติ อสมสมฏฺเฐนปิ เอกปุคฺคโลฯ

โลเกติ ตโย โลกา – สตฺตโลโก, โอกาสโลโก, สงฺขารโลโกติฯ เตสํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.135-136) วุตฺตาฯ เตสุ อิธ สตฺตโลโก อธิปฺเปโตฯ สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ เจส น เทวโลเก, น พฺรหฺมโลเก, มนุสฺสโลเกเยว อุปฺปชฺชติฯ

มนุสฺสโลเกปิ น อญฺญสฺมิํ จกฺกวาเฬ, อิมสฺมิํเยว จกฺกวาเฬ อุปฺปชฺชติฯ ตตฺราปิ น สพฺพฏฺฐาเนสุฯ

‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌฯ อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ (มหาว. 259) เอวํ ปริจฺฉินฺเน อายามโต ติโยชนสเต วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยโยชนสเต ปริกฺเขปโต นวโยชนสเต มชฺฌิมเทเส อุปฺปชฺชติฯ น เกวลญฺจ ตถาคโตว, ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา อสีติ มหาเถรา พุทฺธมาตา พุทฺธปิตา จกฺกวตฺตี ราชา อญฺเญ จ สารปฺปตฺตา พฺราหฺมณคหปติกา เอตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติฯ

อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชตีติ อิทํ ปน อุภยมฺปิ วิปฺปกตวจนเมวฯ อุปฺปชฺชมาโน พหุชนหิตาย อุปฺปชฺชติ, น อญฺเญน การเณนาติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวรูปญฺเจตฺถ ลกฺขณํ น สกฺกา เอตํ อญฺเญน สทฺทลกฺขเณน ปฏิพาหิตุํฯ

อปิจ อุปฺปชฺชมาโน นาม, อุปฺปชฺชติ นาม, อุปฺปนฺโน นามาติ อยเมตฺถ เภโท เวทิตพฺโพฯ เอส หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย ลทฺธพฺยากรโณ พุทฺธการเก ธมฺเม ปริเยสนฺโต ทส ปารมิโย ทิสฺวา ‘‘อิเม ธมฺมา มยา ปูเรตพฺพา’’ติ กตสนฺนิฏฺฐาโน ทานปารมิํ ปูเรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ สีลปารมี…เป.… อุเปกฺขาปารมีติ อิมา ทส ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ, ทส อุปปารมิโย ปูเรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ทส ปรมตฺถปารมิโย ปูเรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว นามฯ ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ อตฺตตฺถจริยํ ญาตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ ปูรยมาโนปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ พุทฺธการเก ธมฺเม มตฺถกํ ปาเปนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ

เวสฺสนฺตรตฺตภาวํ ปหาย ตุสิตปุเร ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา สฏฺฐิวสฺสสตสหสฺสาธิกา สตฺตปณฺณาสวสฺสโกฏิโย ติฏฺฐนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ เทวตาหิ ยาจิโต ปญฺจมหาวิโลกิตํ วิโลเกตฺวา มหามายาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺโตปิ, อนูนาธิเก ทส มาเส คพฺภวาสํ วสนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ เอกูนติํส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ ติฏฺฐนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา ราหุลภทฺทสฺส ชาตทิวเส ฉนฺนสหาโย กณฺฑกํ วาหนวรํ อารุยฺห นิกฺขมนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว นามฯ ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมนฺโตปิ อโนมานทีตีเร ปพฺพชนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ กโรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโน นามฯ ปริปกฺกคเต ญาเณ โอฬาริกาหารํ อาหรนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว นามฯ สายนฺหสมเย วิสาขปุณฺณมาย มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห มารพลํ วิธเมตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ ปริโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร ทฺวาทสงฺคํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ อุปฺปชฺชมาโนว นามฯ โสตาปตฺติผลกฺขเณปิ สกทาคามิมคฺคกฺขเณปิ สกทาคามิผลกฺขเณปิ อนาคามิมคฺคกฺขเณปิ อนาคามิผลกฺขเณปิ อุปฺปชฺชมาโนว นามฯ อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชติ นามฯ อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺโน นามฯ พุทฺธานํ หิ สาวกานํ วิย น ปฏิปาฏิยา อิทฺธิวิธญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, สเหว ปน อรหตฺตมคฺเคน สกโลปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณาทิ คุณราสิ อาคโตว นาม โหติฯ ตสฺมา เต นิปฺผตฺตสพฺพกิจฺจตฺตา อรหตฺตผลกฺขเณ อุปฺปนฺนา นาม โหนฺติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อรหตฺตผลกฺขณํเยว สนฺธาย ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ เวทิตพฺโพ, อุปฺปนฺโน โหตีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ

พหุชนหิตายาติ มหาชนสฺส หิตตฺถาย อุปฺปชฺชติฯ พหุชนสุขายาติ มหาชนสฺส สุขตฺถาย อุปฺปชฺชติฯ โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ กตรสตฺตโลกสฺสาติ? โย ตถาคตสฺส ธมฺมเทสนํ สุตฺวา อมตปานํ ปิวิตฺวา ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิ, ตสฺสฯ

ภควตา หิ มหาโพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา โพธิมณฺฑา อิสิปตนํ อาคมฺม ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา’’ติ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺเต (มหาว. 13; สํ. นิ. 5.1081) เทสิเต อายสฺมตา อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถเรน สทฺธิํ อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน อมตปานํ ปิวิํสุ, เอตสฺส สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนฯ ปญฺจมทิวเส อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตปริโยสาเน (มหาว. 20; สํ. นิ. 3.59) ปญฺจวคฺคิยา เถรา อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุ, เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนฯ ตโต ยสทารกปฺปมุเข ปญฺจปณฺณาส ปุริเส อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, ตโต กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ติํส ภทฺทวคฺคิเย ตโย มคฺเค จ ตีณิ ผลานิ จ สมฺปาเปสิ, เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนฯ คยาสีเส อาทิตฺตปริยายสุตฺตปริโยสาเน (มหาว. 54) ชฏิลสหสฺสํ อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปสิ, ตาลฏฺฐิวเน พิมฺพิสารปฺปมุขา เอกาทส นหุตา พฺราหฺมณคหปติกา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิํสุ, เอกํ นหุตํ สรเณสุ ปติฏฺฐิตํฯ ติโรกุฏฺฏอนุโมทนาวสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ อมตปานํ ปีตํฯ สุมนมาลาการสมาคเม จตุราสีติยา จฯ ธนปาลกสมาคเม ทสหิ ปาณสหสฺเสหิ, ขทิรงฺคารชาตกสมาคเม จตุราสีติยา ปาณสหสฺเสหิ, ชมฺพุกอาชีวกสมาคเม จตุราสีติยา จฯ อานนฺทเสฏฺฐิสมาคเม จตุราสีติยา จ ปาณสหสฺเสหิ อมตปานํ ปีตํฯ ปาสาณกเจติเย ปารายนสุตฺตนฺตกถาทิวเส จุทฺทส โกฏิโย อมตปานํ ปิวิํสุฯ ยมกปาฏิหาริยทิวเส วีสติ ปาณโกฏิโย, ตาวติํสภวเน ปณฺฑุกมฺพลสิลาย นิสีทิตฺวา มาตรํ กายสกฺขิํ กตฺวา สตฺตปฺปกรณํ อภิธมฺมํ เทเสนฺตสฺส อสีติ ปาณโกฏิโย, เทโวโรหเน ติํส ปาณโกฏิโย, สกฺกปญฺหสุตฺตนฺเต อสีติ เทวตาสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวิํสุฯ มหาสมยสุตฺตนฺเต มงฺคลสุตฺตนฺเต จูฬราหุโลวาเท สมจิตฺตปฏิปทายาติ อิเมสุ จตูสุ ฐาเนสุ อภิสมยํ ปตฺตสตฺตานํ ปริจฺเฉโท นตฺถิฯ เอตสฺสปิ สตฺตโลกสฺส อนุกมฺปาย อุปฺปนฺโนติฯ ยาวชฺชทิวสา อิโต ปรํ อนาคเต จ สาสนํ นิสฺสาย สคฺคโมกฺขมคฺเค ปติฏฺฐหนฺตานํ วเสนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เทวมนุสฺสานนฺติ น เกวลํ เทวมนุสฺสานํเยว, อวเสสานํ นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ อตฺถาย หิตาย สุขาเยว อุปฺปนฺโนฯ

สเหตุกปฏิสนฺธิเก ปน มคฺคผลสจฺฉิกิริยาย ภพฺเพ ปุคฺคเล ทสฺเสตุํ เอตํ วุตฺตํฯ ตสฺมา เอเตสมฺปิ อตฺถาย หิตาย สุขาเยว อุปฺปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ

กตโม เอกปุคฺคโลติ อยํ ปุจฺฉาฯ ปุจฺฉา จ นาเมสา ปญฺจวิธา โหติ – อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา, อนุมติปุจฺฉา, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ

ตาสํ อิทํ นานตฺตํ – กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อภาวิตํฯ ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉาฯ

กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํฯ โส อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉาฯ

กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโต โหติ วิมติปกฺขนฺโต ทฺเวฬฺหกชาโต ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติฯ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ, อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉาฯ

กตมา อนุมติปุจฺฉา? ภควา หิ ภิกฺขูนํ อนุมติยา ปญฺหํ ปุจฺฉติ – ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ โข ตํ สมนุปสฺสิตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ, อยํ อนุมติปุจฺฉาฯ

กตมา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา? ภควา ภิกฺขูนํ กเถตุกมฺยตาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร’’ติ? อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติฯ

ตตฺถ พุทฺธานํ ปุริมา ติสฺโส ปุจฺฉา นตฺถิฯ กสฺมา? พุทฺธานํ หิ ตีสุ อทฺธาสุ กิญฺจิ สงฺขตํ อทฺธาวิมุตฺตํ วา อสงฺขตํ อทิฏฺฐํ อชานิตํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา เตสํ อทิฏฺฐโชตนาปุจฺฉา นตฺถิฯ

ยํ ปน ภควตา อตฺตโน ญาเณน ปฏิวิทฺธํ, ตสฺส อญฺเญน สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา สทฺธิํ สํสนฺทนกิจฺจํ นตฺถิฯ เตนสฺส ทิฏฺฐสํสนฺทนาปุจฺฉา นตฺถิฯ ยสฺมา ปเนส อกถํกถี ติณฺณวิจิกิจฺโฉ สพฺพธมฺเมสุ วิหตสํสโย, เตนสฺส วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา นตฺถิฯ อิตรา ปน ทฺเว ปุจฺฉา ภควโต อตฺถิ, ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ เวทิตพฺพาฯ

อิทานิ ตาย ปุจฺฉาย ปุฏฺฐํ เอกปุคฺคลํ วิภาเวนฺโต ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อาหฯ ตตฺถ ตถาคโตติ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ

กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา, ยถา วิปสฺสี ภควา อาคโต, ยถา สิขี ภควา, ยถา เวสฺสภู ภควา, ยถา กกุสนฺโธ ภควา, ยถา โกณาคมโน ภควา, ยถา กสฺสโป ภควา อาคโตติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เยน อภินีหาเรน เอเต ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตฯ อถ วา ยถา วิปสฺสี ภควา…เป.… ยถา กสฺสโป ภควา ทานปารมิํ ปูเรตฺวา, สีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจาธิฏฺฐานเมตฺตาอุเปกฺขาปารมิํ ปูเรตฺวา อิมา ทส ปารมิโย, ทส อุปปารมิโย, ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมติํส ปารมิโย ปูเรตฺวา, องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา, ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏิํ ปตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตฯ ยถา จ วิปสฺสี ภควา …เป.… กสฺสโป ภควา จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคโต, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโตฯ

‘‘ยเถว โลกมฺหิ วิปสฺสิอาทโย,

สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา;

ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต,

ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา’’ติฯ

เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาโต วิปสฺสี ภควา คโต…เป.… กสฺสโป ภควา คโตฯ กถญฺจ โส คโตติ? โส หิ สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คโตฯ ยถาห – ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน, สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ ‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ (ม. นิ. 3.207)ฯ ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนฯ ยญฺหิ โส สมฺปติชาโตว สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตราภิมุขภาโว ปน สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส, ‘‘สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา’’ติ (สุ. นิ. 693) เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตผลวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อาสภิวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ตถา อยํ ภควาปิ คโตฯ ตญฺจสฺส คมนํ กถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา,

สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ;

โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม,

เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรูฯ

‘‘คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม,

ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต;

อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ,

สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต’’ติฯ

เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

อถ วา ยถา วิปสฺสี ภควา…เป.… ยถา กสฺสโป ภควา, อยมฺปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปหาย คโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ, อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปหาย คโต, ญาเณน อวิชฺชํ ปทาเลตฺวา คโต, ปาโมชฺเชน อรติํ วิโนเทตฺวา, ปฐมชฺฌาเนน นีวรณกวาฏํ อุคฺฆาเฏตฺวา, ทุติยชฺฌาเนน วิตกฺกวิจารํ วูปสเมตฺวา, ตติยชฺฌาเนน ปีติํ วิราเชตฺวา, จตุตฺถชฺฌาเนน สุขทุกฺขํ ปหาย, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานานตฺตสญฺญาโย สมติกฺกมิตฺวา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานญฺจายตนสญฺญํ, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญํ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ สมติกฺกมิตฺวา คโตฯ

อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปหาย, ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสญฺญํ, อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสญฺญํ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิํ, วิราคานุปสฺสนาย ราคํ, นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานํ, ขยานุปสฺสนาย ฆนสญฺญํ, วยานุปสฺสนาย อายูหนํ, วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสญฺญํ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสญฺญํ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิํ, สุญฺญตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ, อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ, ยถาภูตญาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ, อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ, วิวฏฺฏานุปสฺสนาย สํโยคาภินิเวสํ, โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ กิเลเส ภญฺชิตฺวา, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส ปหาย, อนาคามิมคฺเคน อณุสหคเต กิเลเส สมุคฺฆาเตตฺวา, อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมุจฺฉินฺทิตฺวา คโตฯ เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปถวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํฯ

รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํฯ

วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ, สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํฯ

สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปชานนลกฺขณํฯ

สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส มุฏฺฐสฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วูปสมลกฺขณํ , สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย ปริคฺคหลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ, สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํฯ

อวิชฺชาย อญฺญาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ, นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ, มรณสฺส จุติลกฺขณํฯ

ธาตูนํ สุญฺญตาลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํฯ

สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ, สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํฯ

สีลวิสุทฺธิยา สํวรณลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํฯ

ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํฯ

ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ, มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺญาย ตตุตฺตริยลกฺขณํ , วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํฯ เอวํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ ยถาห – ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมต’’นฺติ (สํ. นิ. 5.1090) วิตฺถาโรฯ ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ อภิสมฺโพธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทฯ

อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ…เป.… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถฯ ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ, สงฺขารานํ วิญฺญาณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ…เป.… ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถฯ ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธฯ

ตสฺมาปิ ตถานํ ธมฺมานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพาการโต ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 616) นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺเวปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสิํ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคโต น อุปฏฺฐาสี’’ติ (อ. นิ. 4.24)ฯ เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโตฯ ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺติํ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ ยมกสาลานํ อนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป.… เวทลฺลํ, สพฺพํ ตํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนํ อนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ อวกฺขลิตํ, สพฺพํ ตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ วิย เอกนาฬิกาย มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตถํฯ

เตนาห – ‘‘ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อญฺญถาฯ ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. 3.188)ฯ คทตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทฯ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโตฯ

อปิจ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถฯ ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวมฺเปตสฺมิํ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ กายสฺสปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี ยถาการี ตถาวาที จ โหติฯ เอวํ ภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต, ปวตฺโตติ อตฺโถฯ ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตาติ ตถาคโตฯ เตเนวาห – ‘‘ยถาวาที, ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ

กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิํ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลนปิ สมาธินาปิ ปญฺญายปิ วิมุตฺติยาปิ, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชราโช เทวเทโว สกฺกานมติสกฺโก พฺรหฺมานมติพฺรหฺมาฯ เตนาห – ‘‘สเทวเก โลเก, ภิกฺขเว…เป.… สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุ ทโส วสวตฺตีฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

ตตฺเรวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิย อคโทฯ โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติฯ อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตฯ

อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโต, คโตติ อวคโต อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ ตตฺถ สกลโลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโตฯ โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ตถาย คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘โลโก, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโตฯ โลกสมุทโย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโนฯ โลกนิโรโธ, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโตฯ โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตาฯ ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

ตสฺสปิ เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตเมวฯ สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺยฯ

อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ปททฺวเย ปน อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว การเณหิ อรหนฺติ เวทิตพฺโพฯ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนตํ ปททฺวยํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.123 อาทโย) พุทฺธานุสฺสติวณฺณนายํ ปกาสิตนฺติฯ

[171] ทุติเย ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ นิปฺผตฺติฯ ทุลฺลโภ โลกสฺมินฺติ อิมสฺมิํ สตฺตโลเก ทุลฺลโภ สุทุลฺลโภ ปรมทุลฺลโภฯ

กสฺมา ทุลฺลโภติ? เอกวารํ ทานปารมิํ ปูเรตฺวา พุทฺเธน ภวิตุํ น สกฺกา, ทฺเว วาเร ทส วาเร วีสติ วาเร ปญฺญาส วาเร วารสตํ วารสหสฺสํ วารสตสหสฺสํ วารโกฏิสตสหสฺสมฺปิ ทานปารมิํ ปูเรตฺวา พุทฺเธน ภวิตุํ น สกฺกา, ตถา เอกทิวสํ ทฺเว ทิวเส ทส ทิวเส วีสติ ทิวเส ปญฺญาส ทิวเส ทิวสสตํ ทิวสสหสฺสํ ทิวสสตสหสฺสํ ทิวสโกฏิสตสหสฺสํ ฯ เอกมาสํ ทฺเว มาเส…เป.… มาสโกฏิสตสหสฺสํฯ เอกสํวจฺฉรํ ทฺเว สํวจฺฉเร…เป.… สํวจฺฉรโกฏิสตสหสฺสํฯ เอกกปฺปํ ทฺเว กปฺเป…เป.… กปฺปโกฏิสตสหสฺสํฯ กปฺปานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ตีณิ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทานปารมิํ ปูเรตฺวา พุทฺเธน ภวิตุํ น สกฺกาฯ สีลปารมีเนกฺขมฺมปารมี…เป.… อุเปกฺขาปารมีสุปิ เอเสว นโยฯ ปจฺฉิมโกฏิยา ปน กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺเธน ภวิตุํ สกฺกาติ อิมินา การเณน ทุลฺลโภฯ

[172] ตติเย อจฺฉริยมนุสฺโสติ อจฺฉริโย มนุสฺโสฯ อจฺฉริโยติ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อตฺโถฯ อยํ ตาว สทฺทนโยฯ อยํ ปน อฏฺฐกถานโย – อจฺฉราโยคฺโคติ อจฺฉริโย, อจฺฉรํ ปหริตฺวา ปสฺสิตพฺโพติ อตฺโถฯ อปิจ ‘‘ตถาคตสฺส, ภิกฺขเว, อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาวา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา ปาตุภวนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.127) เอวมาทีหิ อเนเกหิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตาปิ อจฺฉริยมนุสฺโสฯ อาจิณฺณมนุสฺโสติปิ อจฺฉริยมนุสฺโสฯ

อภินีหารสฺส หิ สมฺปาทเก อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา เอกพุทฺธสฺส สมฺมุเข มหาโพธิมณฺเฑ มานสํ พนฺธิตฺวา นิสชฺชนํ นาม น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํฯ ตถา พุทฺธานํ สนฺติเก พฺยากรณํ ลภิตฺวา อนิวตฺตเกน หุตฺวา วีริยาธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐาย พุทฺธการกธมฺมานํ ปูรณมฺปิ น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํฯ ตถา ปารมิโย คพฺภํ คณฺหาเปตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาวสทิเส อตฺตภาเว ฐตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตานํ หตฺถีนํ สตฺตสตานิ อสฺสานํ สตฺตสตานีติ เอวํ สตฺตสตกมหาทานํ ทตฺวา ชาลิกุมารสทิสํ ปุตฺตํ, กณฺหาชินาสทิสํ ธีตรํ, มทฺทีเทวิสทิสํ ภริยญฺจ ทานมุเข นิยฺยาเตตฺวา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ทุติเย อตฺตภาเว ตุสิตภวเน ปฏิสนฺธิคฺคหณมฺปิ น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํฯ

ตุสิตปุเร ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวตานํ อายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา สตสฺส สมฺปชานสฺส ตุสิตปุรา จวิตฺวา มหาโภคกุเล ปฏิสนฺธิคฺคหณมฺปิ น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุโพธิสตฺตสฺเสว อาจิณฺณํฯ ตถา ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนมฺปิ, สตสฺส สมฺปชานสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิวาโสปิ, สตสฺส สมฺปชานสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนมฺปิ, สมฺปติชาตสฺส สตฺตปทวีติหารคมนมฺปิ, ทิพฺพเสตจฺฉตฺต. ธารณมฺปิ, ทิพฺพวาฬพีชนุกฺเขโปปิ, สพฺพทิสาสุ สีหวิโลกนํ วิโลเกตฺวา อตฺตนา ปฏิสมํ กญฺจิ สตฺตํ อทิสฺวา ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติ เอวํ สีหนาทนทนมฺปิ, ปริปากคเต ญาเณ มหาสมฺปตฺติํ ปหาย มหาภินิกฺขมนมฺปิ, มหาโพธิมณฺเฑ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส มารวิชยํ อาทิํ กตฺวา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติทิพฺพจกฺขุวิโสธนานิ กตฺวา ปจฺจูสสมเย สพฺพญฺญุตญฺญาณคุณราสิปฏิวิทฺธกฺขเณ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนมฺปิ, ปฐมธมฺมเทสนาย อนุตฺตรํ ติปริวฏฺฏํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนมฺปีติ เอวมาทิ สพฺพํ น อญฺญสฺส กสฺสจิ อาจิณฺณํ, สพฺพญฺญุพุทฺธสฺเสว อาจิณฺณํฯ เอวํ อาจิณฺณมนุสฺโสติปิ อจฺฉริยมนุสฺโสฯ

[173] จตุตฺเถ กาลกิริยาติ เอกสฺมิํ กาเล ปากฏา กิริยาติ กาลกิริยาฯ ตถาคโต หิ ปญฺจจตฺตาลีส วสฺสานิ ฐตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ ปญฺจ นิกาเย นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ จตุราสีติ ธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานิ ปกาเสตฺวา มหาชนํ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ กตฺวา ยมกสาลานมนฺตเร นิปนฺโน ภิกฺขุสงฺฆํ อามนฺเตตฺวา อปฺปมาเทน โอวทิตฺวา สโต สมฺปชาโน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ อยมสฺส กิริยา ยาวชฺชตนา ปากฏาติ เอกสฺมิํ กาเล ปากฏา กิริยาติ กาลกิริยาฯ อนุตปฺปา โหตีติ อนุตาปกรา โหติฯ ตตฺถ จกฺกวตฺติรญฺโญ กาลกิริยา เอกจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสานํ อนุตาปกรา โหติฯ พุทฺธานํ กาลกิริยา ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวมนุสฺสานํ อนุตาปกรา โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘พหุโน ชนสฺส อนุตปฺปา โหตี’’ติฯ

[174] ปญฺจเม อทุติโยติ ทุติยสฺส พุทฺธสฺส อภาวา อทุติโยฯ จตฺตาโร หิ พุทฺธา สุตพุทฺโธ, จตุสจฺจพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ, สพฺพญฺญุพุทฺโธติฯ ตตฺถ พหุสฺสุโต ภิกฺขุ สุตพุทฺโธ นาม ฯ

ขีณาสโว จตุสจฺจพุทฺโธ นาม ฯ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา สามํ ปฏิวิทฺธปจฺเจกโพธิญาโณ ปจฺเจกพุทฺโธ นามฯ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ วา อฏฺฐ วา โสฬส วา อสงฺเขฺยยฺยานิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ติณฺณํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา ปฏิวิทฺธสพฺพญฺญุตญฺญาโณ สพฺพญฺญุพุทฺโธ นามฯ อิเมสุ จตูสุ พุทฺเธสุ สพฺพญฺญุพุทฺโธว อทุติโย นามฯ น หิ เตน สทฺธิํ อญฺโญ สพฺพญฺญุพุทฺโธ นาม อุปฺปชฺชติฯ

อสหาโยติ อตฺตภาเวน วา ปฏิวิทฺธธมฺเมหิ วา สทิโส สหาโย นาม อสฺส นตฺถีติ อสหาโยฯ ‘‘ลทฺธสหาโย โข ปน โส ภควา เสขานญฺเจว ปฏิปทาน’’นฺติ อิมินา ปน ปริยาเยน เสขาเสขา พุทฺธานํ สหายา นาม โหนฺติฯ อปฺปฏิโมติ ปฏิมา วุจฺจติ อตฺตภาโว, ตสฺส อตฺตภาวสทิสา อญฺญา ปฏิมา นตฺถีติ อปฺปฏิโมฯ ยาปิ จ มนุสฺสา สุวณฺณรชตาทิมยา ปฏิมา กโรนฺติ, ตาสุ วาลคฺคมตฺตมฺปิ โอกาสํ ตถาคตสฺส อตฺตภาวสทิสํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ สพฺพถาปิ อปฺปฏิโมฯ

อปฺปฏิสโมติ อตฺตภาเวเนวสฺส ปฏิสโม นาม โกจิ นตฺถีติ อปฺปฏิสโมฯ อปฺปฏิภาโคติ เย ตถาคเตน ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน ธมฺมา เทสิตา, เตสุ ‘‘น จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, ตโย วา ปญฺจ วา’’ติอาทินา นเยน ปฏิภาคํ กาตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถีติ อปฺปฏิภาโคฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ อญฺโญ โกจิ ‘‘อหํ พุทฺโธ’’ติ เอวํ ปฏิญฺญํ กาตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล นตฺถีติ อปฺปฏิปุคฺคโลฯ อสโมติ อปฺปฏิปุคฺคลตฺตาว สพฺพสตฺเตหิ อสโมฯ อสมสโมติ อสมา วุจฺจนฺติ อตีตานาคตา สพฺพญฺญุพุทฺธา, เตหิ อสเมหิ สโมติ อสมสโมฯ

ทฺวิปทานํ อคฺโคติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อปทานํ ทฺวิปทานํ จตุปฺปทานํ พหุปฺปทานํ รูปีนํ อรูปีนํ สญฺญีนํ อสญฺญีนํ เนวสญฺญีนาสญฺญีนํ สตฺตานํ อคฺโควฯ กสฺมา อิธ ทฺวิปทานํ อคฺโคติ วุตฺโต? เสฏฺฐตรวเสนฯ อิมสฺมิญฺหิ โลเก เสฏฺโฐ นาม อุปฺปชฺชมาโน อปทจตุปฺปทพหุปฺปเทสุ น อุปฺปชฺชติ, ทฺวิปเทสุเยว อุปฺปชฺชติฯ กตรทฺวิปทฺเวสูติ? มนุสฺเสสุ เจว เทเวสุ จฯ

มนุสฺเสสุ อุปฺปชฺชมาโน ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุํ วเส วตฺเตตุํ สมตฺโถ พุทฺโธ หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ เทเวสุ อุปฺปชฺชมาโน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วสวตฺตี มหาพฺรหฺมา หุตฺวา อุปฺปชฺชติฯ โส ตสฺส กปฺปิยการโก วา อารามิโก วา สมฺปชฺชติฯ อิติ ตโตปิ เสฏฺฐตรวเสเนส ทฺวิปทานํ อคฺโคติ วุตฺโตฯ

[175-186] ฉฏฺฐาทีสุ เอกปุคฺคลสฺส, ภิกฺขเว, ปาตุภาวา มหโต จกฺขุสฺส ปาตุภาโว โหตีติ, ภิกฺขเว, เอกปุคฺคลสฺส ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาตุภาเวน มหนฺตสฺส จกฺขุสฺส ปาตุภาโว โหติฯ ตสฺมิํ ปุคฺคเล ปาตุภูเต ตํ ปาตุภูตเมว โหติ, น วินา ตสฺส ปาตุภาเวน ปาตุภวติฯ ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ นิปฺผตฺติฯ กตมสฺส จกฺขุสฺสาติ? ปญฺญาจกฺขุสฺสฯ กีวรูปสฺสาติ? สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วิปสฺสนาปญฺญาสทิสสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส สมาธิปญฺญาสทิสสฺสาติฯ อาโลกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อุภินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปญฺญาอาโลกสทิโสเยว หิ เอตฺถ อาโลโก, ปญฺญาโอภาสสทิโสเยว โอภาโส อธิปฺเปโตฯ ‘‘มหโต จกฺขุสฺส, มหโต อาโลกสฺส, มหโต โอภาสสฺสา’’ติ อิมานิ จ ปน ตีณิปิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ฉนฺนํ อนุตฺตริยานนฺติ อุตฺตริตรวิรหิตานํ ฉนฺนํ อุตฺตมธมฺมานํฯ ตตฺถ ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํ, ลาภานุตฺตริยํ, สิกฺขานุตฺตริยํ, ปาริจริยานุตฺตริยํ, อนุสฺสตานุตฺตริยนฺติ อิมานิ ฉ อนุตฺตริยานิฯ อิเมสํ ปาตุภาโว โหตีติ อตฺโถฯ อายสฺมา หิ อานนฺทตฺเถโร สายํปาตํ ตถาคตํ จกฺขุวิญฺญาเณน ทฏฺฐุํ ลภติ, อิทํ ทสฺสนานุตฺตริยํฯ อญฺโญปิ โสตาปนฺโน วา สกทาคามี วา อนาคามี วา อานนฺทตฺเถโร วิย ตถาคตํ ทสฺสนาย ลภติ, อิทมฺปิ ทสฺสนานุตฺตริยํ ฯ อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลํ ทสฺสนาย ลภิตฺวา ตํ ทสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติฯ อิทํ ทสฺสนเมว นาม, มูลทสฺสนํ ปน ทสฺสนานุตฺตริยํ นามฯ

อานนฺทตฺเถโรเยว จ อภิกฺขณํ ทสพลสฺส วจนํ โสตวิญฺญาเณน โสตุํ ลภติ, อิทํ สวนานุตฺตริยํฯ อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ตถาคตสฺส วจนํ สวนาย ลภนฺติ, อิทมฺปิ สวนานุตฺตริยํฯ

อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ตถาคตสฺส วจนํ โสตุํ ลภิตฺวา ตํ สวนํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติฯ อิทํ สวนเมว นาม, มูลสวนํ ปน สวนานุตฺตริยํ นามฯ

อานนฺทตฺเถโรเยว จ ทสพเล สทฺธํ ปฏิลภติ, อิทํ ลาภานุตฺตริยํฯ อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพเล สทฺธาปฏิลาภํ ลภนฺติ, อิทมฺปิ ลาภานุตฺตริยํฯ อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพเล สทฺธาปฏิลาภํ ลภิตฺวา ตํ ลาภํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ ลาโภเยว นาม, มูลลาโภ ปน ลาภานุตฺตริยํ นามฯ

อานนฺทตฺเถโรเยว จ ทสพลสฺส สาสเน ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขติ, อิทํ สิกฺขานุตฺตริยํฯ อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส สาสเน ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺติ, อิทมฺปิ สิกฺขานุตฺตริยํฯ อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส สาสเน ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตฺวา ตา สิกฺขา วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติฯ อยํ สิกฺขาเยว นาม, มูลสิกฺขา ปน สิกฺขานุตฺตริยํ นามฯ

อานนฺทตฺเถโรเยว จ อภิณฺหํ ทสพลํ ปริจรติ, อิทํ ปาริจริยานุตฺตริยํฯ อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย อภิณฺหํ ทสพลํ ปริจรนฺติ, อิทมฺปิ ปาริจริยานุตฺตริยํฯ อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลํ ปริจริตฺวา ตํ ปาริจริยํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ ปาริจริยาเยว นาม, มูลปาริจริยา ปน ปาริจริยานุตฺตริยํ นามฯ

อานนฺทตฺเถโรเยว จ ทสพลสฺส โลกิยโลกุตฺตเร คุเณ อนุสฺสรติ, อิทํ อนุสฺสตานุตฺตริยํฯ อญฺเญปิ โสตาปนฺนาทโย อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส โลกิยโลกุตฺตเร คุเณ อนุสฺสรนฺติ, อิทมฺปิ อนุสฺสตานุตฺตริยํฯ อปโร ปน ปุถุชฺชนกลฺยาณโก อานนฺทตฺเถโร วิย ทสพลสฺส โลกิยโลกุตฺตเร คุเณ อนุสฺสริตฺวา ตํ อนุสฺสติํ วฑฺเฒตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปาเปติ, อยํ อนุสฺสติเยว นาม, มูลานุสฺสติ ปน อนุสฺสตานุตฺตริยํ นามฯ อิมานิ ฉ อนุตฺตริยานิ, อิเมสํ ปาตุภาโว โหติฯ อิมานิ จ ปน ฉ อนุตฺตริยานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ สจฺฉิกิริยา โหตีติ จตสฺโส หิ ปฏิสมฺภิทาโย อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติฯ ตตฺถ อตฺเถสุ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเมสุ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, อตฺถธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา , ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปเนตาสํ อภิธมฺเม (วิภ. 718 อาทโย) อาคโตเยวฯ อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ พุทฺธุปฺปาเท ปจฺจกฺขกิริยา โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทาฯ เอตาสํ สจฺฉิกิริยาติ อตฺโถฯ อิมาปิ โลกิยโลกุตฺตราว กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

อเนกธาตุปฏิเวโธติ ‘‘จกฺขุธาตุ รูปธาตู’’ติอาทีนํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปฏิเวโธ โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาเทนาติ อตฺโถฯ นานาธาตุปฏิเวโธติ เอตฺถ อิมาว อฏฺฐารส ธาตุโย นานาสภาวโต นานาธาตุโยติ เวทิตพฺพาฯ โย ปเนตาสํ ‘‘นานาสภาวา เอตา’’ติ เอวํ นานากรณโต ปฏิเวโธ, อยํ นานาธาตุปฏิเวโธ นามฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาติ เอตฺถ วิชฺชาติ ผเล ญาณํ, วิมุตฺตีติ ตทวเสสา ผลสมฺปยุตฺตา ธมฺมาฯ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาติ โสโตติ ปฐมมคฺโค, เตน โสเตน ปตฺตพฺพํ ผลนฺติ โสตาปตฺติผลํฯ สกทาคามิผลาทีนิ ปากฏาเนวฯ

[187] อนุตฺตรนฺติ นิรุตฺตรํฯ ธมฺมจกฺกนฺติ เสฏฺฐจกฺกํฯ จกฺกสทฺโท เหส –

‘‘จตุพฺภิ อฏฺฐชฺฌคมา, อฏฺฐาหิปิ จ โสฬส;

โสฬสาหิ จ พาตฺติํส, อตฺริจฺฉํ จกฺกมาสโท;

อิจฺฉาหตสฺส โปสสฺส, จกฺกํ ภมติ มตฺถเก’’ติฯ (ชา. 1.1.104; 1.5.103) –

เอตฺถ อุรจกฺเก อาคโตฯ ‘‘จกฺกสมารุฬฺหา ชานปทา ปริยายนฺตี’’ติ (อ. นิ. 3.63; 5.54) เอตฺถ อิริยาปถจกฺเกฯ ‘‘อถ โข โส, ภิกฺขเว, รถกาโร ยํ ตํ จกฺกํ ฉหิ มาเสหิ นิฏฺฐิตํ, ตํ ปวตฺเตสี’’ติ (อ. นิ. 3.15) เอตฺถ ทารุจกฺเกฯ ‘‘อทฺทสา โข โทโณ พฺราหฺมโณ ภควโต ปาเทสุ จกฺกานิ สหสฺสารานี’’ติ (อ. นิ. 4.36) เอตฺถ ลกฺขณจกฺเกฯ

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติ (อ. นิ. 4.31) เอตฺถ สมฺปตฺติจกฺเกฯ ‘‘ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภวตี’’ติ (ที. นิ. 2.243; ม. นิ. 3.256) เอตฺถ รตนจกฺเกฯ อิธ ปน ธมฺมจกฺเก อาคโตฯ

ปวตฺติตนฺติ เอตฺถ ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นาม, อภินีหฏํ นาม, อุปฺปาเทติ นาม, อุปฺปาทิตํ นาม, ปวตฺเตติ นาม, ปวตฺติตํ นามาติ อยํ ปเภโท เวทิตพฺโพฯ กุโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นามาติ? ยทา สุเมธพฺราหฺมโณ หุตฺวา กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ทตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตติ, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหรติ นามฯ

กุโต ปฏฺฐาย อภินีหฏํ นามาติ? ยทา อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล มหาโพธิมณฺฑตฺถาย มานสํ พนฺธิตฺวา ‘‘พฺยากรณํ อลทฺธา น วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ วีริยาธิฏฺฐานํ อธิฏฺฐาย นิปนฺโน ทสพลสฺส สนฺติกา พฺยากรณํ ลภิ, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ อภินีหฏํ นามฯ

กุโต ปฏฺฐาย อุปฺปาเทติ นามาติ? ตโต ปฏฺฐาย ทานปารมิํ ปูเรนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติ นามฯ สีลปารมิํ ปูเรนฺโตปิ…เป.… อุเปกฺขาปารมิํ ปูเรนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติ นามฯ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโย ปูเรนฺโตปิ, ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺโตปิ, ญาตตฺถจริยํ ปูเรนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติ นามฯ เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐตฺวา สตฺตสตกมหาทานํ ทตฺวา ปุตฺตทารํ ทานมุเข นิยฺยาเตตฺวา ปารมิกูฏํ คเหตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวตาหิ อายาจิโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติเยว นามฯ

มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺโตปิ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทสสหสฺสจกฺกวาฬํ กมฺเปนฺโตปิ, มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทิวเส ตเถว โลกํ กมฺเปนฺโตปิ, สมฺปติชาโต สตฺต ปทานิ คนฺตฺวา ‘‘อคฺโคมหสฺมี’’ติ สีหนาทํ นทนฺโตปิ, เอกูนติํส สํวจฺฉรานิ อคารมชฺเฌ วสนฺโตปิ, มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมนฺโตปิ, อโนมานทีตีเร ปพฺพชนฺโตปิ, มหาปธาเน ฉพฺพสฺสานิ วีริยํ กโรนฺโตปิ, สุชาตาย ทินฺนํ มธุปายาสํ ภุญฺชิตฺวา สุวณฺณปาติํ นทิยา ปวาเหตฺวา สายนฺหสมเย โพธิมณฺฑวรคโต ปุรตฺถิมํ โลกธาตุํ โอโลเกนฺโต นิสีทิตฺวา สูริเย ธรมาเนเยว มารพลํ วิธเมตฺวา ปฐมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺโตปิ, มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธนฺโตปิ, ปจฺจูสกาลสมนนฺตเร ปจฺจยาการํ สมฺมสิตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ, โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกโรนฺโตปิ, สกทาคามิมคฺคํ สกทาคามิผลํ อนาคามิมคฺคํ อนาคามิผลํ สจฺฉิกโรนฺโตปิ, อรหตฺตมคฺคํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาเทติเยว นามฯ

อรหตฺตผลกฺขเณ ปน เตน ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาทิตํ นามฯ พุทฺธานญฺหิ สกลโลกิยโลกุตฺตรคุณราสิ อรหตฺตผเลเนว สทฺธิํ อิชฺฌติฯ ตสฺมา เตน ตสฺมิํ ขเณ ธมฺมจกฺกํ อุปฺปาทิตํ นาม โหติฯ

กทา ปวตฺเตติ นาม? โพธิมณฺเฑ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา อิสิปตเน มิคทาเย อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถรํ กายสกฺขิํ กตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ เทเสนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นามฯ

ยทา ปน อญฺญาโกณฺฑญฺญตฺเถเรน ทสพลสฺส เทสนาญาณานุภาวนิพฺพตฺตํ สวนํ ลภิตฺวา สพฺพปฐมํ ธมฺโม อธิคโต, ตโต ปฏฺฐาย ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม โหตีติ เวทิตพฺพํฯ ธมฺมจกฺกนฺติ เจตํ เทสนาญาณสฺสปิ นามํ ปฏิเวธญาณสฺสปิฯ เตสุ เทสนาญาณํ โลกิยํ, ปฏิเวธญาณํ โลกุตฺตรํฯ กสฺส เทสนาปฏิเวธญาณนฺติ? น อญฺญสฺส กสฺสจิ, สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว เทสนาญาณญฺจ ปฏิเวธญาณญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ

สมฺมเทวาติ เหตุนา นเยน การเณเนวฯ อนุปฺปวตฺเตตีติ ยถา ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ตํ อนุคจฺฉติ นาม, เอวํ ปฐมตรํ สตฺถารา ปวตฺติตํ เถโร อนุปฺปวตฺเตติ นามฯ กถํ? สตฺถา หิ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานาฯ กตเม จตฺตาโร’’ติ กเถนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ‘‘จตฺตาโรเม, อาวุโส, สติปฏฺฐานา’’ติ กเถนฺโต ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ นามฯ สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ น เกวลญฺจ โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ, ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิฯ จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อริยวํสา’’ติอาทีสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพวฯ เอวํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ นาม, เถโร ทสพเลน ปวตฺติตํ ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ นามฯ

เอวํ ธมฺมจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตนฺเตน ปน เถเรน ธมฺโม เทสิโตปิ ปกาสิโตปิ สตฺถาราว เทสิโต ปกาสิโต โหติฯ

โย หิ โกจิ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก วา อุปาสิกา วา เทโว วา สกฺโก วา มาโร วา พฺรหฺมา วา ธมฺมํ เทเสตุ ปกาเสตุ, สพฺโพ โส สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโตว นาม โหติ, เสสชโน ปน เลขหารกปกฺเข ฐิโตว นาม โหติฯ กถํ? ยถา หิ รญฺญา ทินฺนํ ปณฺณํ วาเจตฺวา ยํ ยํ กมฺมํ กโรนฺติ, ตํ ตํ กมฺมํ เยน เกนจิ กตมฺปิ การิตมฺปิ รญฺญา การิตนฺเตว วุจฺจติฯ มหาราชา วิย หิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ราชปณฺณํ วิย เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ ปณฺณทานํ วิย เตปิฏเก นยมุขทานํ ปณฺณํ วาเจตฺวา ตํตํกมฺมานํ กรณํ วิย จตุนฺนํ ปริสานํ อตฺตโน พเลน พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ปเรสํ เทสนา ปกาสนาฯ ตตฺถ ยถา ปณฺณํ วาเจตฺวา เยน เกนจิ กตมฺปิ การิตมฺปิ ตํ กมฺมํ รญฺญา การิตเมว โหติ, เอวเมว เยน เกนจิ เทสิโตปิ ปกาสิโตปิ ธมฺโม สตฺถารา เทสิโต ปกาสิโตว นาม โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เอกปุคฺคลวคฺควณฺณนาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 1. ปฐมเอตทคฺควคฺโค

เอตทคฺคปทวณฺณนา

[188] เอตทคฺเคสุ ปฐมวคฺคสฺส ปฐเม เอตทคฺคนฺติ เอตํ อคฺคํฯ เอตฺถ จ อยํ อคฺคสทฺโท อาทิโกฏิโกฏฺฐาสเสฏฺเฐสุ ทิสฺสติฯ ‘‘อชฺชตคฺเค, สมฺม โทวาริก, อาวรามิ ทฺวารํ นิคณฺฐานํ นิคณฺฐีน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 2.70) หิ อาทิมฺหิ ทิสฺสติฯ ‘‘เตเนว องฺคุลคฺเคน ตํ องฺคุลคฺคํ ปรามเสยฺย (กถา. 441), อุจฺฉคฺคํ เวฬคฺค’’นฺติอาทีสุ โกฏิยํฯ ‘‘อมฺพิลคฺคํ วา มธุรคฺคํ วา ติตฺตกคฺคํ วา (สํ. นิ. 5.374), อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิหารคฺเคน วา ปริเวณคฺเคน วา ภาเชตุ’’นฺติอาทีสุ (จูฬว. 318) โกฏฺฐาเสฯ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, สตฺตา อปทา วา…เป.… ตถาคโต เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.34; อิติวุ. 90) เสฏฺเฐฯ สฺวายมิธ โกฏิยมฺปิ วฏฺฏติ เสฏฺเฐปิฯ เต หิ เถรา อตฺตโน อตฺตโน ฐาเน โกฏิภูตาติปิ อคฺคา, เสฏฺฐภูตาติปิฯ ตสฺมา เอตทคฺคนฺติ เอสา โกฏิ เอโส เสฏฺโฐติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเสว นโย สพฺพสุตฺเตสุฯ