[66-67] ฉฏฺฐสตฺตเมสุ อโยนิโสมนสิการโยนิโสมนสิการา เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณาวฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

[68] อฏฺฐเม อสมฺปชญฺญนฺติ อสมฺปชานภาโว, โมหสฺเสตํ อธิวจนํฯ อสมฺปชานสฺสาติ อชานนฺตสฺส สมฺมุฬฺหสฺสฯ

[69] นวเม สมฺปชญฺญนฺติ สมฺปชานภาโว, ปญฺญาเยตํ นามํฯ สมฺปชานสฺสาติ สมฺปชานนฺตสฺสฯ

[70] ทสเม ปาปมิตฺตตาติ ยสฺส ปาปา ลามกา มิตฺตา, โส ปาปมิตฺโตฯ ปาปมิตฺตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา, เตนากาเรน ปวตฺตานํ จตุนฺนํ ขนฺธานเมเวตํ นามํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญาฯ ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ สมฺปวงฺกตาฯ อยํ วุจฺจติ ปาปมิตฺตตา’’ติ (วิภ. 901)ฯ

วีริยารมฺภาทิวคฺควณฺณนาฯ

8. กลฺยาณมิตฺตตาทิวคฺควณฺณนา

[71] อฏฺฐมสฺส ปฐเม กลฺยาณมิตฺตตาติ กลฺยาณา มิตฺตา อสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต, ตสฺส ภาโว กลฺยาณมิตฺตตาฯ เสสํ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํฯ

[72-73] ทุติเย อนุโยโคติ โยโค ปโยโคฯ อนนุโยโคติ อโยโค อปฺปโยโคฯ อนุโยคาติ อนุโยเคนฯ อนนุโยคาติ อนนุโยเคนฯ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ จตุภูมกกุสลธมฺมานํฯ ตติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[74] จตุตฺเถ โพชฺฌงฺคาติ พุชฺฌนกสตฺตสฺส องฺคภูตา สตฺต ธมฺมาฯ

ยาย วา ธมฺมสามคฺคิยา โส พุชฺฌติ, สมฺโมหนิทฺทาโต วา วุฏฺฐาติ, จตุสจฺจธมฺมํ วา สจฺฉิกโรติฯ ตสฺสา โพธิยา องฺคภูตาติปิ โพชฺฌงฺคาฯ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา? พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ (ปฏิ. ม. 2.17)ฯ เอวํ ปเนตํ ปทํ วิภตฺตเมวฯ

[75] ปญฺจเม ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ อิมินา ปเทน โพชฺฌงฺคานํ ยาถาวสรสภูมิ นาม กถิตา ฯ สา ปเนสา จตุพฺพิธา โหติ – วิปสฺสนา, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ, มคฺโค, ผลนฺติฯ ตตฺถ วิปสฺสนาย อุปฺปชฺชนกาเล โพชฺฌงฺคา กามาวจรา โหนฺติ, วิปสฺสนาปาทกชฺฌานมฺหิ อุปฺปชฺชนกาเล รูปาวจรอรูปาวจรา, มคฺคผเลสุ อุปฺปชฺชนกาเล โลกุตฺตราฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต โพชฺฌงฺคา จตุภูมกา กถิตาฯ

[76] ฉฏฺฐสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโปฯ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ เหตํ นิกฺขิตฺตํ, สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนาฯ เตสํ อนฺตเร พนฺธุลมลฺลเสนาปติํ อารพฺภ อยํ กถา อุทปาทิ, ‘‘อาวุโส, อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ พหุญาติกํ อโหสิ พหุปกฺขํ, อิทานิ อปฺปญาติกํ อปฺปปกฺขํ ชาต’’นฺติฯ อถ ภควา เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ‘‘มยิ คเต มหตี เทสนา ภวิสฺสตี’’ติ ญตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ อาหฯ ภควา อญฺญา คามนิคมาทิกถา นตฺถิ, อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ พหุญาติกํ อโหสิ พหุปกฺขํ, อิทานิ อปฺปญาติกํ อปฺปปกฺขํ ชาตนฺติ วทนฺตา นิสินฺนมฺหาติฯ สตฺถา อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อปฺปมตฺติกา เอสา, ภิกฺขเว, ปริหานีติ อิทํ สุตฺตํ อารภิฯ

ตตฺถ อปฺปมตฺติกาติ ปริตฺตา ปริตฺตปฺปมาณาฯ เอตาย หิ ปริหานิยา สคฺคโต วา มคฺคโต วา ปริหานิ นาม นตฺถิ, ทิฏฺฐธมฺมิกปริหานิมตฺตเมว เอตนฺติ อาหฯ เอตํ ปติกิฏฺฐนฺติ เอตํ ปจฺฉิมํ เอตํ ลามกํฯ ยทิทํ ปญฺญาปริหานีติ ยา เอสา มม สาสเน กมฺมสฺสกตปญฺญาย ฌานปญฺญาย วิปสฺสนาปญฺญาย มคฺคปญฺญาย ผลปญฺญาย จ ปริหานิ, เอสา ปจฺฉิมา, เอสา ลามกา, เอสา ฉฑฺฑนียาติ อตฺโถฯ

[77] สตฺตมมฺปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยเมว กถิตํฯ ธมฺมสภายํ กิร นิสินฺเนสุ ภิกฺขูสุ เอกจฺเจ เอวํ อาหํสุ – ‘‘อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ อปฺปญาติกํ อปฺปปกฺขํ อโหสิ, อิทานิ ตํ พหุญาติกํ พหุปกฺขํ ชาต’’นฺติฯ กํ สนฺธาย เอวมาหํสูติ? วิสาขํ อุปาสิกํ เวสาลิเก จ ลิจฺฉวีฯ สตฺถา เตสํ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา ธมฺมาสเน นิสินฺโน ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิฯ เต ยถาภูตํ กถยิํสุฯ สตฺถา อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิมํ สุตฺตํ อารภิฯ ตตฺถ อปฺปมตฺติกาติ ตํ สมฺปตฺติํ นิสฺสาย สคฺคํ วา มคฺคํ วา สมฺปตฺตานํ อภาวโต ปริตฺตาฯ ยทิทํ ปญฺญาวุทฺธีติ กมฺมสฺสกตปญฺญาทีนํ วุทฺธิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ญาตีนํ วุทฺธิ นาม ทิฏฺฐธมฺมิกมตฺตา อปฺปา ปริตฺตา, สา สคฺคํ วา มคฺคํ วา ปาเปตุํ อสมตฺถา, ตสฺมาฯ ปญฺญาวุทฺธิยาติ กมฺมสฺสกตาทิปญฺญาย วุทฺธิยาฯ

[78] อฏฺฐมมฺปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยเมว กถิตํฯ สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา มหาธนเสฏฺฐิปุตฺตํ อารพฺภ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ มหาโภคํ มหาหิรญฺญสุวณฺณํ อโหสิ, ตํ อิทานิ อปฺปโภคํ ชาต’’นฺติ กถยิํสุฯ สตฺถา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา เตสํ วจนํ สุตฺวา อิมํ สุตฺตํ อารภิฯ

[79] นวมมฺปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยเมว วุตฺตํฯ ธมฺมสภายํ กิร สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู กากวลิยเสฏฺฐิญฺจ ปุณฺณเสฏฺฐิญฺจ อารพฺภ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ อปฺปโภคํ อโหสิ, ตํ อิทานิ มหาโภคํ ชาต’’นฺติ กถยิํสุฯ สตฺถา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา เตสํ วจนํ สุตฺวา อิมํ สุตฺตํ อารภิฯ เสสํ อิเมสุ ทฺวีสุปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[80] ทสมมฺปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตํฯ ธมฺมสภายํ กิร ภิกฺขู โกสลมหาราชานํ อารพฺภ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ มหายสํ มหาปริวารํ อโหสิ, อิทานิ อปฺปยสํ อปฺปปริวารํ ชาต’’นฺติ กถยิํสุฯ ภควา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา เตสํ วจนํ สุตฺวา อิมํ ธมฺมเทสนํ อารภิฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

กลฺยาณมิตฺตตาทิวคฺควณฺณนาฯ

9. ปมาทาทิวคฺควณฺณนา

[81] นวมสฺสาปิ ปฐมํ อฏฺฐุปฺปตฺติยเมว กถิตํฯ สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ธมฺมสภายํ นิสินฺนา กุมฺภโฆสกํ อารพฺภ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ อปฺปยสํ อปฺปปริวารํ อโหสิ, อิทานิ มหายสํ มหาปริวารํ ชาต’’นฺติ กถยิํสุฯ สตฺถา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา เตสํ วจนํ สุตฺวา อิมํ สุตฺตํ อารภิฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[82] ทุติยาทีสุ มหโต อนตฺถายาติ มหนฺตสฺส อนตฺถสฺส อตฺถายฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปมาทาทิวคฺควณฺณนาฯ

10. ทุติยปมาทาทิวคฺควณฺณนา

[98] ทสเม อชฺฌตฺติกนฺติ นิยกชฺฌตฺตวเสน อชฺฌตฺติกํฯ องฺคนฺติ การณํฯ อิติ กริตฺวาติ เอวํ กตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อตฺตโน สนฺตาเน สมุฏฺฐิตํ การณนฺติ กตฺวา น อญฺญํ เอกํ การณมฺปิ สมนุปสฺสามีติฯ

[110-114] พาหิรนฺติ อชฺฌตฺตสนฺตานโต พหิ ภวํฯ สทฺธมฺมสฺสาติ สุทฺธมฺมสฺส, สาสนสฺสาติ อตฺโถฯ สมฺโมสายาติ วินาสายฯ อนฺตรธานายาติ อปญฺญาณตฺถายฯ

[115] ฐิติยาติ จิรฏฺฐิตตฺถํฯ อสมฺโมสาย อนนฺตรธานายาติ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เสสเมตฺถ จตุกฺโกฏิเก วุตฺตนยเมวฯ

[130] อิโต ปเรสุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตีติอาทีสุ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตาว ทส กุสลกมฺมปถา ธมฺโม, ทส อกุสลกมฺมปถา อธมฺโมฯ