เมนู

[37-38] สตฺตมฏฺฐเมสุปิ เอเสว นโยฯ อุปมา ปเนตฺถ อสํวุตฆรทฺวาราทิวเสน เวทิตพฺพาฯ

[39-40] นวมทสมานิ จตูหิปิ ปเทหิ โยเชตฺวา วุตฺตานิฯ อิมสฺมิมฺปิ วคฺเค วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตนฺติฯ

อทนฺตวคฺควณฺณนาฯ

5. ปณิหิตอจฺฉวคฺควณฺณนา

[41] ปญฺจมสฺส ปฐเม เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ ตตฺร ภควา กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ วตฺถสุตฺเต (ม. นิ. 1.70 อาทโย) วิย, ปาริจฺฉตฺตโกปม- (อ. นิ. 7.69) อคฺคิกฺขนฺโธปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. 7.72) วิย จ, กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ โลณมฺพิลสุตฺเต (อ. นิ. 3.101) วิย, สุวณฺณการสุตฺตสูริโยปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. 7.66) วิย จฯ อิมสฺมิํ ปน สาลิสูโกปเม อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาลิสูกนฺติ สาลิผลสฺส สูกํฯ ยวสูเกปิ เอเสว นโยฯ วา-สทฺโท วิกปฺปตฺโถฯ มิจฺฉาปณิหิตนฺติ มิจฺฉาฐปิตํฯ ยถา วิชฺฌิตุํ สกฺโกติ, น เอวํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา ฐปิตนฺติ อตฺโถฯ เภจฺฉตีติ ภินฺทิสฺสติ, ฉวิํ ฉินฺทิสฺสตีติ อตฺโถฯ มิจฺฉาปณิหิเตน จิตฺเตนาติ มิจฺฉาฐปิเตน จิตฺเตนฯ วฏฺฏวเสน อุปฺปนฺนจิตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อวิชฺชนฺติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณภูตํ ฆนพหลํ มหาอวิชฺชํฯ วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสตีติ เอตฺถ วิชฺชนฺติ อรหตฺตมคฺคญาณํฯ นิพฺพานนฺติ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตภาเวน เอวํ วุตฺตํ อมตํฯ สจฺฉิกริสฺสตีติ ปจฺจกฺขํ กริสฺสติฯ

[42] ทุติเย สมฺมาปณิหิตนฺติ ยถา ภินฺทิตุํ สกฺโกติ, เอวํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา สุฏฺฐุ ฐปิตํฯ อกฺกนฺตนฺติ เอตฺถ ปาเทเนว อกฺกนฺตํ นาม โหติ, หตฺเถน อุปฺปีฬิตํฯ รุฬฺหิสทฺทวเสน ปน อกฺกนฺตนฺเตว วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อริยโวหาโรฯ

กสฺมา ปน อญฺเญ เสปณฺณิกณฺฏกมทนกณฺฏกาทโย มหนฺเต อคฺคเหตฺวา สุขุมํ ทุพฺพลํ สาลิสูกยวสูกเมว คหิตนฺติ? อปฺปมตฺตกสฺสาปิ กุสลกมฺมสฺส วิวฏฺฏาย สมตฺถภาวทสฺสนตฺถํฯ ยถา หิ สุขุมํ ทุพฺพลํ สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา โหตุ, มหนฺตมหนฺตา เสปณฺณิกณฺฏกมทนกณฺฏกาทโย วา, เอเตสุ ยํกิญฺจิ มิจฺฉา ฐปิตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิตุํ โลหิตํ วา อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, สมฺมา ฐปิตํ ปน สกฺโกติ, เอวเมว อปฺปมตฺตกํ ติณมุฏฺฐิ มตฺตทานกุสลํ วา โหตุ, มหนฺตํ เวลามทานาทิกุสลํ วา, สเจ วฏฺฏสมฺปตฺติํ ปตฺเถตฺวา วฏฺฏสนฺนิสฺสิตวเสน มิจฺฉา ฐปิตํ โหติ, วฏฺฏเมว อาหริตุํ สกฺโกติ, โน วิวฏฺฏํฯ ‘‘อิทํ เม ทานํ อาสวกฺขยาวหํ โหตู’’ติ เอวํ ปน วิวฏฺฏํ ปตฺเถนฺเตน วิวฏฺฏวเสน สมฺมา ฐปิตํ อรหตฺตมฺปิ ปจฺเจกโพธิญาณมฺปิ สพฺพญฺญุตญาณมฺปิ ทาตุํ สกฺโกติเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปฏิสมฺภิทา วิโมกฺขา จ, ยา จ สาวกปารมี;

ปจฺเจกโพธิ พุทฺธภูมิ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติฯ (ขุ. ปา. 8.15);

อิมสฺมิํ สุตฺตทฺวเย จ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

[43] ตติเย ปทุฏฺฐจิตฺตนฺติ โทเสน ปทุฏฺฐจิตฺตํฯ เจตสา เจโตปริจฺจาติ อตฺตโน จิตฺเตน ตสฺส จิตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ ยถาภตํ นิกฺขิตฺโตติ ยถา อาหริตฺวา ฐปิโตฯ เอวํ นิรเยติ เอวํ นิรเย ฐิโตเยวาติ วตฺตพฺโพฯ อปายนฺติอาทิ สพฺพํ นิรยเววจนเมวฯ นิรโย หิ อยสงฺขาตา สุขา อเปโตติ อปาโย, ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ วินิปาโต, นิรสฺสาทตฺเถน นิรโย

[44] จตุตฺเถ ปสนฺนนฺติ สทฺธาปสาเทน ปสนฺนํฯ สุคตินฺติ สุขสฺส คติํฯ สคฺคํ โลกนฺติ รูปาทิสมฺปตฺตีหิ สุฏฺฐุ อคฺคํ โลกํฯ

[45] ปญฺจเม อุทกรหโทติ อุทกทโหฯ อาวิโลติ อวิปฺปสนฺโนฯ ลุฬิโตติ อปริสณฺฐิโตฯ กลลีภูโตติ กทฺทมีภูโตฯ สิปฺปิสมฺพุกนฺติอาทีสุ สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จ สิปฺปิสมฺพุกํฯ สกฺขรา จ กฐลานิ จ สกฺขรกฐลํฯ มจฺฉานํ คุมฺพํ ฆฏาติ มจฺฉคุมฺพํฯ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปีติ เอตฺถ สกฺขรกฐลํ ติฏฺฐติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺฐนฺติปิฯ

ยถา ปน อนฺตรนฺตรา ฐิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ นิปชฺชมานาสุปิ ‘‘เอตา คาวิโย จรนฺตี’’ติ จรนฺติโย อุปาทาย อิตราปิ ‘‘จรนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ติฏฺฐนฺตเมว สกฺขรกฐลํ อุปาทาย อิตรมฺปิ ทฺวยํ ‘‘ติฏฺฐนฺต’’นฺติ วุตฺตํ, อิตรํ ทฺวยํ จรนฺตํ อุปาทาย สกฺขรกฐลมฺปิ ‘‘จรนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

อาวิเลนาติ ปญฺจหิ นีวรเณหิ ปริโยนทฺเธนฯ อตฺตตฺถํ วาติอาทีสุ อตฺตโน ทิฏฺฐธมฺมิโก โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก อตฺโถ อตฺตตฺโถ นามฯ อตฺตโนว สมฺปราเย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก อตฺโถ ปรตฺโถ นาม โหติฯ โส หิ ปรตฺถ อตฺโถติ ปรตฺโถฯ ตทุภยํ อุภยตฺโถ นามฯ อปิจ อตฺตโน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิโกปิ โลกิยโลกุตฺตโร อตฺโถ อตฺตตฺโถ นาม, ปรสฺส ตาทิโสว อตฺโถ ปรตฺโถ นาม, ตทุภยมฺปิ อุภยตฺโถ นามฯ อุตฺตริํ วา มนุสฺสธมฺมาติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตา มนุสฺสธมฺมา อุตฺตริํฯ อยญฺหิ ทสวิโธ ธมฺโม วินาปิ อญฺญํ สมาทาปกํ สตฺถนฺตรกปฺปาวสาเน ชาตสํเวเคหิ มนุสฺเสหิ สยเมว สมาทินฺนตฺตา มนุสฺสธมฺโมติ วุจฺจติ, ตโต อุตฺตริํ ปน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ เวทิตพฺพานิฯ อลมริยญาณทสฺสนวิเสสนฺติ อริยานํ ยุตฺตํ, อริยภาวํ วา กาตุํ สมตฺถํ ญาณทสฺสนสงฺขาตํ วิเสสํฯ ญาณเมว หิ ชานนฏฺเฐน ญาณํ, ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํ, ทิพฺพจกฺขุญาณวิปสฺสนาญาณมคฺคญาณผลญาณปจฺจเวกฺขณญาณานเมตํ อธิวจนํฯ

[46] ฉฏฺเฐ อจฺโฉติ อพหโล, ปสนฺโนติปิ วฏฺฏติฯ วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺฐุ ปสนฺโนฯ อนาวิโลติ น อาวิโล, ปริสุทฺโธติ อตฺโถ, เผณปุพฺพุฬสงฺขเสวาลปณกวิรหิโตติ วุตฺตํ โหติฯ อนาวิเลนาติ ปญฺจนีวรณวิมุตฺเตนฯ เสสํ จตุตฺเถ วุตฺตนยเมวฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺตทฺวเย วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ

[47] สตฺตเม รุกฺขชาตานนฺติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํ, รุกฺขชาตานีติ อตฺโถฯ รุกฺขานเมตํ อธิวจนํฯ ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ มุทุตายาติ มุทุภาเวนฯ โกจิ หิ รุกฺโข วณฺเณน อคฺโค โหติ, โกจิ คนฺเธน, โกจิ รเสน, โกจิ ถทฺธตายฯ ผนฺทโน ปน มุทุตาย เจว กมฺมญฺญตาย จ อคฺโค เสฏฺโฐติ ทสฺเสติฯ

จิตฺตํ, ภิกฺขเว, ภาวิตํ พหุลีกตนฺติ เอตฺถ สมถวิปสฺสนาวเสน ภาวิตญฺเจว ปุนปฺปุนกตญฺจ จิตฺตํ อธิปฺเปตํฯ กุรุนฺทกวาสิ ผุสฺสมิตฺตตฺเถโร ปนาห – ‘‘เอกนฺตํ มุทุ เจว กมฺมนิยญฺจ จิตฺตํ นาม อภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว, อาวุโส’’ติฯ

[48] อฏฺฐเม เอวํ ลหุปริวตฺตนฺติ เอวํ ลหุํ อุปฺปชฺชิตฺวา ลหุํ นิรุชฺฌนกํฯ ยาวญฺจาติ อธิมตฺตปมาณตฺเถ นิปาโต, อติวิย น สุกราติ อตฺโถฯ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ จิตฺตนฺติ เอกจฺเจ ตาว อาจริยา ‘‘ภวงฺคจิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิธ จิตฺตนฺติ ยํกิญฺจิ อนฺตมโส จกฺขุวิญฺญาณมฺปิ อธิปฺเปตเมวา’’ติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ มิลินฺทราชา ธมฺมกถิกํ นาคเสนตฺเถรํ ปุจฺฉิ, ‘‘ภนฺเต นาคเสน, เอกสฺมิํ อจฺฉรากฺขเณ ปวตฺติตจิตฺตสงฺขารา สเจ รูปิโน อสฺสุ, กีว มหาราสิ ภเวยฺยา’’ติ? ‘‘วาหสตานํ โข, มหาราช, วีหีนํ อฑฺฒจูฬญฺจ วาหา วีหิสตฺตมฺพณานิ ทฺเว จ ตุมฺพา เอกจฺฉรากฺขเณ ปวตฺติตสฺส จิตฺตสฺส สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, กลมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตี’’ติ (มิ. ป. 4.1.2)ฯ อถ กสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘อุปมาปิ น สุกรา’’ติ วุตฺตํ? ยเถว หิ อุปมํ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ กปฺปทีฆภาวสฺส โยชนิกปพฺพเตน โยชนิกสาสปปุณฺณนคเรน, นิรยทุกฺขสฺส สตฺติสตาหโตปเมน, สคฺคสุขสฺส จ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติยา อุปมา กตา, เอวมิธาปิ กาตพฺพาติ? ตตฺถ ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมา กาตุ’’นฺติ เอวํ ปุจฺฉาวเสน อุปมา กตา, อิมสฺมิํ สุตฺเต ปุจฺฉาย อภาเวน น กตาฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ ธมฺมเทสนาปริโยสาเน วุตฺตํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต จิตฺตราสิ นาม กถิโตติฯ

[49] นวเม ปภสฺสรนฺติ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํฯ จิตฺตนฺติ ภวงฺคจิตฺตํฯ กิํ ปน จิตฺตสฺส วณฺโณ นาม อตฺถีติ? นตฺถิฯ นีลาทีนญฺหิ อญฺญตรวณฺณํ วา โหตุ อวณฺณํ วา ยํกิญฺจิ ปริสุทฺธตาย ‘‘ปภสฺสร’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทมฺปิ นิรุปกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธนฺติ ปภสฺสรํฯ ตญฺจ โขติ ตํ ภวงฺคจิตฺตํฯ อาคนฺตุเกหีติ อสหชาเตหิ ปจฺฉา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชนเกหิฯ อุปกฺกิเลเสหีติ ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺฐตฺตา อุปกฺกิลิฏฺฐํ นามาติ วุจฺจติฯ

กถํ? ยถา หิ สีลวนฺตา อาจารสมฺปนฺนา มาตาปิตโร วา อาจริยุปชฺฌายา วา ทุสฺสีลานํ ทุราจารานํ อวตฺตสมฺปนฺนานํ ปุตฺตานญฺเจว อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานญฺจ วเสน ‘‘อตฺตโน ปุตฺเต วา อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเก วา น ตชฺเชนฺติ น สิกฺขาเปนฺติ น โอวทนฺติ นานุสาสนฺตี’’ติ อวณฺณํ อกิตฺติํ ลภนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ อาจารสมฺปนฺนา มาตาปิตโร วิย จ อาจริยุปชฺฌายา วิย จ ภวงฺคจิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, ปุตฺตาทีนํ วเสน เตสํ อกิตฺติลาโภ วิย ชวนกฺขเณ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนสภาวานํ โลภสหคตาทีนํ จิตฺตานํ วเสน อุปฺปนฺเนหิ อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ ปกติปริสุทฺธมฺปิ ภวงฺคจิตฺตํ อุปกฺกิลิฏฺฐํ นาม โหตีติฯ

[50] ทสเมปิ ภวงฺคจิตฺตเมว จิตฺตํฯ วิปฺปมุตฺตนฺติ ชวนกฺขเณ อรชฺชมานํ อทุสฺสมานํ อมุยฺหมานํ ติเหตุกญาณสมฺปยุตฺตาทิกุสลวเสน อุปฺปชฺชมานํ อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตํ นาม โหติฯ อิธาปิ ยถา สีลวนฺตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ ปุตฺตาทีนํ วเสน มาตาทโย ‘‘โสภนา เอเตเยว อตฺตโน ปุตฺตกาทโย สิกฺขาเปนฺติ โอวทนฺติ อนุสาสนฺตี’’ติ วณฺณกิตฺติลาภิโน โหนฺติ, เอวํ ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺนกุสลจิตฺตวเสน อิทํ ภวงฺคจิตฺตํ อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตนฺติ วุจฺจตีติฯ

ปณิหิตอจฺฉวคฺควณฺณนาฯ

6. อจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา

[51] ฉฏฺฐสฺส ปฐเม ตํ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ ตํ ภวงฺคจิตฺตํ สุตวิรหิโต ปุถุชฺชโนฯ ตตฺถ อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิติฯ โย หิ อิทํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺฐาย อตฺถวเสน อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิทํ ภวงฺคจิตฺตํ นาม ปกติปริสุทฺธมฺปิ ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺเนหิ โลภาทีหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐ’’นฺติ เนว อาคมวเสน น อธิคมวเสน ชานาติ, ยสฺส จ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยวิรหิตตฺตา ยถาภูตญาณปฏิเวธสาธโก เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา น อธิคโม อตฺถิฯ โส อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย อสฺสุตวา อิติฯ สฺวายํ –

‘‘ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;

ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติ’’ฯ